عاشورا یکی از مهم‌ترین موضوعات مورد توجه هنرمندان نقاش در طول اعصار مختلف بوده است؛ هنرمندانی که نقاشی‌های دیواری عاشورایی را هنر زندگی می‌دانستند که به زمان و مکان محدود نیست. نمونه نقاشی عاشورایی دیواری که امروزه در برخی ازدیوارهای بقاع متبرکه استان گیلان دیده می شود واز یادگاری های عصر قاجاریه است. همانطور که می دانیم؛ یکی از برجسته‌ترین نمادهای شیعی، واقعه کربلاست. بازتاب این رویداد بزرگ در جوامع شیعی، در طول تاریخ به گونه‌های مختلف رخ نموده است.
نقاشی‌هایی از صحرای کربلا
بر جدارهای خارجی و داخلی دیوارهای بقعه‌ها و آستانه‌ها از قدیم نقاشی می‌کرده‌اند، بـر جدار خارجی در سه بقعه قدیمی نقاشی‌هایی به سبک مغولی دیده شده است. دیوید نیل مکنزی پس از ورود به شهر لاهیجان می‌نویسد: در اول شهر تکیه‌ای بود که بر دیوار آن نقاشی‌هایی از صحرای کربلا دیده می‌شد. این نقاشی‌ها کار شوشتری نقاش بود ایلچی فرنگی با لباس برازنده‌ای نقاشی شده بود. متأسفانه به علت رطوبت زیاد و فرور ریختن سفید کاری دیوارها این نقاشی‌ها به مرور زمان از میان رفته است. آنچه بر جای مانده، نقاشی‌های مذهبی، یعنی مجالسی از صحرای کربلا و ضامن آهو و دو طفلان مسلم و قیام مختار و اسرای کربلا و قیامت و نظایر آن‌هاست. بر دیوار حرم امامزاده محمد و امامزاده هادی پسران امام زین العابدین(علیه السلام) (معروف به بقعه شاه شهیدان) که در نزدیکی دهکده شاه شهیدان دیلمان قرار دارد نقاشی مذهبی وجود دارد این صحنه‌ها با نقاشی‌های نه چندان ممتاز نگارگری شده است صحرای کربلا و کشته شدن امام حسین(علیه السلام)، ذوالجناح و حضرت علی اکبر(علیه السلام)، حضرت زینب(سلام الله)، معراج پیغمبر(صلی الله علیه وآل و سلم) و براق و ملائکه و شیر، جنگ ازرق شامی، زعفرجنی که به یاری حضرت حسین(علیه السلام) به صحرای کربلا آمده است و نیز شمر با هفت پستان دیده می‌شود و بر سقف گنبدی شکل بقعه نیز نقاشی‌های قدیمی با رنگ‌های اصیل ترسیم شده است، نقاشی‌های مذهبی به شرح زیر در دیوارهای به چشم می‌خورد. شمایل حضرت ابوالفضل(علیه السلام)، حضرت علی(علیه السلام) با قنبر و حضرت رضا(علیه السلام) و انگور زهر آلود زهر دادن موسی بن جعفر(علیه السلام) در زندان ضربت خوردن علی بن ابیطالب(علیه السلام) الان و زنده شدن شیران پرده و بر دست راست در حرم علمی نقاشی شده است (ازآستارا تا استارباد، جلد دوم، صفحه37،24).
