حجامت

نویسنده : محمد شفیعی

چکیده مقاله
 

یکی از سنت های آباء و اجداد ما که متأسفانه در این دوران تا حدودی مورد فراموشی قرار گرفته « حجامت » است . حجامت با وجود اینکه مورد تأیید اسلام ، طل سنتی و تا حدودی طب نوین است و با وجود اینکه ریشه در تاریخ نه تنها ایران ، بلکه دنیا دارد از سوی عده ای بی فایده یا حتی مضر اعلام شده . متأسفانه هنگامی که ادعای این عده را مورد بررسی قرار می دهیم متوجه می شویم آنها برای گفته خود دلیل قاطعی ندارند با این وجود ، عمل ارزشمند حجامت از دهه های پیش در ایران ممنوع گردیده و فقط چند سال است که از احیای دوباره آن می گذرد . ] این شیوه طبی انواع مختلفی دارد که مهمترین آنها حجامت تر و خشک است . [

هرگز نباید حجامت کرد !
 

مگر اینکه نکات قبل و بعد از آن رعایت شود ، در غیر این صورت ممکن است این عمل مفید ، حتی زیان بار هم باشد . همانگونه که گاهی آبی که مایه حیات است ، با غرق شدن موجب قطع حیات گردد .
در مورد حجامت مباحث فقهی مشرتک و مختصی وجود دارد که به حول و قوه الهی اجمالاً به برخی از آنها اشاره خواهد شد .

واژگان کلیدی
 

1) حجامت : عملی که با بادکش و ایجاد انبساط و گاهی خراش انجام می گیرد .

پیشگفتار
 

حمد و سپاس خدای را که ما را آفرید و برایمان معلمانی قرار داد ، با نام های محمد( صل الله و علیه و آله ) ، علی ( علیه السلام) و فاطمه ( سلام الله علیها ) و از آنها انواری ایجاد کرد تا چراغ راه ما باشند . پس به ما فرمان داد که برای ر شد و تعالی دنیوی و اخروی از آنها پیروی کنیم . چون فقط ایشانند که راه سعادت و تکامل حقیقی را و می خواهند . اما متأسفانه با گذر زمان برخی سنت های دیرینه الهی فراموش شده یا تبدیل گشته اند . از جمله این سنتها طب اسلامی می باشد . یکی از مسائلی که اسلام بسیار روی آن تأکید دارد ، لزوم صحت و سلامت جسم می باشد . چون با صحت و سلامت جسم بهتر می توان به رشد و تکامل دنیوی و اخروی رسید . در این راستا معصومین را ه های زیادی پیرامون پزشکی برای ما گشوده اند . ازجمله این راه ها که در صده ما تا حدودی به ورطه انحطاط کشیده شده ، در حالی که می توان گفت یکی از معروف ترین و کارآمدترین روش های طب اسلامی و سنتی بوده ، عمل حجامت است . در این اثر قصد نگارنده ایجاد یک دیدگاه اجمالی پیرامون این عمل طبی گرانبها ، با تبیین دلائل اسلامی بودن و تاریخی بودن و عقلی بودن آن ، و با ذکر برخی فوائد و رفع چند شبهه در مورد آن می باشد تا این حقیر هم سهمی در توسعه فرهنگ اسلامی و خود کفائی پزشکی داشته باشد .

مقدمه
 

قوانین بهداشتی و درمانی که اسلام آن ها را تأسیس یا امضاء نموده ، غالباً دستوراتی ساده ، قابل فهم و سهل الاجرا ست به گونه ای که توده مردم بتوانند از آنها بهره جویند . درحالی که جهان امروز باتکنولوژی و پیشرفت علم ،آرامش وسهولت انجام کار را برای ما به ارمغان آورده . از سوی دیگر موجب شده ما از گذشتگان خود کمی فاصله بگیریم . چه بسا این افتراق باعث شده تا ما مجبور شویم در پیشگیری و درمان دوباره دست به آزمون و خطا بزنیم که همین به بهای عدم سلامتی و کم شدن عمر مردم دنیا تمام شد . عاقلانه نیست که ما تجربیات چندهزار ساله طب طبیعی را بر تجربیات چند ساله طب نوین ترجیح دهیم . یکی از اعمال طبی سنتی ـ اسلامی ، مسأله حجامت است که در طب هر دو جنبه پیشگیری و درمان را ایفا می کند و در این مجموعه به آن پرداخته شده . امید است با طرح این بحث قسمتی از رسالت خود را در زمینه تبیین مسائل دینی به انجام رسانیم .

فصل اول : حجامت چیست ؟
 

تعریف حجامت : حجامت در زبان فارسی به معنای مداوا ترجمه شده (1) و در زبان عربی به معنای ایجاد انبساط به کار می رود که معادل بادکش است . حجامت مع الشرط ( به عبارتی حجامت تر که امروزه از لفظ حجامت همین نوع قصد می شود ) به معنای بادکش به همراه خون گیری می باشد . این روش عبارت است از ایجاد بادکش و تورم در قسمتی از بدن به مدت چند دقیقه و سپس ایجاد چند خراش سطحی روی پوست که هر خراش حدوداً به عمق 1 میلیمتر و طول 1 سانتی متر به صورت موازی با فاصله حدود 5 میلیمتر می باشد ، به گونه ای که تمامی محیط بادکش شده را بپوشاند ، و بادکش مجدداً همان قسمت به تعداد دو الی پنج مرحله متوالی که هر مرحله آن 3 الی 5 دقیقه طول می کشد .(2) میزان خون گرفته شده به حسب زمان ، مکان و نوع حجامت و خصوصیات فردحجامت شونده معمولاً بین 5 الی 70 سی سی متغیر است .(3)

تاریخچه حجامت :
 

