از روزگاران پیش از تاریخ نبوغ مردم ایران در آرایش‌های درخشان و پرمایه در سفالینه های این سرزمین آشکار شد و آثار باستانی نیز درستی آن سخنانی را که درباره آرایش‌های باشکوه بناها آمده‌است تأیید کرد در واقع ساختمان‌های مهم همه دوره های تاریخ ایران رنگ‌های چشمگیر و تابناک داشته است از آجر قرمز رنگ و اندود ساده ترین بناهای هزاره پنجم یا حتی سگزآباد یا کاشی‌های خاکی رنگ هزاره دوم لرستان گرفته تا کاشی‌های چند رنگ میناکاری شده و خیره کننده شوش و تخت جمشید و گچبریهای رنگی اشکانیان و سامانیان مضامین شعری و انگارهای دیداری با هم پیوندی ژرف دارند همچنان که عیب‌هایشان نیز یکی است، به‌ویژه گرایش هر دو به ظرافت و نازک کاری استادانه و بیزاری هر دو از تهی ماندگی مقصود این است که شاعر و نقش پرداز از خلاء بیم دارند و آن یک به وسیله کلمه و این یک به وسیله نقش می‌خواهد هرگونه خلاء را پر کند که گاه مایه مبالغه و غلبه صورت بر معنی می‌شود. با این وصف آنچه به چشم یک بیننده شتاب‌زده غربی شاید پرتجمل بنماید در نظر ایرانی که بر عوالم درونی و معنوی ارج می‌نهد فرصتی است برای کاوش آسوده دلانه و نویدی است برای التذاذ بی پایان. نقش‌پردازی، کاملترین مظهر نبوغ ایرانی در آفرینش زیبایی دیداری(بصری) است. به دیده خواننده امروزی در غرب واژه‌هایی چون «آرایشی» یا «تزیینی» اغلب بر کارهای ثانوی در هنر معماری دلالت دارد بی‌گمان در معماری، صور و تصویر ساده و کلان، ارزشی جداگانه از آن خود دارند. ولی در عین حال زمینه آرایش‌های ساختمانی هستند.
گچبری، آرایش معماری ایران
گچبری خواه کنده‌کاری یا قالب‌زنی با نقاشی گچ به مدت دو هزار سال یکی از عناصر اصلی آرایش معماری ایران بوده است. گفتنی است که در سده‌های میانه، طراحی گچ و نیز نقش‌پردازی برای کاشی‌های براق و کاشی‌های معرق و آرایش‌های نقاشی همه به دست یک هنرمند انجام می‌گرفت، در حالی که نقش‌پردازی گچ بسیار دشوار است کنده کاری آن مهارت ساده‌ای است.
نحوه‌ی گچکاری
نخست قطعه بزرگی از خمیره گچ را به روی دیوار یا سقف می‌مالند تا پایه نقش تشکیل شود پس از تعیین قالب نقش هنگامی که گچ به سختی پنیر شود، نگاره‌ها و صورت‌های اصلی را به روی آن کنده‌کاری می‌کنند و هرگاه لازم باشد تکه های کوچک گچ را بر آن می‌افزایند. پس از آن که گچ مانند سنگ سخت شد آن را می‌برند و صیقل می‌دهند تا خطوط نقش‌ها روشن و جاندارشود. آخرین‌کار مالیدن یک پوشش گچی به نازکی رنگ است که مانند سطح صیقل یافته مرمر به نظر می آید و یا گاه زمین‌های مات برای رنگ‌آمیزی‌های ظریف است.