نقاشی‌های دیواری در بقاع مناطق شمالی ایران
از دیگر نمونه‌های موجود در بقاع مناطق شمالی ایران می‌توان نمونه های زیر را مثال زد:
1)بقعه باباولی یا مدفن قادر پیغمبر در «دهکده باباولی، دیلمان» بر دیوارهای اتاق این بقعه نقاشی‌هایی دیده می‌شود این مجالس را بر این دیوارها می‌توان دید جنگ حضرت قاسم با ازرق شامی، آمدن حضرت سیّدالشهداء(علیه السلام) بر سر پیکر مطهر حضرت علی اکبر(علیه السلام) ام لیلی بر سر پیکر مطهر حضرت علی اکبر(علیه السلام)، ضامن آهو، معراج رسول اکرم(صلی الله علیه وآل و سلم) جنگ مسلم(علیه السلام) با کوفیان، حارث و دو طفلان مسلم و ام لیلی و حضرت علی اکبر(علیه السلام)
2)امامزاده قاسم(علیه السلام) و امامزاده حمزه(علیه السلام) پسران امام موسى الکاظم(علیه السلام) «دهکده کوه پس دیلمان» در ورودی بقعه به اتاقی که ابعاد آن ۵/۵×۵ متر است باز می‌شود. بر دیوار این اتاق نقاشی‌های مذهبی به این شرح دیده می‌شود آمدن زعفرجنی به یاری حسین بن علی(علیه السلام)، موسی بن جعفر(علیه السلام)، در زندان هارون جنگ مسلم با کوفیان اسرای صحرای کربلا، حارث و دو طفلان مسلم، قتلگاه و ضامن آهو و... اثر مشهدی آقاجان لاهیجانی۱۳۴۲ (قمری)
3)امامزاده هادی بن موسی بن جعفر(علیه السلام) در «دهکده میکال، دیلمان» بر دیوارهای داخلی این بقعه مجالس نقاشی مذهبی به چشم می‌خورد که در میان آن‌ها حضرت امام زین العابدین(علیه السلام) در بستر بیماری، حضرت علی اکبر(علیه السلام)، در قتلگاه حضرت ابوالفضل(علیه السلام) سوار بر اسب، حضرت قاسم(علیه السلام) در مجلس عروسی و حارث و دو طفلان مسلم نیز دیده می‌شود.
4)بقعه آقا سید احمد بن امام موسى الکاظم(علیه السلام) معروف به آقا میر شهید در «محله اردو بازار لاهیجان» بالای در ورودی نقاشی نسبتاً ظریفی از واقعه کربلا دیده می‌شود.
5)بقعه آقا سید احمد بن موسی بن جعفر(علیه السلام) در «دهکده فشتا‌ل سیاهکل» بر چهار دیوار داخلی نقاشی‌های مذهبی و در زیر این نقاشی‌ها اشعاری از هفت بند محتشم کاشانی است.
6)بقعه آقا میرصادق در «شهرستان لاهیجان» بر دیوارهای داخلی بقعه نقاشی‌های مذهبی و مناظری از صحرای کربلا مشاهده می‌شود.
7)بقعه آقا میرملک بن امام موسی الکاظم(علیه السلام) در «دهکده کوچکده لاهیجان» بر بدنه خارجی و داخلی دیوارها نقاشی‌های مذهبی ظریف قدیمی وجود دارد که پاره ای از مجالس آن‌ها کم و بیش محو شده است.
8)بقعه سید رضا داور کیا معروف به دوزخ بهشت در «دهکده بیجار بنه لاهیجان» در چهار طرف دیوار خارجی این بقعه نقاشی‌های مفصلی از وقایع صحرای کربلا و سایر مناظر مذهبی دیده می‌شود. در داخل بقعه تصاویر دو شیر، براق و معراج، پیغمبر، نقاشی ضامن آهو، جنگ حضرت ابوالفضل(علیه السلام) بردن اسرای کربلا به شام، صحرای کربلا و نظایر آن‌ها مشهود است.
9) بقعه آقا سید محمد بن موسى الکاظم(علیه السلام) «دهکده سوخته کوه لاهیجان»: بر بدنه داخلی دیوارهای بقعه، نقاشی‌های مذهبی ظریف و قدیمی است که دستی توانا آن‌ها را ترسیم و مصور کرده است.
10)بقعه آقا سیّد حسین بن امام موسى الکاظم(علیه اسلام) در «دهکده دمو چال لاهیجان»: بر دیوار بقعه، نقاشی‌های مذهبی در مجالس مختلف دیده می‌شود یکی از این وقایا، دو طفلان مسلم و دیگری حضرت علی اکبر(علیه السلام) است. بر جدارهای خارجی و داخلی درهای بقعه نقاشی‌های مذهبی است و برجدار داخلی طرفین در ورودی دو علم نقاشی شده که بر دو طرف هر یک دو تورنگ (قرقاول) کشیده‌اند. نقاشی‌ها از رضا کفاش صورتگر و مورخ ۱۳۶۶ هجری قمری است.