بر اساس حدیثی ازپیامبر اکرم ( صلی الله علیه و آله ) عمر حجامت با عمر بشر برابری می کند .ایشان پنج چیز را از سنت های پیامبران شناخته که یکی از این پنج چیز حجامت است و بر اساس اعتقادات اسلامی اولین انسان پیامبر بوده . باستانی ترین سند به دست آمده از حجامت به 3300 سال پیش از میلاد مسیح باز می گردد که در مقدونیه پیدا شده.(4) همچنین اوراق پاپیروس مربوط به عصر باستان نشان می دهد که حجامت حدود 2200 سال قبل از میلاد مسیح امری رایج بوده . حجامت در میان مردم پارس و دوره هخامنشی هم به عنوان یکی از فنون پزشکی شایع موضوع ازمون برای قبولی دانش آموختگان پزشکی به کار می رفته . این روش طبی در میان اقوام افریقا و ژرمن هم کاربرد داشته .(5) همچنین برخی از روشهای درمانی حجامت توسط « زوهوفنگ»(6) چینی در حدود 28 سال بعد از میلاد مسیح معرفی شده .(7)
جالینوس نیز در 120 سال پس از میلاد مسیح مطالب متنوعی را در مورد حجامت ذکر می کند .(8) وی اغلب « اراسیسترائوس (9)» را به خاطر عدم استفاده از حجامت مورد انتقاد قرار می داد . آلپینوس(10) از هرودوست یونانی مشهور(11) نقل کرده که مصریان برای درمان برخی بیماریها از حجامت اسفاده می کرده اند(12) همچنین به دستور ادریس نبی در تصویری روی سردرب اهرام ثلاثه مصر حجامت معرفی گردیده که تا کنون باقی است.(13) اعراب هم با این عمل آشنا بوده و از آن سود می برده اند . از احادیث مربوطه چنین بر می آید که پیامبر وقتی در مورد حجامت با اعراب صحبت می فرمودند به شیوه ای سخن می گفه اند که گویی آنان کاملاً با آن آشنایند . چرا که دیده نشده پیامبر در مقام توضیح چگونگی انجام حجامت بر آیند .استفاده از حجامت درممالک اسلامی پس از گسرتش اسلام نیز امری انکار نا پذیر است . پس بنا بر اعتراف تاریخ حجامت امری رایج در میان تمامی مردم دنیا بوده و همین رواج می تواند فوائد حجامت را اثبات کند . چون علم پزشکی علمی تجربی است و اگر این روش طبی خالی از فایده بود ، هرگز به این مقدار در زمان ها و مکان های مختلف شایع نمی گشت .

حجامت در آئینه اسلام :
 

برای اثبات مورد تأیید بودن حجامت توسط پیامبر شاید بهترین سند 0حدیثی باشد که نزد ما به حدیث معراج معروف گشته . علامه طباطبایی در تفسیر المیزان دیل آیه ای از سوره اسری ، از پیامبر اکرم چنین نقل می کند : اذا صعدنا الی السماء السابعة ما مررت ملک من الملائکه الا قالوا یا محمد احتحجم وامراتک بالحجامه .
شب معراج زمانی که به آسمان هفتم صعود کردم به هیچ ملکی از ملائک گذر نکردم مگر اینکه گفتند : ای محمد حجامت کن و امتت را به حجامت کردن امر فرما . به تبع ایشان ، امامان شیعه نیز این عمل را مورد تحکیم و تأیید قرار داده اند . امیر المؤمنین علی ( علیه السلام ) می فرماید : الحجامه تصحح البدن و تشدد العقل .(14) حجامت بدن را سالم و عقل را زیادت می بخشد .
در کتاب شریف طب الرضا هم باب مستقلی راجع به حجامت از کلمات امام رضا (ع) ذکر گردیده ، همچنین بر اساس روایات متواتر همه ائمه ما از عمل حجامت بهره جسته اند . این احادیث و روایات حکمای بزرگ طب اسلامی و سنتی حجامت را یکی از از ارکان درمانی به حساب می آورند و در موارد فراوانی آن را تجویز می کنند. شیخ الرئیس ابوعلی سینا د رکتاب « قانون در طب » ، محمد زکریای رازی در کتاب « الحاوی» ، اخوینی در کتاب « آداب المتعلمین » و سید اسماعیل جرجانی در « ذخیره خوارزمشاهی » بطور تفصیلی در مورد حجامت و قانونمندی ها و موارد تجویز آن صحبت کرده اند .
علم طب دو جنبه دارد : 1) جنبه پیشگیری و بهداشت 2) جنبه درمان . عمل طبی حجامت در دین شریف اسلام از هردو بعد مورد بررسی قرارگرفته ، مثلاً از لحاظ بهداشتی و پیشگیری در کنار مسواک ردن و خلال کردن ( که هردو از از اعمال بهداشتی طب هستند ) آمده است .(15) و از لحاظ درمانی جزء چهار شیوه اصلی درمانی معرفی شده است.(16) با این اوصاف به طو رقطع می توان گفت : حجامت جزء احکام امضائی و مسلم اسلام است و اهمیت آن به حدی است که ملا حسن فیض ( رضی الله عنه ) طی فتوایی آموزش حجامت را برای مردم هر شهر واجب کفائی می شمارد.(17)

موقعیت حجامت و طب جدید :
 

