طرح مسأله و ضروت بحث

آسان محسوب نمودن و ساده انگاری فرزند پروری یکی از عمده ترین ناکارآمدی ها، آسیب ها و خطرهایی است که می تواند فرآیند تربیت و پرورش فرزندان را با دشواری ها، آسیب ها و مشکلاتی توام نماید، زیرا فردی که امری را ساده و آسان تلقی می کند، تلاشی نیز برای کسب آگاهی ها و مهارت های مورد نیاز از خود نشان نداده و بدیهی است که در ادامه با مسائل و مشکلاتی مواجه شود.

ارتباط فرزند با گروه دوستان و همسالان موضوعی است که چنانچه در تربیت فرزندان نادیده گرفته شود و یا نظارت و هدایت درست و مناسبی در ارتباط با آن اعمال نگردد، آسیب ها و مشکل آفرینی هایی را می تواند در فرآیند رشد رفتاری فرزند به همراه داشته باشد.

البته این نکته امری بدیهی است که گروه همسالان اثرگذاری‌های دامنه دار و عمیقی را می توانند بر یکدیگر بگذارند. کودکان و نوجوانان رفتارهای گوناگونی را به صورت یادگیری از طریق مشاهده از همدیگر می آموزند، به همین جهت گروه همسال اثرگذاری‌های بسیاری را می توانند بر یکدیگر داشته باشند، به همین مناسبت لازم است والدین بر روابط فرزندان با گروه همسالان نظارت ویژه ای را اعمال نمایند.

عمده ترین نکات و مطالبی که در ارتباط با نظارت داشتن والدین بر روابط فرزند با گروه همسالان می توان عنوان نمود به قرار زیر است

1. دوستان و گروه همسال می توانند اثرگذاری‌های ویژه ای را بر رفتار و عملکرد فرزند داشته باشند.
٢. والدین در موضع و موقعیتی برتر از فرزند قرار داشته و لازم است بر روابط فرزند نظارت و هدایت مورد نیاز را داشته باشند.

٣. والدین بایستی از کلیه دوستان فرزند آگاهی و اطلاع مورد نیاز را داشته باشند.
۴. در بعضی شرایط والدین به جای هدایت فرزند سعی بر کنترل دوستان فرزندشان می گیرند.

۵. والدینی که ناتوان از کنترل روابط فرزند با دوستان و همسالان باشند، در تربیت و پرورش فرزند با محدودیت ها و مشکلاتی مواجه خواهند شد.
در ادامه توضیحاتی در ارتباط با موارد عنوان شده فوق ارائه می شود.

اثرگذاری‌های ویژه دوستان و گروه همسال بر رفتار و عملکرد فرزند

قسمتی از آموزش هایی را که هر فردی دریافت می کند از طریق گروه همسال، دوستان، همکلاسی ها و افرادی هستند که در یک رده سنی قرار دارند.

البته هر قدر خانواده ای از استحکام، انسجام و استواری لازم برخوردار باشد، پدر و مادر بیشترین میزان اثرگذاری و یادگیری برای فرزند را خواهند داشت و بالعکس هر قدر خانواده از سلامت مورد نیاز برخوردار نباشد و والدین شیوه های تربیت فرزندان را به اجرا در نیاوردند، بدیهی است که اجتماع، گروه همسالان و سایرین اثرگذاری بیشتری را بر فرزند خواهند داشت.

وقتی که فکر میکنید همه چیز خوب است

امّا حتی در شرایط مطلوب نیز که خانواده از انسجام لازم برخوردار و والدین نیز از اقتدار، کنترل و هدایت فرزندان به نحو مطلوبی بهره مند و شیوه های تربیتی به نسبت درستی را نیز به اجرا درآورده اند و فرزند پیروی لازم را از والدین و خانواده دارد، ارتباط با گروه دوستان و همسالان اثرگذاری های ویژه ای را بر فرزند به همراه خواهد داشت

در عین حال این نکته هم چنان خاطرنشان می شود که هر قدر خانواده و پدر و مادر از اقتدار و انسجام مورد نیاز برخوردار نباشند، دوستان و همسالان اثرگذاری به مراتب بیشتری را بر فرزند خواهند داشت

امّا در عین حال گروه دوستان، همسالان و همکلاسی ها تا حدودی و در حد و اندازه ای می توانند بر رفتار، عملکرد و نگرش های فرزند اثرگذاری ها و آموخته هایی را همراه داشته باشند، به همین مناسبت والدین لازم است، دوستان و معاشرین فرزندان را شناسایی نموده و نظارتی را بر روابط آنان داشته باشند.