11)بقعه آقا سیّد جانى بن امام موسى الکاظم(علیه السلام) در «دهکده سیاه کوچه آستانه»: داخل و خارج بقعه نقاشی‌های مذهبی با نام‌های «پنج تن» و «نصر من الله وفتح قریب» و «صلوات» از راست به چپ و از چپ بر است دیده می‌شود. نقاشی و نوشته‌ها به خوشنویسی، اثر استاد آقا جان لاهیجانی ولد استاد غلام حسین نقاش است.
12)بقعه آقا سیّد محمد بن امام جعفر صادق(علیه السلام) واقع در «دهکده پینجا آستانه»: بر دیوار غربی بقعه از طرف خارج نقاشی‌های مذهبی به این شرح کشیده شده است: صحرای کربلا، امام حسین(علیه السلام) به همراه علی اصغر(علیه السلام) در میدان جنگ، زعفر جنی در پشت سر او، درویش عرب و نامه‌رسان در طرف چپ، تصویری از حضرت ابوالفضل العباس(علیه السلام) با مارد بن سدیف و بر دیوار شمالی این بقعه: نقاشی‌هایی از علی اکبر(علیه السلام) و ام لیلی و گهواره علی اصغر(علیه السلام)، و رباب، نقاشی بیماری حضرت امام زین العابدین(علیه اسلام) حضرت قاسم(علیه اسلام)، با ازرق شامی و پسرانش (اثر: استاد آقا جان نقاش لاهیجانی). بر دیوار جنوبی بقعه: حرکت اسیران کربلا و اجساد شهدا در میدان و نیز در حواشی این نقاشی‌ها ابیاتی از هفت بند محتشم کاشانی خوشنویسی شده است و در میان این اشعار تاریخ ۱۳۳۳ قمری دیده می‌شود. در طرفین در ورودی اصلی دو علم و دو پرنده تورنگ نقاشی شده است.(ازآستارا تا استارباد، جلد دوم، صفحه37،24).
13)بقعه آقا سید حسین کیا پسر امام موسی الکاظم(علیه السلام) معروف به امامزاده ذوالفقار در «دهکده کیسم شهرستان آستانه اشرفیه» بر دیوارها از داخل نقاشی‌های مذهبی به قلم استاد آقا جان لاهیجانی دیده می‌شود.
14)بقعه آقا سیّد محمد در «دهکده فشو پشته لاهیجان»: برجدارهای داخلی و خارجی دیوارهای بقعه، نقاشی‌های مذهبی است. تاریخ نقاشی‌ها ۱۳۲۵ قمری است و نام نقاش در آن‌ها پیدا نشد(از آستارا تا استارباد جلد دوم، صفحه 210، 193، 190، 182، 140، 139).
15)آقا سیّد حسین و آقا سیّد ابراهیم در فکشالی «محله شهرستان لنگرود» سمت راست رودخانه بر بدنه خارجی دیوار شرقی بقعه نقاشی‌های مذهبی دیده می‌شود.
16)بقعه آقا سیّد نصیر بن امام موسى الکاظم(علیه السلام) در «دهکده چلارس رانکوه شهر املش»: بر جدار دیوار داخلی و طاقچه های این بقعه مجالسی از نقاشی‌های مذهبی به شرح زیر دیده می‌شود: امام حسین(علیه اسلام) با علی اصغر(علیه اسلام)، در بغل او در صحرای کربلا، نقاشی گودال قتلگاه و اجساد مطهر شهدای کربلا، نقاشی حضرت زینب(سلام الله) و سه تن از زنان که بر شتر سوارند و به شام می‌روند، نقاشی طفلان مسلم و حارث و... در ایوان‌ها نیز مجالسی از این قبیل است قیام مختار، منظره جهنم جنگ حضرت قاسم(علیه اسلام)، با ازرق شامی، تمثال حضرت عباس(علیه اسلام)، وعلى اکبر(علیه اسلام).(ازآستارا تا استارباد، جلد دوم، صفحه37،24).