آنچه امروزه به عنوان طب نوین شناخته می شود طبی است که بنیه آن « را غرب بنا نهاده . این نوع طب پس از گسترش استعمارات برخی کشورهای غربی کم کم به مشرق زمین هم راه یافت و تاجائی گسترس یافت که امروزه عموم مردم آن را جایگزین طب سنتی می دانند . پس برای اینکه بدانیم نظرات ابتدائی طب نوین در مورد حجامت چیست ، باید به تحقیق در آراء بزرگان طب غرب پرداخت . لذا در اینجا اختصاراً به بیان برخی شواهد که مبتنی بر قبول حجامت به عنوان یک شیوه طبی از سوی حکمای پزشکی غرب است می پردازیم :
1) نوشتن کتب و آثار متعدد در مورد حجامت ، آثاری همچون کتاب حجامت درمانی نوشته ایلکی چراکی . وی در این کتاب با نقل از برخی اندیشمندان پزشکی و دلایل علمی مکانیسم انواع حجامت را توضیح داده . حجامت یک روش آزموده اثر یوهان آبله .
2) تقریرات افراد متعددی همچون : پروفوسور بلینی(18) ( پزشک عالیرتبه ایتالیایی که عمل حجامت خشک را مورد توجه قرار داد ) ، فلوریشد اریبازوس(19) ( که در مورد خون گیری های موضعی و حجامت حرف های زیادی می زند ) و بالاخره جالینوس ،کسی که عده ای او را پدر علم طب در غرب می خوانند و بقراط از متقدمین این چرخه .
3) تشکیل انجمن ها و گروه هایی برای تحقیق و انجام حجامت(20) : در کشور های غربی حجامت مورد توجه و شیوه دانشمندان قرار گرفته است . کشور های آلمان و انگلیس از آن جمله اند ، به طوری که نقل شده دربار شاهی انگلستان حجّام مخصوصی دارند . در ایالات متحده امریکا هم اخیراً مراکزی جهت تحقیق پیرامون حجامت تأسیس شده و کتب و مقالات قابل توجهی انتشار یافته( برای نمونه می توان به کتاب حجامت درمانی که نقل آن در همین فصل گذشت اشاره نمود ). هم اکنون حجامت در 41 کشور جهان به رسمیت شناخته شده و در حال انجام و تحقیق است .(21)
در پایان فصل لازم به ذکر است که مقبولیت حجامت به عنوان یک شیوه طبی نظر همه پزشکان نیست . بلکه عده ای با آن مخالفت ورزیده یا برای آن جایگزین های مناسب تری قائل اند . با این وجود مشخص شد که طب جدید هم اصالتاًًًَ منکر فوائد آن نبوده و این عمل مفید از ابتدا تأسیس توسط پزشکان نامدار این رشته مورد استفاده واقع شده .

فصل دوم : پاسخ به چند سؤال رایج در حجامت
 

مقدمه :
 

با وجود مورد تأیید بودن حجامت در طب اسلامی ، سنتی و نوین ، آنچه از این عمل طبی ارزشمند در اذهان عمومی نقش بسته این است که حجامت عملی نه تنها بی فایده بلکه مضر می باشد و برخی از کسانی هم که منکر فوائد آن نیستند ، همین فوائد را در خون گیری هم متصورند و با خود چنین می گویند اگر هر دو عمل حجامت و انتقال خون مشتمل براین فوائد باشند ، خونی که قرار است دور ریخته شود چه بهتر که برای نجات کسی صرف گردد و علت اینکه قدما این عمل را مورد استفاده قرار می دادند کشف نشدن عمل انتقال خون در آن دوران است . لذا سزاوار است به پاسخ چند سؤال رایج در حجامت پرداخته شود :
1) آیا حجامت عملی مضر است ؟
2) تفاوت خون گیری و حجامت در چیست ؟
3) چرا حجامت نقش سابق خود را در ایران از دست داده است ؟