هنر گچبری عاشورایی
هنر گچبری عاشورایی یکی از هنرهای وابسته به معماری‌های مذهبی است که در هر منطقه و هر دوره زمانی، شکل و شیوه مخصوص به خود را داشته‌است. بیشتر اشعار محتشم کاشانی به خط نستعلیق و دیگر خطوط اسلامی در این هنر دیده می‌شود. همان‌طور که از نام این هنر پیداست، مصالح اصلی به کار رفته در این هنر گچ می‌باشد. به کار بردن تزئینات گچی در تزیین دیوارهای مساجد، تکیه‌ها، حسینه‌ها و بقاع متبرکه، روش معمول در شهرهای ایران و عراق بوده‌است. یکی از مصالح اصلی معماری ایرانی گچ است که با توجه به قابلیت‌های ویژه آن همواره مورد توجه هنرمندان و معماران مذهبی بعد از ورود اسلام به ایران واقع شده است. هنر گچبری مذهبی به صورت یکی از هنرهای تزئینی ایرانی و اسلامی در امده است؛ و در این راه سیر تحولی و تکاملی خویش را در بستر تکاملی دوره ایران پس از اسلام طی نموده و فراز و نشیب‌ها را پشت سر گذاشته گاهی مورد توجه قرار گرفته و زمانی مورد بی‌مهری واقع شده‌است و هنرمندان ایرانی در این زمینه توجه همگان را به خود جلب کرده‌اند. گچ ماده‌ای است که انعطاف بیشتری دارد و کار با آن نیز آسان‌تر و تقریباً به هر گونه سطح ساختمانی به خوبی می‌چسبد و کار سریع‌تر به دست آمده و به راحتی می‌توان آن را تجدید و ترمیم کرد. قابلیت شکل‌پذیری گچ برای هنرمندان مذهبی ایران این فرصت را فراهم آورده تا به راحتی اشعاری از محتشم کاشانی را در بقاع متبرکه و مساجد با حروف برجسته به خط زیبای نستعلیق و دیگر خطوط اسلامی مانند: انواع خطوط کوفی مشجر، مزهر، مشبک و نیز خط‌های محقق، نسخ، ثلث، رقاع، تعلیق و به خصوص از خط معقلی، استفاده فراوان شده‌است.
کتیبه‌های گچی، متأثر از واقعه عاشورا
از کتیبه‌های گچی که متأثر از واقعه عاشورا می‌باشد می‌توان به نمونه‌های زیر اشاره کرد:
1)بقعه آقا سیّد احمد بن امام موسى‌الکاظم(علیه السلام) معروف به آقا میر شهید در «محله اردو بازار لاهیجان» بر بالای بقعه گنبدی زده‌اند و طاق گنبد را با شیشه‌های رنگین شیشه، نشان کرده اند، بر کمربند گنبد، اشعاری از هفت بند محتشم کاشانی و در فواصل مصراع‌ها جمله «یا حسین مظلوم علیه السلام» با خط نسبتاً خوش گچبری شده است رقم آخر کتیبه نام هنرمند چنین آمده است «حرره علی نقی خلف صدق میرزا علی رضا ۱۲۰۶»
2)بقعه آقا سیّد حسین و آقا سیّد ابراهیم در «فشکالی محله لنگرود»: سمت راست رودخانه بر سر در ورودی شرقی بقعه در میان مصراع‌ها عبارت «یا اباعبد الله الحسین ادرکنی» گچبری شده است.
3)بقعه سیّد محمد رشید بن امام موسی‌الکاظم(علیه السلام) در محله «خومر کلایه لاهیجان»: ستون‌های اصلی(فلیپا) داخل مسجد قدیمی و بر دیوار قدیمی یک ردیف طاقچه است که بالای آن اشعاری از محتشم کاشانی با حروف برجسته به خط زیبای نستعلیق گچبری شده است.
4)بقعه امیرسلطان برادر سیدجلال الدین‌اشرف و پسر امام موسی الکاظم(علیه السلام) در «دهکده امیرهنده تجن گوکه»: سقف اصلی بنا لمبه کوبی خط‌دار و در حاشیه زیر سقف اشعاری از هفت بند محتشم‌کاشانی گچبری شده است در قسمت پایین این کتیبه گچبری ریز و ساده‌ای است. زیر این گچبری در داخل طاقچه‌ها و بر بدنه دیوار، نقاشی‌هایی از علم و طاووس و پرنده تورنگ و چند قسم گل دیده می‌شود.
5)مرقد سیّد خورکیا در (بقعه چهار پادشاه) در محله های میدان و تکیه (برو جواهر پشته) فرخ آباد در حاشیه بالای اتاق ابیاتی از هفت بند محتشم کاشانی گچبری شده و در فواصل مصراع‌ها یا«حسین مظلوم» خوانده می‌شود(از آستارا تا استارباد، جلد دوم صفحه 80، 91، 108،174،238).
انواع خطوط بکار رفته گچبری عاشورایی
۱) خط نسخ و ثلث
۲) خط نستعلیق و خط شکسته نستعلیق
3) خط مُحَقَّق و ریحان
4 ) خط رُقعه و رقاع
5) خط کوفی ایرانی، کوفی مشجر، کوفی مزهر و مشبک، خط کوفی معقلی
6) خط دیوانی خفی و توقیع
تاریخچه مختصر گچبری
هنر گچبری یکی از هنرهای وابسته به معماری است که در هر منطقه و هر دوره زمانی، شکل و شیوه مخصوص به خود را داشته‌است. همان‌طور که از نام این هنر پیداست، مصالح اصلی بکار رفته در این هنر گچ می‌باشد. در ایران نیز گچبری در دوره‌های مختلف تاریخی همراه با تفاوت‌هایی بوده‌است. گچ به دلیل داشتن خاصیت شکل‌پذیری، چسبندگی، رنگ مطلوب، کاربرد آسان، فراوانی و ارزانی کاربرد زیادی در هنرهای تزئینی دارد. شواهد باستان‌شناسی نشان می‌دهند که تاریخ ساخت گچ به پیش از ساختن خشت و پخت آن به صورت آجر می‌رسد.