17)بقعه آقا سیّد خلر در «دهکده خرشتم شهرستان املش در استان گیلان»: بر جدار دیوار ایوان‌ها، مجالسی از نقاشی‌های مذهبی است. نقاشی‌ها اثر استاد مشهدی آقاجان ولد مرحوم استاد غلام حسین نقاش لاهیجانی است که در سال ۱۳۳۵ قمری کشیده شده است(کتاب تجلی عاشورا در هنر ایرانی/ صفحه 114 و 115).
18)بقعه آستانه نصیر علی کیا بن امام موسی الکاظم(علیه اسلام)، واقع «دهکده کویه رانکوه شهرستان املش»: بر سطح داخل و خارج دیوارهای بقعه سراسر نقاشی‌های مذهبی و عاشورایی است.(همان مأخذ پیشین)
19)بقعه سیّد مرتضی بن امام زین العابدین(علیه اسلام)، در «دهکده ماچیان رانکوه شهرستان املش»: بر دیوار شرقی و غربی داخلی این بقعه دو خورشید ترسیم شده است در وسط و حاشیه اطراف اشعاری از هفت بند محتشم کاشانی خوشنویسی و در فواصل مصراع‌ها «یا ابا عبدالله اغثنی» خوانده می‌شود. در دو طرف خورشیدها عبارت: «الحق مع علی» از راست به چپ و از چپ به راست نوشته شده است. بر نمای خارجی دیوار بقعه در ضلع جنوبی کلمات مقدس:«الله، محمد، علی» و دو گوزن در طرفین و در زیر آن‌ها دو طاووس و طرفین طاووس‌ها، دو علم و زیر تمام این نقوش و نوشته ها اژدهای بزرگی ترسیم و خوشنویسی شده است. بر نمای خارجی دیوار غربی حضرت ابوالفضل(علیه اسلام) سوار بر اسب است و حضرت زینب(علیه اسلام) مشک آبی در درست دارد و به او می‌دهد. سایر زنان صحرای کربلا هر یک کاسه‌ای به دست دارند. طرفین تمثال دو شیر شمشیر به دست و زنجیر به گردن دیده می‌شود طرف راست این تمثال عبارت: «اللهم صل على محمّد و آل محمّد» و زیر صلوات مصراع در مدیحش مدایح مطلق خوانده می‌شود. بر نمای خارجی دیوار شرقی حضرت رقیه(علیه اسلام) در وسط و فرشتگان در طرفین او ایستاده‌اند.(ازآستارا تا استارباد، جلد دوم، صفحه37،24).
20)بقعه آقا سیّد کاظم بن آقا سیّد ابراهیــــم بن موســـــی الکاظم در(علیه السلام) «رانکوه شهرستان املش»: دیوار داخلی بقعه سفید کاری شده و با نقاشی‌های مذهبی، کار آقاجان لاهیجانی مورّخ(۱۳۳۵هـ . ق) تزیین یافته و شامل مناظر حارث و دو طفلان مسلم، نقاشی سلطان قیس، نقاشی رفتن حضرت زینب(سلام الله) به شام قتلگاه، آب طلبیدن نقاشی علی اکبر(علیه السلام) از پدرش، نقاشی فاطمه زهرا(سلام الله) در عروسی قریش و... می‌باشد. اما مناظر خارجی به این شرح است محاربه حضرت قاسم(علیه السلام) با ازرق شامی رفتن حضرت علی اکبر(علیه السلام) به میدان محاربه، نقاشی ابوالفضل العباس(علیه السلام) با سدیف و نقاشی رفتن حضرت سیّدالشهداء(علیه اسلام) به میدان نبرد و نقاشی معراج پیغمبر ...(کتاب تجلی عاشورا در هنر ایرانی/ صفحه 114 و 115 و 116)
21)بقعه ملا پیر شمس الدّین در «دهکده لاشیدان لاهیجان»: در قسمت پایین هر یک از دیوارهای داخلی این بقعه و همچنین بر بدنه خارجی دیوار بقعه نقاشی‌های مذهبی دیده می‌شود.