1 . حجامت عملی مضر یا نافع ؟
 

در مورد این سؤال باید گفت : غالباً کسانی که عمل حجامت را مورد هجمه قرار می دهند از دو موضع وارد می شوند :
الف) این عمل غیر بهداشتی و موجب انتقال بیماریهای خونی می باشد ! ابتدای خط در جواب به این اشخاص باید گفت یکی از قوانین سازمان حجامت این است که تمامی لوازم حجامت یک بار مصرف و استریل بوده و عمل حجامت می بایست زیر نظر پزشکان آموزش دیده یا توسط خود آنها درمطب پزشکی انجام گیرد . بنابراین اگر بخواهیم حجامت را عملی غیر بهداشتی و سبب انتقال بیماری دانسته و از آن اجتناب بورزیم باید از دندان پزشکی ها ، آرایش گاه ها ، مکان های تزریقات و حتی عمل جراحی های سرپایی که در اتاق عمل صورت نمی گیرند نیز دوری کنیم . چون از لحاظ بهداشتی مکان و وسایل حجامت نه تنها از هیچ یک از مکان های مذکور پایین تر نبوده بلکه نسبت به بسیاری از آنها بهداشتی تر هم هست . به طوری که در آمار مربوطه اعلام شده : در سال 1385 حدود 5 میلیون حجامت توسط سازمان حجامت صورت گرفته که حتی یک مورد عفونت یا ابتلا به بیماری در اثر حجامت در این سال گزارش نشده .(22) جالب است نگاهی هم به نوشته دکتر پولاک پزشک دربار ناصرالدین شاه بیندازیم . وی می گوید : در تمام مدت بیست سالی که در ایران زندگی می کنم تقریباً تمام کسانی که بالای بیست سال دارند اثر خراش حجامت بر کتف هایشان می باشد . جالب است در این مدت کمتر کسی را دیدم که از عفونت جای حجامت شکایت کند.(23) در واقع روش اجرای حجامت به نحوی است که امکان ورود میکروب به بدن بسیار پایین می باشد . چرا که پس از ایجاد خراش سطحی روی پوست ابزار مکنده بوسیله انبساط عضلانی و عروقی میزان فشار منفی 15 تا 20 میلیمتر را ایجاد می کنند یعنی مویرگ ها که مجرای خون دهی هستند 15 تا 20 برابر افزایش حجم دارند . به همین دلیل است که حجامت در گذشته با وجود اینکه شرایط بهداشتی کنونی در آن رعایت نمی شد و همه با یک نشتر و یک شاخ حجامت می شدند و وسیله شستشوی این دو فقط آب بود ، بسیار کم می شد که کسی در محل حجامت دچار عفونت زخم شود .
ب) حجامت عملی است که پایه علمی ندارد و خروج مقداری خون نمی تواند موجب درمان این بیمار ها شود . برای پاسخ به این سؤال می بایست مکانیسم حجامت تبیین گردد . مکانیسم حقیقی و تئوری های پایه ای و نوه تأثیر گذاری حجامت ناشناخته است . حجامت به قدری پیچیده و شگفت انگیز و همه بعدی عملی می کند که در بسیاری از مواقع نحوه عملکرد و جزئیات اثر گذاری حجامت با منطق و علوم جدید پزشکی و حتی گاهی با مبانی علوم طب قدیم قابل توجیه نیست .
ساده ترین بیان این است که بگوییم در فرآیند حجامت تمامی سیستم ها و ارگان های فیزیولوژیک (24)، بیو مکانیک بیو فیزیک و بیو شیمیک ، ایمو نولوژیک ، هورمونال ، سایکولوژیک و نورولوژیک به نحوی دخیل و درگیر و منشأ اثر گذاری و اثر پذیری می باشد .
با توجه به طیف وسیع بیمار های درمان شده توسط حجامت ( حدود یکصد و نود بیماری ) و یا تغییرات و تحولات گوناگون ایجاد شده در علائم و سیر بالینی بیماران حجامت شده می توان مدعی بود حجامت منحصر به فرد است و هیچ متد و شیوه ی درمانی در طب جهانی وجود ندارد که همانند آن اینگونه وسیع و همه جانبه تقریباً روی تمامی سیستم های بدن انسان اثرات تنظیمی و اصلاحی اعمال کند . در حیطه فعلی دانش بشری و مبنای تخقیقاتی کنونی ، علوم پزشکی پاسخ گوی معماها و رمز و رموز بیشمار حجامت نمی باشد . برای اثبات این مطلب بحث را به سوی تنظیم کنندگی حجامت ( رگولاتور ) می کشیم . در بررسی اثرات مشاهده شده متعاقب حجامت درسیستم های بدن به یک قانون فوق العاده جالب می رسیم . حجامت گاهی بیدار کننده و فعال کننده و محرک سیستم هاست و گاهی تخریر کننده و تخفیف دهنده و آرام کننده آنها . گاه ترمیم کننده خرابیهاست و گاهی افزاینده مواد و انرژیهاست . یعنی یک تنظیم کننده است ، نه فقط یک جا به جا کننده . . هرجا که نیاز سیستم فیزیولوژیک به بیش فعالی و تشدید عمل باشد ، حجامت محرک و فعال کننده خواهد بود . پس بسته به نیاز بدن و نوع نقض و عدم تعادل سیستم حجامت وارد عمل خواهد شد ؛ مثلاً اگر کسی دارای قند خون پایین باشد ، حجامت دچار افت شدید تر قند خون نخواهد شد بلکه با شاهد افزایش قند خون در چنین فردی خواهیم بود . یکی از دلائل کم بودن درصد عوارض جانبی حجامت در همین نکته نهفته است . پروفوسور یوهان آبله در این باره می گوید حجامت یک امر کمکی در جهت خود گردانی کار طبیعی سیستم های بدن انسانی است .(25)

2. تفاوت خون گیری و حجامت
 

عمده فرق اصلی در اهدای خون با حجامت ، این است که در حجامت ، خون گیری از طریق مویرگ های لنفاوی است و در اهدای خون از ورید های اصلی که مقدار خون گرفته شده در هر کدام متفاوت است . در حجامت خون به صورت خودکار جاری شده و خود به خود قطع می شود . خون خارج شده ، خونی است که به حد لزوم دفع شده است . اما در اهدای خون مقدار دریافتی منوط به تشخیص پزشک است . نتایج آزمایشات نشان می دهد که خون حاصله از حجامت ، حاوی 30% پلاسما و 70% گلبول می باشد و این در حالی است که خون گرفه شده از ورید شامل 70%پلاسما می باشد ، به همین دلیل ، خون گیری باعث ضعف در بدن ، حجامت موجب نشاط و سلامتی می شود .(26) همچنین در طرحی که در بیمارستان لقمان حکیم تهران انجام شد ، فاکتورهای بیوشیمی موجود در خون وریدی را با خون حجامت همزمان مقایسه کرده اند که تفاوت فاحشی مشاهده گردیده ، طوری که فقط میزان کلسترول خون حجامت ، 5/3 برابر بیشتر از خون وریدی بود ، بنابراین حجامت برای کاهش میزان کلسترول خون مفید است . همزمان سم موجود در خون حجامت را با سم موجود در خون ورید مقایسه کرده اند ، به این نتیجه رسیده اند که سم موجود در خون حجامت 23 برابر سم خون وریدی بود که با توجه به فراوانی مسمومیت های غذایی ، شیمیایی ، آلرژیک و تنفسی که در اثر پراکندگی سرب و آلاینده های دیگر که در محیط های صنعتی ، عمومی و شهر های بزرگ وجود دارد ، حجامت برای مقابله با این تهدیدات جانی کافی است. (27) روایت شده در مهمانی ای که زن یهودی برای رسول خدا ( صلی الله علیه و آله ) و بزرگان اسلام ترتیب داده بود تا آنان را مسموم نماید ، پس از اینکه حضرت متوجه شدند ، فرمودند : کسانی که از این غذای مسموم خورده اند حجامت کنند . (28)