در قدیمی‌ترین بنای دنیا، یعنی اهرام ثلاثه مصر که قدمتی چهار هزار و پانصد ساله دارد، از گچ به عنوان ماده چسبنده مقاوم بعد از ازاره در بین سنگ‌ها و جهت کلاف‌سازی آن‌ها استفاده شده‌است. یکی از کاربردهای ویژه گچ، اندود کردن دیوارها و سطوح داخلی ساختمان‌ها است و هنر گچبری، این آراستگی را به حد کمال و دلنوازی می‌رساند.
گچبری هخامنشیان و ساسانیان
اولین مردمی که در ایران به این کار دست زدند هخامنشیان و سپس ساسانیان بودند و اعراب پس از ورود به ایران، این هنر را از آن‌ها فرا گرفتند.
هنر گچبری قرون اولیه اسلام
پس از ظهور اسلام نیز از هنر گچبری در بناها استفاده می‌شده‌است، ولی به دلیل حرمت پیکره سازی، این هنر در قالب نقوش برجسته از گل و گیاه و نیز انواع طرح‌های اسلیمی و بندهای ختایی، به ویژه در قالب انواع خط‌های مختلف و متنوع تجلی یافت. در آثار گچبری به جا مانده نمونه‌های درخشانی در مسجد فریومد سبزوار به نام مینو تکاری به واقع خلاقیت هنر بی‌مانند از سر پنجه هنرمندان آن روزگار برای ما به یادگار مانده‌است.
گچبری دوره اموی
هنرمندان دوره اموی به‌طور وسیعی کاخ‌ها را با گچبری منقوش برجسته تزئین می‌نمودند. نمونه بسیاری از این گچبری‌ها در کاخ‌های «خربة المفجر»، «الحیر الغربی» و «المنیه» به کار برده شده‌است که گچبریهای کاخ المنیه به واسطه دربرداشتن عناصر آدمی و حیوانی در کنار تزئینات هندسی و گیاهی، اهمیت بیشتری دارد. روش تزیینات گچی روی دیوارها، پس از به‌کارگیری خشت در بناها گسترش پیدا کرد و این روش در کاخ‌های شهر سامرا رواج یافت.
گچبری دوره عباسی
مجموعه تزیینات کاخ‌های سامرا در مرحله اول طبیعی هستند اما در دوره بعد عناصر تزیینی از طبیعت فاصله می‌گیرند. در سومین مرحله، زمینه تزیینات عمق چشمگیری می‌یابد که بهترین نمونه‌های آن در «کاخ بلکوارا، متوکل عباسی» به چشم می‌خورد. در این دوره، ابتکار پوشش سطح آن چنان کامل گردید که تقریباً تمام زمینه را می‌پوشاند و این امر که برای نخستین بار در هنر اسلامی رواج یافت، اوج ترقی روش‌های تزیینی به‌شمار می‌رود و پس از آن در دنیای اسلام منتشر شد و از مهم‌ترین ارکان هنر اسلامی گردید. روش تزیینات گچی روی دیوارها از طریق حکومت طولونی از عراق به مصر انتقال یافت و نمونه‌هایی از آن در جامع طولون روی سطح داخلی و اطراف طاق‌ها و دور پنجره‌ها به کار برده شد.
گچبری دوره فاطمی
هنرمندان دوره فاطمی، همچنان تحت تأثیر تزیینات هنر ساسانی(هنر رایج در دوره عباسی) بودند. تزیینات نقاشی گچی موجود در رواق قبله «جامع الازهر» از عناصر گیاهی که از روش تزیینات طولونی و عباسی اقتباس گردیده، تشکیل یافته‌است ولی اختلاف در طریقه استفاده از آن‌هاست.
همچنین نمونه‌های زیبایی از خط کوفی مشجر در کتیبه موجود زیر سقف «جامع الازهر» یافت می‌شود. در دوره فاطمی اهمیت تزیینات خطی افزایش یافت و به‌کارگیری خط کوفی مشجر روی زمینه‌های برگدار اشکال گیاهی انتشار یافت.