22)بقعه حسن بگ دشت در محله «اردو بازار لاهیجان» بر دیوار ایوان مناظری از صحرای کربلا نقاشی شده است(ازآستارا تا استارباد، جلد دوم، صفحه37،24).
23)چهار بقعه وجود دارد که در راهی که از املش به بلوردکان می رود در دل جنگل‌های دور افتاده، مجموع آن‌ها را «شاه نجف» می‌خوانند. این بقعه ها بسیار آراسته و مرتب و آبادان است و در امتداد یکدیگر بالای تیره کوهی بنا شده‌اند. بر دیوار جنوبی و شرقی بقعه تصاویری از نقاشی‌های مذهبی اثر غلام حسین در سال ۱۳۰۹ قمری به چشم می‌خورد.
شرحی از نقاشی‌های دیواری امامزاده زید اصفهان
امامزاده زید اصفهان بنائی مزین به نقاشی‌های مذهبی اسلامی نقاشی‌های روی دیوار که این حرم کوچک را آذین کرده مجموعه کم نظیری از نقاشی‌های مذهبی اسلامی را به وجود آورده است. این نقاشی‌ها عیناً تصویری است از عشق به شهادت در مذهب شیعه و تقریباً همان گونه که در تعزیه‌ها و شبیه خوانی‌ها مراحل مختلف آن را ارائه می‌دهند به تصویر کشیده شده است. آن‌ها روز عاشورا را روزی که خاطره آن برای ایرانیان مقدّس و در عین حال دردآور است.(کتاب تجلی عاشورا در هنر ایرانی/ صفحه 114 و 115 و 116)
نقاشی‌های دیواری امامزاده زید متعلق به عهد صفوی
صحنه شهادت علی اکبر(علیه اسلام)، فرزند امام حسین(علیه اسلام)، صحنه شهادت قاسم فرزند امام حسن(علیه اسلام)، عبدالله فرزند دیگر امام حسن(علیه اسلام) و یا صحنه فداکاری زبیده عروس جوان و مظهر از خود گذشتگی در بالای در ورودی امامزاده کتیبه ای وجود دارد حاوی نکاتی پیرامون بازسازی بنا که تاریخ آن متعلق به عهد صفوی است و با سبک نقاشی‌ها مطابقت دارد. نوار کتیبه در این امامزاده وجود دارد که نمایشگر مراحل مختلف شهادت امام حسین(علیه اسلام) است یکی از تصاویر شمایل حضرت عباس(علیه اسلام)، برادر امام حسین(علیه اسلام) است. شخصیت اصلی یعنی حضرت عباس(علیه اسلام) پرچمی به شکل مثلث در نوک نیزه خود دارد و کلاهخودی مزیّن به دو پر به سر نهاده است. او زرهی که توسط کمر بندی بر قامتش استوار شده پوشیده و شلوار و چکمه هایی بلند به پا دارد هاله ای از نور که شعاع آن به شکل برگ درختان مجسم شده اطراف سر او را فراگرفته است.
نقاشی سلطان قیس در امامزاده زید اصفهان
یکی دیگر از تصاویر نمایشگر امام حسین(علیه السلام) و اسب آن حضرت است که در روز عاشورا تیرهایی بدن آن‌ها را زخمی کرده در پایین پای امام شیری دیده می‌شود که وجودش در این مکان یاد آور داستان زیر است: پادشاهی از هند موسوم به «سلطان قیس» در همان لحظه شهادت سیّدالشهداء(علیه اسلام)، دست توسل به سوی حضرتش دراز می‌کند. امام حسین(علیه اسلام)، قیس را که مورد حمله شیری قرار گرفته از مرگ نجات می‌دهد و حیوان به نشانه اطاعت در کنار پای حضرت می‌خوابد. چون پادشاه نجات می‌یابد از منجی خود در خواست می‌کند برای نبرد با دشمنانش او را یاری کند ولی امام حسین(علیه السلام) به او فرمان می‌دهد برگردد و به افتخار او و خانواده اش مراسم عزاداری بر پا دارد. سه تن از شخصیت‌های این صحنه تحت این عناوین معرفی شده‌اند:«حضرت یعنی امام حسین(علیه السلام)» «سلطان قیس» و «وزیر سلطان قیس».