3 . تاریخچه منع حجامت درایران
 

همانطورکه سابقاً ذکرگردید،حجامت عمل طبی است که ازدیربازدرایران رایج بوده وطبقات مختلف جامعه ازآن بهره می برده اند . این روند ادامه داشت تادر سال 1334 باوضع قانون نظارت بردرمان ، حجامت ممنوع شدوبه توصیه اولین گروه متخصص طب جدیدکه ازفرانسه فارق التحصیل شده بودند حجامت ازایران بر چیده شدوفقط درجوامع حاشیه ای به صورت سنتی اجرا می شد . این گروه پنج نفره عبارت بودند ازآقایان:دکتراعلم،دکترلقمان الدوله ادهم ، دکترکوثری، دکترنورالحکماء و دکترناظم الاطباء .دکترکوثری و نورالحکماء در این باره چنین نقل می کنندپس ازفارغ التحصیل شدن ، استاد دیپلم فارغ التحصیلی ما را امضاء نمی کرد . یک روزپنج نفری نزداستاد رفتیم تابه این موضوع اعتراض کنیم . وی گفت : من مخصوصاً گواهی نامه شماراصادر نکردم تاشماراجمعی ببینم . حالا اگر می خواهید مدرک شمارا امضاکنم تعهد بدهید تابه محض ورود به ایران حجامت کردن وسرکه خوردن رامنع کنید . ماتعهد دادیم و گواهینامه ماامضا شد این موضوع توسط مرحوم دکترعطاء الله بزرگ نیا ، مهندس احمدمسعودی و حجت الاسلام علی اسلامی مدیر بنیاد بعثه نقل گردیده . این روند ممنوعیت ادامه داشت تا در سال 1364 درجمعی ازپزشکان که به منظور احیاء فرهنگ طب اسلامی گردهم آمده بودند حجامت مطرح ومورد توجه قرار گرفت ودر سال 1369 درقالب موسسه حجامت به ثبت رسید ودرسال 1377 همکاری ووزارت بهداشت در حال و آموزش پزشکی باموسسه شروع گردید ودرسال 1380 بخش نامه ها ی صادرشده علیه حجامت توسط دیوان عدالت اداری وبراساس رأی شورای نگهبان ابطال گردید. ودرسال 1382 درقالب برنامه نظارتی ویژه به وسیله وزارت بهداشت به رسمیت شناخته شد.(29)

فصل سوم : انواع حجامت و فوائد طبی آن
 

مقدمه :
 

حجامت در نقاط مختلف دنیابه شیوه های گوناگون انجام میگیرد . ازجمله : حجامت خشک و ساده،حجامت تر ،حجامت گرم وخشک ، حجامت تر سوزنی(30) . ولی آنچه ازحجامت درایران بیشتر مورد توجه است،حجامت خشک(اعم از خشک ساده و گرم وخشک) وحجامت تر میباشد . پس بنابرظرفیت مقال فقط این دونوع مورد بررسی قرار می گیرند .

1. حجامت خشک (31)
 

فوائد و انواع
عبارت است از: حجامتی که بوسیله باد کش موضعی برخی نقاط بدن بدون خون گیری ، به منظور انبساط عروق انجام شده وباعث میشود انسداد عروق بر طرف گردد وخون بیشتری به بافت یاعضله برسد.(32) خونی که به همراه خود تغذیه و اکسیژن آورده و موجب رفع درد ،خستگی ، خواب رفتگی و گزگز اندام می شود .همچنین افزایش خون رسا نی موضعی با فراخوانی سلولهای دفاعی و فا کتورهای ضد التهاب خونی به موضع ، باعث تسریع ترمیم آسیب های بافتی وعفونتهای موضعی میشود . نیز با تحریک روده ها ودستگاه گوارش ،دردرمان برخی بیماری های گوارشی نظیر زخم معده، تنبلی روده و یبوست کمک کننده است . بادکش متناوب(33) با جذب خون به عضلات در رفع لاغری های موضعی وافزایش بافت ماهیچه ای موثر است . باد کش گرم(34) در رفع چاقی (اگر علت چاقی تجمع موضعی چربی باشد) ، سوزاندن چربی ها ی موضع مؤثراست. حکیم ابن سینا این نوع حجامت رابرای بیماری فلج، تشنج، ذات الجنب (پنومونی)وغیره تجویز کرده.(35)

2. حجامت تر
 

انواع حجامت تر
مهمترین انواع حجامت تر عبارتند از :1- حجامت عام (یا نافع)(36) که در مثلث بین دو کتف صورت می گیرد 2ـ حجامت ساقین که مشابه رگ زدن است وتقریباً همان کارها را انجام میدهد 0(37) 3- حجامت سر 4- حجامت نقره (یاگودی گردن) . این حجامت موجب کند ذهنی وفراموش کاری می شود . زیرا قسمت های عقبی مغز محل تمرکز و یادآوریهاست وبر اثر حجامت ناتوان می شود.(38) لکن برای اطفال توصیه شده وبرا ی بیمار ی هایی مانند مالیخولیا تجویز گردیده(39) 5- حجامت تحت الذقن (چانه) 6 - حجامت زانو (برای جلوگیری ازدرد زانو و رفع جوشها و دمل ها)(40) 7- حجامت بین پاشنه وقوزک خارجی (بین الکعب و العرقوب) 8- حجامت چهاربند(کمر) 9- حجامت های موضعی (در مواقع : گزیدگی،سالک،آکنه،کنار زخم سوختگی،سینوزیت، آسم و ... برای دفع این عوارض) (41)

فوائد حجامت تر
 

برخی ازفوائد گرانبار حجامت تر عبارتند از: 1- تنظیم اخلاط چهار گانه دربدن: براساس طرح طب سنتی ،ترکیب بدن انسان،عبارت است از برآیند چهار خلط دم ،صفرا،بلغم و سوداء. هرگاه وجود این اخلاط دربدن در حد تعادل باشد ، بدن سالم وهرگاه ازحد خود خارج شوند بدن بیمار می گردد(42) 2- دفع فضولات خون 3- افزایش بینائی(43) 4- درمان آلرژی(44) 5- ترک اعتیاد به مواد مخدر (با مکانیسم آزادسازی موادضد درد اندورفین چون مشکل اساسی ترک اعتیاد دردهای دوران ترک می باشدودفع سموم ازبدن(45) ) 6- دفع مسمومیت غذایی(46) ،دارویی(47) و شیمیایی(48) 7- درمان اوریون(49)
سرخک ، آنفولانزا ، پینوموتی ( ذات الریه ) و سینوزیت(50) . 8- رفع انسداد های عرویقی و جلوگیری از سکته های قلبی و مغزی ( که امروزه 5 علت اصلی مرگ در کشور هستند ) . سکته های قلبی و مغزی که از لخته شدن و انسداد عروق در مویرگهای مغز یا عروق کرونر قلب و یا رگ های منتهی به قلب ایجاد می شوند ، با حجامت پیشگیری شده و در صورت ایجاد این سکته به علاج یا بهبود بیماری کمک می کند(51) . 9- دفع عارضه هایی همچون : لاغری ، فشار خون بالا ، فشار خون پایین و افزایش کلسترول(52) .