البته چنین اثرگذاری هایی در دو جهت سازنده و مخرب می تواند صورت پذیرد، اما با توجه به نفوذپذیری بیشتر رفتارهای آسیب‌گونه، احتمال مشکل دار شدن فرزند وجود خواهد داشت، اما چنانچه پدر و مادر کنترل و نفوذ مورد نیاز را بر رفتار و عملکرد فرزند داشته باشند، بازگرداندن فرزند به شرایط متعادل امر چندان دشواری نخواهد بود.

در شرایطی که والدین کنترل و احاطه لازم بر رفتار و عملکرد فرزند را نداشته باشند، آسیب ها و دشواری هایی برای فرزند و خانواده آغاز خواهد شد. بنابراین والدینی که کنترل و هدایت لازم بر رفتار و عملکرد فرزند را ندارند بایستی دقت و نظارت بیشتری را بر ارتباط فرزند با گروه همسالان داشته باشند.

لزوم نظارت والدین بر روابط فرزند با دوستان و گروه همسال

والدین در خانواده در موضع و موقعیتی برتر نسبت به فرزندان قرار داشته و مسئولیت هدایت، تربیت و پرورش فرزندان بر عهده آنان بوده و به همین جهت موظفند که نظارت و هدایت مورد نیاز را بر کلیه امور و عواملی که می تواند به نحوی بر رشد و تربیت فرزندان تأثیرگذار باشد را زیر نظر داشته و در صورت لزوم به تغییر و یا حذف بعضی عوامل مشکل آفرین و آسیب زا اقدام نمایند.

ارتباط فرزند با سایرین اعم از همسالان، دوستان، آشنایان، همکلاسی ها نیز به دلیل تأثیرگذاری های ویژه ای که به همراه دارد، می‌تواند بر فرآیند تربیت فرزند اثرگذار باشد، به همین جهت والدین بایستی نظارت ویژه ای را در ارتباط با دوستان و گروه همسالان فرزند به اجرا درآورند.

برای اجرای چنین امری اگر پدر یا مادر آشنایی مورد نیاز با دوستان فرزند خود را نداشته باشند، لازم است به صورتی مستقیم اطلاعات مورد نظرشان را از فرزند بخواهند و فرزند نیز بایستی همکاری لازم را با والدین داشته باشد.

زیرا پدر و مادر به واسطه جایگاه و مسئولیت هایی که در ارتباط با امور موجود در خانواده دارند، از چنین موقعیتی برخوردارند تا روابط فرزندان با سایرین را زیر نظر داشته و چنانچه لازم باشد، بعضی روابط را محدود نموده و یا مانع از تداوم یافتن آن شوند.

آگاهی و اطلاعات مورد نیاز والدین از کلیه دوستان فرزند

همان طور که اشاره گردید، یکی از نکات خیلی بارز و تعیین کننده در تربیت و پرورش فرزندان نظارت داشتن والدین بر روابط فرزند با گروه دوستان و همسالان است، این امر به ویژه در شرایطی که فرزند از آسیب پذیری بیشتری برخوردار است و هم چنین در شرایطی که تغییرهای عمده ای در رفتارهای فرزند ملاحظه می شود، از اهمیت خاصی برخوردار است.

بررسی یک مورد نمونه

شهلا ۳۹ ساله در ارتباط با مشکلاتی که با دختر ۱۵ ساله اش ساناز داشت، به مرکز مشاوره مراجعه کرد. او حدود ۱۲ سال پیش به علت مشکلات گوناگونی که با همسرش داشته، طلاق گرفته بود و پس از ۸ سال زندگی مشترک و جدایی، حضانت و مسئولیت پرورش فرزند را بر عهده گرفته بود. البته همسر سابق او مشارکتی در تربیت و پرورش دخترشان نداشت.

ساناز دچار افت تحصیلی و در مواردی دچار تمرد و سرکشی و از مادرش حرف شنوی و پیروی لازم را نداشت و همچنین با دوستانی معاشرت می کرد که مورد پسند مادر نبودند. در یکی دو مورد اختلاف نظر و مشاجره ای که میان شهلا و ساناز روی می دهد، او از منزل فرار کرده و نزد خاله اش می رود. ساناز یک مرتبه نیز در طی مشاجره برای ایجاد رعب و وحشت مادر، دستهایش را با تیغ زخمی کرده بود.

اما نکته ای که اخیرا برای شهلا خیلی مشکل ساز شده بود، تغییراتی در رفتار، آرایش و لباس پوشیدن ساناز به وجود آمده بود. در واقع در خانواده آنها سلسله مراتب موجود که شهلا بایستی اداره و کنترل امور فرزند را بر عهده بگیرد، از میان رفته و ساناز به صورتی خودسرانه و آن طور که خودش می خواست و می پسندید، عمل می کرد.

خب دخترم دوستات رو به من معرفی نمی کنی؟

شهلا به این نکته تأکید داشت که ساناز در ساعات کاری او از منزل خارج نشود و به پارکی که نزدیک منزل‌شان بود نرود. اما ساناز تأکید می کرد که من با دوستانم هستم و مورد و مشکل خاصی اتفاق نمی افتد.