علی اکبر(ع) اولین شهید دشت کربلاست
امام حسین(علیه السلام) را در تصویر دیگر در حالی می‌بینیم که صورت او پوشیده است و هاله ای از نور اطراف سردارد. او در حالی که بر زمین نشسته پسرش را که او نیز هاله نورانی گرد سرداشته و تیرهایی چند بدنش را سوراخ کرده در آغوش گرفته است. او علی اکبر(علیه السلام) اولین شهید دشت کربلاست که از میدان جنگ برگشته و به شدت مجروح شده است در کنار او اسبش که با تیر سوراخ سوراخ شده دیده می‌شود و در پایین پا سپر و کلاهخود پردار و نیزه‌اش بر خاک افتاده است.
نقاشی روز دهم محرم سال ۶1 هجری
در قسمت بالا به طرف چپ چهار زن از خاندان حضرت علی(علیه السلام) در حالی که دست‌ها را به آسمان بلند کرده اند از خدا یاری می‌طلبند سپاهیان دشمن که بر نوک نیزه بعضی از آن‌ها سرهای بریده و نورانی شهدا دیده می‌شود آن‌ها را در میان گرفته، فرشتگانی چند در این صحنه حضور دارند. سپاه دشمن به سرکردگی عمر بن سعد وقاص در روز دهم محرم سال ۶1 هجری یعنی «روز کربلا» در حالی که با غرور تمام پیش می‌تازند نمایش داده شده است سرهایی با هاله ای نورانی بر سر نیزه ها دیده می‌شوند همه شخصیت‌های این نقاشی‌ها به رسم اواخر قرن یازدهم هجری لباس پوشیده اند(آثار ایران، جلد دوم، صفحه 171،167،165) و (کتاب تجلی عاشورا در هنر ایرانی/ صفحه 115 و 116 و 117).
نقاشی در بقعه متبرکه ایران
در بعضی از بقاع مختلف ایران نیز نقاشی‌هایی از وقایع عاشورا موجود می‌باشد که به عنوان مثال نمونه ای آورده می‌شود:
بقعه سیّد ابراهیم که از اولاد سیّد الساجدین امام زین العابدین(علیه السلام) می‌باشد و در تبریز واقع است زائرانی دارد و دارای نذوراتی است. اندرون بقعه مانند بیرون آن ساده است صندوق چوبی مشبّکی بر روی قبر مطهر آن نهاده شده است. چهار تابلوی روغنی قهوه خانه‌ای به دیوارهای آن نصب شده که سه تا از این تابلوها هر یک گوشه ای از وقایع دل‌خراش میدان کربلا را نشان‌داده است هر چهار تابلو رقم سیّد حسین عرب دارد. تاریخ ترسیم تابلوی نخست (۱۳۳۲ ه . ق) و تاریخ بقیه(۱۳۳۵) است(آثارباستانی آذربایجان، جلد اول، صفحه 65).
در پایان:
جا دارد که از دلسوزی، همراهی و راهنمایی اساتید معظم و ارجمند خود در تعلیم و تربیت، در کنار برقراری رابطه صمیمی و دوستانه و ایجاد فضایی به دور از تشریفات، برای کسب هنر و دانش تاریخ هنر جهانی اسلام، بر خود وظیفه میدانم در کسوت شاگردی از زحمات ارزشمند استاد مسعود نجابتی، استاد عبدالرسول یاقوتی تقدیر و تشکر نمایم. از خداوند متعال برای این اساتید عزیزم، سلامتی، موفقیت و همواره شاگرد پروری را مسئلت دارم.
شاگرد شما، ابوالفضل رنجبران
© کلیه حقوق متعلق به صاحب اثر و پرتال فرهنگی راسخون است. استفاده از مطالب و آثار فقط با ذکر منبع بلامانع است.