فصل چهارم : نکات قابل ملاحظه در حجامت
 

1 : محدوده سنی حجامت شونده
 

برای حجامت پیشگیری بر اساس دستورات طب اسلامی ، حجامت از چهر ماهگی شروع می شود و تا پایان عمر قابل اجراست . ولی حجامت درمانی ، از بدو تولد تجویز گردیده و حتی گاهی بعد از مرگ هم کاربرد دارد ! مثلاً برای زردی اطفال ( یرقان فیزیولوژیکی ) که معمولاً از روزهای اول تولد بروز می کند از حجامت خاص استفاده می شود . در مورد حجامت پس از مرگ ، بو علی سینا می فرماید : اگر کسی در اثر سکته قلبی مرد ، تا 72 ساعت وی را دفع نکنید ، اگر درمانی داشته باشد حجامت است . (53)

2 : زمان انجام حجامت
 

بهترین زمان برای انجام حجامت پیشگیری ، در درجه اول فصل بهار و در درجه دوم فصل پاییز است . چون این دو فصل تساوی شب و روز هستند و این تساوی موجب می گردد تا بدن انسان د رمعرض دو جاذبه ماه و خورشید قرار گیرد و بر اثر جاذبه ماه ، ترکیبات سبک معلق در خون ( که از آن به فضولات خون تعبیر می شود ودر طب جدید مواد بیو شیمی و هورمونی خارج از حد نور مال نامیده میشود) بوسیله ی حجامت به اندازه ی بیشتر ی از بدن خارج می گردد . بر اساس این قاعده بهترین زمان باگردش ماه تعیین می گردد.پس ایام تربیع دوم و سوم ماه قمری بهترین ایام ماه برای حجامت توصیف می گردند.همینطور براساس این قاعده بهترین ساعت برای حجامت ، ساعت حضورماه دروسط آسمان است ، بهترین ایام هفته برای حجامت به ترتیب روزهای پنجشنبه و سه شنبه ، و دوشنبه و یکشنبه می باشند و این عمل طبی در روز شنبه هم مورد تا یید است . اما حجامت چهار شنبه ، بعضی این حجامت را تجویز و بعضی آن رامکروه میشمارند . در مورد حجامت روز جمعه روایت چنین می رساند که این عمل در این روز بکلی مورد نهی است .
برای حجامت با عقل هم سازگار نیست که مثلاً به نیش خورده با کسی که از سر درد میگیرنی رنج می برد گفته شود بروید ودر فصل بهار بیایید درمانی اولین فرصت بهترین فرصت است.

3- شرایط قبل و بعد از حجامت :
 

فردی که حجامت می شود نمی بایست گرسنه باشد ، زیرا طبق احادیث وارده حجامت در حین گرسنگی موجب خروج خون از بدن شده ولی بیماری در بدن میماند و علاوه بر آن بروز غشوه در حین حجامت بالا می رود .(54) همچنین در مورد آخرین باری که حجامت کرده یا اجرا می کرده سوال شود . چون نباید بین آن ها و حجامت جدید ،کمتر از روز های به تعداد سال های زندگی اش فاصله شود . مثلاً یک جوان بیست ساله میتواند هر بیست روز یک بار حجامت کند.(55)
باید توجه کرد که میان عمل حجامت و جماع (چه قبل از حجامت و چه بعد از آن ) می بایست دست کم دوازده ساعت فاصله باشد . نباید بلا فاصله پس از حجامت حمام گرفت که موجب تب مال می شود . ولی استحام با آب گرم با فاصله نسبتاً زیادی از حجامت خوب است.(56) حتی الامکان بین حجامت و صرف داروهایی که موجب Bradycardia (57)می شوند ، حداقل 4 ساعت فاصله بیفتد . بیمار در موقع حجامت نبایدخسته یاعصبانی باشد ازجمله خوراکی ها و نوشیدنی هایی که خوردن وآشامیدن آنها پس ازحجامت خوب است ، آب انار،گوشت شربت عسل ،آب میوه های فصل وشربت بالنگ می باشد. پس از حجامت باید تا فاصله سه ساعت ازخوردن نمک خودداری کرد که موجب جرب (58) می شود نیزمقرراست که انسان حجامت شده ازهیجانات و حرکت زیادوخشم بپرهیزد وازمعطراتی همچون مشک ،عطربنفشه وگلاب استفاده کند ، حجامت شدن برخی افرادممتنع است ازجمله 1ـ زنان باردار تا ماه چهارم بارداری 2ـ زنان درایام عادت ماهیانه3ـ کودکان ازبدوتولد تاچهارماهگی درصورت عدم بروزبیماری4ـ افرادی که دچارغلبه شدیدبلغم هستند.5ـ بیماران مبتلی به سیفلیس وسوزاک. دین مبین اسلام همواره دراعمال انسان،رابطه ی وی باخدا رادرنظرداشته وبرای اعمال مختلف دعاهایی راذکر کرده است. حجامت نیز از این قانون کلی مستثنی نیست.تفصیل این ادعیه واذکار به کتب مفصل مربوطه ارجاع داده می شود.