از سوی دیگر شهلا می خواست که با تمامی دوستان دخترش آشنا شود. اما او همکاری چندانی با مادر نداشت تا این که در نهایت ساناز خواسته مادرش را به اجرا درآورده و چند نفر از دوستانش را به منزل می آورد تا مادر آنها را بشناسد. اما شهلا تأکید داشت که من باید همه آنها را بشناسم ولی ساناز می گفت که بقیه نیز شبیه به همین ها هستند و حاضر نبود که مادر با سایر دوستان او آشنا شود.

هم چنین شهلا بر سر ساعاتی که ساناز بیرون از منزل بود تأکید داشت که در این مورد نیز در جلسه ای که آنها به اتفاق آمده بودند، توانست با دخترش هماهنگی های لازم را به اجرا درآورد. اما در هر حال ساناز پذیرفت که نگرانی مادر به دلیل تغییراتی که در رفتار و عملکرد او به وجود آمده بی دلیل نیست، به همین جهت برای معرفی کردن سایر دوستانش به مادر نیز توجیه شد.

در واقع شهلا در درجه اول به دلیل نداشتن همکاری لازم از سوی شوهر سابقش در تربیت فرزند دچار مشکلاتی شده و کنترل رفتار و عملکرد ساناز دخترش از دست او خارج شده بود.

هم چنین سلسله مراتب موجود در خانواده آنها بر هم خورده بود و ساناز خود را در موضعی برابر با مادر می دانست و خود تعیین می کرد که با کدام دوستان مراوده و ارتباط داشته باشد و برای تحقق چنین منظوری جنگ قدرتی را با مادرش به وجود آورده بود. شهلا در عین حال نظارتی بر ارتباط فرزند با گروه دوستان و همسالانش نداشت.

سعی بعضی از والدین بر کنترل دوستان فرزند به جای هدایت فرزندشان

نکته دیگری که گاهی اوقات ملاحظه می شود در میان خانواده ها روی می دهد، بدین صورت است که در خانواده ای که والدین کنترل و هدایتی روی رفتار فرزند ندارند، سعی و تلاش خود را بر کنترل و هدایت دوستان فرزند می گذارند، بدین صورت که به جای درخواست از فرزند که از ارتباط با دوستان خود دست بردارد، از دوستان فرزندشان می خواهند که ارتباطشان را با فرزند آنان قطع کنند.

البته این رویکرد همیشه بازدهی لازم را ندارد، اما گاهی اوقات نیز در حد و اندازه ای نتایج محدودی را به همراه خواهد داشت. اما نکته ای که نبایستی فراموش شود، کنترل داشتن و مدیریت رفتار فرزند لازم است توسط والدین به اجرا درآید و آنها چنانچه نتوانند رفتار، عملکرد و ارتباط فرزند را هدایت نمایند

سایر افراد و به ویژه دوستان فرزند قادر به اجرای چنین امری نیستند و بر فرض که بتوانند با درخواست از دوست فرزند، ارتباط موجود را در مسیر ویژه ای هدایت نموده و یا آن را قطع کنند؛ ارتباط های دیگری را که فرزند درگیر آن خواهد شد را مجددا لازم می شود تا دوباره چنین مواردی تکرار شود، در حالی که بایستی به علت اصلی این امر پرداخت که همان کنترل رفتار فرزند و برگرداندن اقتدار والدین است.

مشکلات تربیتی در اثر ناتوانی والدین در کنترل روابط فرزند با دوستان و همسالان

والدینی که ناتوان از کنترل روابط فرزند با دوستان و همسالان باشند، در تربیت و پرورش فرزند با محدودیت ها و مشکلاتی مواجه خواهند شد. در واقع تربیت و پرورش فرزند مجموعه ای از هدایت ها و کنترل های گوناگون رفتار فرزند را شامل می شود که به عنوان یک کل عمل کرده

و چنانچه پدر و مادر نتوانند قسمتی از آن را به درستی به اجرا درآورند، طبیعی است که تربیت فرزندان با دشواری هایی مواجه خواهد شد و در ادامه فرزند نیز به آسیب ها و ناهنجاری هایی در رفتار و شخصیت مبتلا می گردد.

بررسی یک مورد نمونه

میترا ۴۱ ساله، با بعضی مشکلاتی که اخیرا با فرزندش الهام ۱۶ ساله پیدا کرده بود، دچار ابهام و تردیدهایی گشته و به مرکز مشاوره مراجعه کرد. میترا در ادامه خاطرنشان نمود که الهام تک فرزند خانواده و روابط به نسبت خوب و سازگاری میان او و همسرش با فرزندشان برقرار است، اما چندی پیش الهام شروع به بعضی نافرمانی ها و نادیده گرفتن نظم موجود در خانواده می نماید.