فصل پنچم : پاسخ به چند سوال فقهی (59)
 

اول :حکم نمازکسی را که در محل حجامت او اثر خون باقی است، در موارد ذیل بیان فرمائید:

1-آیا عنوان جرح بر محل صدق می کند ؟
 

آیت الله بهجت (ره)(بلی صادق است ) ،آیت آلله مکارم(دامت ظله):اگرمحل حجامت نسبتاً وسیع باشد صدق چرح می کند، آیت الله سیستانی ( دامت ظله ):صدق می کند .آیت الله حکیم (ره) :بلی عنوان جرح به آن صدق می کند و آثارشرعی مترتب است .

2-با احتمال خوب نشدن جرح یا قطع نشدن خون ،آیاتطهیر لازم است؟
 

آیت الله بهجت (ره):لازم نیست درفرض مذکور.آیت الله مکارم ( دامت ظله ):اگرتطهیرآن مایه عسر وجرح است یا خوف ضرری دارد تطهیرنکندآیت الله سیستانی ( دامت ظله ) :(لازم نیست آیت الله حکیم(ره):(در این صورت نیزتطهیرواجب نیست)

3- اگر نداندآیا تطهیرمضر است یا نه ویا جرح باقی است یا نه؟
 

آیت الله بهجت (ره) :خوف ضرر کافی است در عدم وجوب تطهیرواحوط نظر و محض است. آیت الله مکارم ( دامت ظله ) : (همین اندازه که خوف ضررباشد تطهیرواجب نیست وعلم وتعیین به ضرر لزومی ندارد.آیت الله سیستانی ( دامت ظله ) :(می تواند تطهیرکند) آیت الله حکیم طباطبایی(ره):(برای رفع ضرر احتیاط در ترک تطهیر است.)
دوم:حکم اجرت حجام چیست؟ آیا جایز است حجام و حجامت شونده اجرت معینی را شرط کنند؟
آیت الله بهجت(ره):در آن صورت که جایز است مانعی نداردو اگرماذون بدون شرط بود اجرت المثل را استحقاق دارد.
آیت الله مکارم ( دامت ظله ) : مکروه است ـ آیت الله سید علی سیستانی ( دامت ظله ) : جایز است ـ آیه الله حکیم (ره) : آری شرط کردن برای آنها جایز است اگر چه شرط کردن برای حجام مکروه است ، نه برای حجامت شونده و یا کسی که به عوش او شرط می کند .
سوم : آیا حجام طبیب است ( اگر طبیب باشد ) ؟ در ضامن نبودن او نسبت به ضرری که از عمل او بر حجامت شونده وارد شده در صورتی که مقصر نباشد و اگر قاصر باشد حکم آن چیست ؟
آیه الله بهجت (ره) : لاظهر موافقت با طبیب است با شرط و عدم آن در قاصر و مقصر و غیر ایشان ـ آیه الله مکارم ( دامت ظله ) : اگر مقصر باشد ضامن است و در غیر این صورت اگر از ضررهای احتمالی برائت جسته ضامن نیست و اگر برائت نجسته ضامت است ) ــ آیت الله سیستانی ( دامت ظله ) : اگر ضرر وارد شود ضامن است مگر اینکه از ابتدا سبب مسئولیت کندو بیمار بپذیرد و او در کار خود حاذق باشد و دقت و احتیاط لازم را مبذول دارد که در این صورت ضامن نیست )

پی نوشت ها :
 

1. فرهنگ معین
2. اگر خون به طور طبیعی متوقف گردد نیازی به خراش مکرر برای خون گیری بیشتر نیست .
3. مقدار خون مطرخ شده صوت متعارف است . لیکن در بعضی از انواع حجامت ها حتی 3 سی سی خون هم استخراج نمی شود و همین مقدار موجب درمان بیمار می گردد .
4. نهج الفصاحه ، حدیث 1463
5. حجامت هدیه ای از معراج پیامبر ، ص 6
6. Zouhou fang
7. حجامت درمانی ، ص 13
8. حجامت هدیه ای ا زمعراج پیامبر ، ص 7-6
9. erasistraous
10. Alpinous
11. اولین نویسنده تاریه غیر مذهبی و یک پزشک معروف در 413 ق . م
12. حجامت درمانی ، ص 15
13. حجامت درماین هدیه شب معراج ص 8
14. بحارالانوار ، جلد 62 ، ص 114
15. حضرت صادق (ع) از حضرت رسول الله (ص) چنین نقل می کند : حضرت جبرائیل به من نازل شد و برای مسواک زدن و خلال کردن و حجامت نمودن بقدری تأکید کرد که من انگاشتم واجب هستند . ( بحارالانوار ، جلد 62 ، ص 117 )
16. طب الصادق ، علامه عسگری ، به نقل از فضول المهمه
17. مهجة البیضاء ، ج 1 ، ص 47
18. Belini
19. Flourished Oribasious
20. حجامت درمانی ، ص 19 ـ حجامت درمانی هدیه شب معراج ص 11
21. مقاله مکانیسم اثر حجامت و فرضیات علمی پیرامون آن
22. حجامت درمانی هدیه شب معراج ص 37
23. به نقل از کتاب ایران و ایرانیان ، تألیف دکتر پولاک
24. فیزیولوژی : وظایف اعضای بدن جانداران ( طرز کار اعضاء )
بیومکانیک : حرکت اعضاء ــــ بیو فیزیک حرکت ظاهری ـــ بیو شیمیک : بافت های زنده ــــ ایمونولوژیک : ساختار سازی حیوانات ـــ هورمونال : مواد ترشحی داخل خون ــــ سایکولوژیک : قندهای بدن ــــ نورولوژیک : روانی درمانی
25. مقاله مکانیسم اثر حجامت و فرضیات علمی پیرامون حجامت .
26. حجامت هدیه ای از معراج پیامبر ، ص 71
27. www.aref.ir
28. امالی شیخ صدوق ، جلد 2 ، ص 225
29. اقتباس از: حجامت ازدیدگاه اسلام جلد اول . سابقه حجامت ایران ـ حجامت درمانی هدیه شد معراج صفحه 12 ـ قانون حجامت و مضر صفحه 110و112
30. حجامت درمانی هدیه شب معراج صفحه 13
31. اقتباس ازحجامت هدیه ای ازمعراج پیامبر ، بخش روش انجام حجامت
32. مدت زمان بادکش گذاری نبایدبه ده دقیقه برسد . زیرا موجب پاره شدن مویرگ ها می گردد(حجامت درمانی صفحه 22)
33. نوعی ازبادکش که درآن پس ازایجاد خلأ وثابت شدن لیوان روی پوست پس از3 الی 5ثانیه لیوان ازروی پوست جدا شده ومجدداً هواگیری شده و روی پوست گذاشته می شود. عمل تثبیت وجدا شدی بین 30 الی 40 مرحله ادامه دارد.
34. دراین نوع بادکش بااستفاده ازحرارت ، اکسیژن داخل لیوان تخلیه وخلأ موقتی درلیوان ایجادمی گردد که باعث کشش پوست عضوبه داخل لیوان می شود.
35. قانون در طب جلد 3 صفحه 184- 175 و 496
36. نقل است رسول اکرم بین در کتف حجامت می گرفت وآن رانافع می نامید.(بحارالانوار جلد 62 صفحه 120)
37. قانون در طب جلد3 کتاب اول صفحه 492
38. همان
39. حجامت ازدیدگاه اسلام ، جلد1 ، صفحه 45
40. قانون درطب ، جلد ، 3 کتاب اول ، صفحه 492
41. حجامت درمانی هدیه شب معراج ، صفحه 15
42. مکانیسم اثر حجامت و فرضیات علمی پیرامون حجامت ، چکیده مقاله
43. در روایتی چنین آمده : بهترین عید ، عید حجامت است.چشم را جلامی بخشد وبیماری را می زداید.(بحار الانوار ، جلد 2 ، صفحه 176)
44. درمقاله درمان آلرژی بوسیله حجامت ، طریقه ی انجام ومکانیسم این نوع حجامت تبیین گردیده.
45. نقش حجامت در ترک اعتیاد به مواد مخدر ، صفحه 4.3
46. امالی شیخ صدوق ، صفحه 215
47. حجامت درمانی هدیه شب معراج صفحه 25
48. همان ، ص 33
49. حجامت درمانی ، صفحه 242
50. حجامت درمانی هدیه شب معراج ، ص 25
51. خون درمانی ( از دیدگاه طب ایرانی ) ، ص 21
52. حجامت درمانی هدیه شب معراج ، ص 26-25
53. اقتباس از : حجامت درمانی هدیه شب معراج ، ص 32
54. حجامت هدیه ای از معراج پیامبر ، ص 30
55. طب الرضا ، ص 30
56. حجامت هدیه ای از معراج پیامبر ، ص 30
57. کم شدن ضربان قلب به کمتر از 60ضربه در دقیقه
58. جرب یکی از بیماریهای پوستی است که عوارض آن سوزش و خارش پوست است و دانه های بسیار ریز پوستی است . طفیلی آن در زیر پوست موجب ایجاد سوراخهایی می شود ( فرهنگ عمید )
59. استفتاء از دفتر مراجع ، توسط مؤلف کتاب حجامت از دیدگاه اسلام که در همین کتاب در فصل هفتم ، قسمت فتاوی ذکر گردیده .
 

فهرست منابع :
1) تفسیر المیزان / علامه طباطبایی ـ دوره 10 جلدی، قم، انتشارات اسلامی ـ چاپ اول -1372
2) نهج الفصاحه / انتشار دارالکتب علمیه ( بیروت ) ـ چاپ اول-1378
3) بحار الانوار / علامه مجلسی ـ دوره 110 جلدی ـ ، قم، دفتر انتشارات اسلامی ـ چاپ سوم-1378
4) امالی شیخ صدوق / شیخ صدوق ـقم، انتشارات صدوق ـ چاپ چهارم -1375
5) طب الرضا و طب الصادق ( علیهم السلام ) / تحقیق : علامه مرتضی عسگری ، ترجمه کاظم خلخالی ، چاپ پانزدهم ـقم، انتشارات فؤاد، 1386
6) قانون در طب / بو علی سینا ـ تهران ،انتشارات صدا وسیمای جمهوری اسلامی ایران ـ چاپ دوم-1370
7) حجامت درمانی / ایلکی چرالی- مترجم حسین خیر اندیش ـ چاپ اول- تهران ، انتشارات رضویه 1370
8) حجامت درمانی هدیه شب معراج / یاسر مددیان- قم- انتشارات ابتکار دانش ـ چاپ اول-1378
9) حجامت هدیه ای از معراج پیامبر / دکتر مجید غیاث –اصفهان- انتشارات گلبن -چاپ اول -1388
10) حجامت از دیدگاه اسلام / حسین خیر اندیش -قم-کمال الملک -چاپ سوم-1375
11) قانون فصد و حجامت / محمد آوازه ای –قم- انتشارات سروش-چاپ چهارم -1385
12) خون درمانی از دیدگاه طب اسلامی / محمد موسوی –اصفهان- انتشارات کانون پژوهش ، چاپ اول-1386
13) مقاله مکانیسم حجامت و فرضیات علمی پیرامون آن / اثر دکتر محمد عزیز خانی
14) مقاله درمان آلرژی بوسیله حجامت / دکتر محمد سیادتی
15) مقاله مسأله نقش حجامت در ترک اعتیاد / دکتر رضا منتظر
16) مقاله نقش زمان و مکان د رطب اسلامی / دکتر سید امید رعنایی سیادت
17 ) مقاله در مکتب اسلام / یاسر مددیان صفا همدانی
/ن