برای مثال میترا بیان نمود که غیر از بعضی بازی ها و تفریحاتی که الهام به تنهایی با دوستانش داشت، اما اجازه بیرون رفتن از منزل را نداشت و ما ترجیح می دادیم که او با ما و به اتفاق خانواده به مراکز تفریحی برویم، یک بار الهام با اصرار زیاد قصد داشت که با یکی از دوستانش که او نیز دختری هم‌سن او بود به اتفاق و تنها به سینما بروند.

اما چنین امری برای خانواده ما قابل قبول نبود که دخترمان تنها و به اتفاق دوستش با هم به سینما بروند و به همین جهت با این درخواست الهام مخالفت کردیم. ولی موضوعی که ما را بیشتر نگران کرد نوع برخوردی بود که او پس از مخالفت ما نشان داد.

الهام مخالفت والدین را به دوستش اطلاع می دهد ولی پس از آن خاطرنشان می کند که "من تا چند سال دیگر با رسیدن به سن قانونی دیگر نیازی به اجازه شما ندارم و خودم می توانم به تنهایی و بدون اجازه ی شما جایی که می خواهم بروم."

میترا در ادامه خاطرنشان کرد که "من و همسرم ارتباط خوبی با فرزندمان داریم و می دانستیم که این نوع کلام و صحبت او نیست و چنین فکر و عقیده ای را از فرد دیگری یاد گرفته و پس از اصرار و پافشاری، الهام اشاره کرد که همان دختری که قرار بوده به اتفاق به سینما بروند، چنین مطلبی را به او انتقال داده است."

خانواده‌ی ما دارای هنجارها و ارزش هایی‌ست که باید رعایت شود

میترا و همسرش به این نتیجه رسیده بودند تا ارتباط الهام با دختر مورد نظر را قطع کنند، اما نگران بودند که شاید این اقدام نتیجه ناخوشایندی را به همراه داشته باشد که توضیحات و راهنمایی هایی لازم ارائه گردید و در واقع هر فرزندی ملزم به مراعات عرف و هنجارهای خانواده است، البته فرزندان به طور معمول ملزم به رعایت نظم موجود در خانواده هستند.

از سوی دیگر فرهنگ خانوادگی میترا و همسرش نمی پذیرفت که یک دختر نوجوان به تنهایی و یا به اتفاق دوستانش به سینما برود و لازم می دانستند که فرزند نوجوان در چنین رده سنی در کنار و همراه با خانواده به سینما برود.

از سوی دیگر فرزند حق دارد که در مورد خواسته هایش از طریق گفت و شنود منطقی با والدین به تعامل بپردازد، اما نمی تواند به صورتی یک جانبه خواسته های خود را به صورتی تحکم آمیز به والدین القاء و یا از آنان طلب نماید.

جمع بندی و نتیجه گیری

در مجموع ارتباط فرزند با گروه دوستان و همسالان امری است که بایستی با نظارت، هدایت، ارشاد و کنترل والدین توام و همراه باشد، در غیر این صورت چنین روابطی می تواند آسیب ها و مشکل آفرینی هایی را برای فرزند و خانواده به همراه داشته باشد.

والدین در خانواده در موضع و موقعیتی برتر نسبت به فرزندان قرار داشته و مسئولیت هدایت، تربیت و پرورش فرزندان بر عهده آنان بوده و به همین جهت موظفند که نظارت و هدایت مورد نیاز را بر کلیه امور و عواملی که می تواند به نحوی بر رشد و تربیت فرزندان تأثیرگذار باشد را زیر نظر داشته و در صورت لزوم به تغییر و یا حذف بعضی عوامل مشکل آفرین و آسیب زا اقدام نمایند.

والدینی که ناتوان از کنترل روابط فرزند با دوستان و همسالان باشند، در تربیت و پرورش فرزند با محدودیت ها و مشکلاتی مواجه خواهند شد. در هر حال، نظارت، هدایت و کنترل ارتباط فرزند با دوستان، همکلاسی ها و همسالان از جمله موارد ضروری در امر تربیت و پرورش است

به همین جهت و چنانچه نظارت داشتن بنا به دلایل گوناگون از جمله غفلت کردن، بی توجهی و یا ناتوانی در به اجرا درآوردن آن انجام نشود، آسیب ها و مشکلاتی را هم برای والدین، خانواده و به ویژه فرزند به همراه خواهد داشت.

منبع: ناکارآمدی‌ها در تربیت فرزندان (شناخت عوامل مشکل آفرین در تربیت فرزند)، سعید کاوه، ناشر: انتشارات سخن، چاپ اول، تهران، 1388ش، صص 92-79.