گچبری دوره ایلخانی
در دوره ایلخانی، هنر گچبری به سرحد کمال مطلوب رسید. به وجود آمدن محراب‌های گسترده با انواع خطوط به ویژه گونه‌های مختلف خط کوفی، خط‌های سلطانی، دیوانی، رقعی، به‌کارگیری انواع گره هندسی با نقوش اسلیمی طوماری و اسلیمی ماری در لا به لای کتیبه خط با گل و برگ‌های پهن و نیز گودی و برجستگی نقوش، موجب تحولی عظیم و خلق شاهکارهای عظیم گچبری در این دوران شد. از میان آثار به جا مانده از این دوران می‌توان به کتیبه‌های گچ بری خط کم‌نظیر مسجد حیدریه قزوین، خانقاه و بقعه بایزید بسطامی در بسطام در مقیاس گسترده و وسیع، محراب ارزشمند پیر بکران در جنوب اصفهان و نوعی بی‌همتا از این هنر ارزشمند را در محراب بسیار جالب و منحصر به فرد الجایتو در در مسجد جامع اصفهان که به جرئت می‌توان این پدیده بزرگ و عظیم هنر گچبری را شاخص‌ترین و با ارزشترین نوع گچبری در معماری جهان، به‌خصوص جهان اسلام دانست و از آن یاد کرد.
گچبری دوره سلجوقی
تزیینات گچی معمول در دوره سلجوقی، در عصر ایلخانی به تدریج رو به دگرگونی رفت و پر بودن و شلوغی تزیینات تبدیل به ویژگی گچبری این دوران شد. از زیباترین نمونه این گونه تزیینات شلوغ، نقوش به کار رفته در مسجد حیدریه قزوین، مسجد جامع ورامین و محراب مسجد ارومیه را می‌توان نام برد. روش‌های متنوع کنده کاری روی گچ و شلوغی عناصر تزیینی مختلف، در قرن هشتم جایگاهی خاص یافت. بهترین نمونه بیانگر این تحول، محراب اولجایتو در مسجد جامع اصفهان است که تاریخ ساخت آن ۷۱۰ ه.ق است. هنر گچبری در انواع خط کوفی همراه با نقوش اسلیمی خرطوم فیلی روند تحول این هنر در دوره سلجوقی بوده‌است. به‌طور کلی هنر گچبری در دوره سلجوقی مورد توجه در نما سازی‌های داخل بوده‌است. از میان آثار این دوره می‌توان به گچبریهای مسجد اردستان با خط بسیار زیبای کوفی مزهّر و به‌خصوص مسجد و گنبد علویان در همدان که به واقع دنیایی از هنر گچبری بسیار گسترده‌ای در آن اشکال گوناگون جمع شده‌است اشاره داشت.
گچبری دودمان بحری
در دوره ممالیک بحری سلسله‌ای که بر مصر سلطنت می کردند، روش تزیین دیوارها با نوارهای گچی منقوش به عناصر نوشتنی، روی زمینه تزیینات گیاهی رایج گردید که نمونه آن در بالای پنجره مسجد «الظاهر بیبرس» مشاهده می‌شود. زیباترین نمونه‌های گچی مملوکی، در پنجره‌های گچی مشبک موجود در جامع دیده می‌شود که با اشکال هندسی همراه با شیشه‌های رنگین تزیین شده‌است. این پنجره‌ها را حاشیه‌هایی مزین به عناصر برگ و شاخه و نوشته‌های خط کوفی در بر گرفته‌است.
گچبری دوره تیموری
دوره تیموری، عصر به وجود آمدن رسمی بندی و کار بندی‌هایی از قالب‌های گچی مقرنس و قطار بندی‌های گچی ارزشمند است. به‌طور کلی، در هنر گچبری این دوران انواع خطوط کوفی مشجر، مزهر، معقد و مشبک و نیز خط‌های محقق، نسخ، ثلث، رقاع، تعلیق و نستعلیق و به خصوص از خط معقلی، استفاده فراوان شده‌است. از آثار فراوان این دوره می‌توان به مقرنس بندی‌های گچی ارزشمند سر درِ مسجد میدان کاشان، قطار بندی‌های گچی مدرسه خرگرد(روستاهای قدیمی و مهم شهرستان خواف واقع در استان خراسان رضوی) و خطوط گچبری شده در بقعه شیخ احمد جامی در تربت جام را نام برد. به‌طور کلی در هنر گچبری این دوره از هنرهای دیگر چون هفت قلم خط از انواع کوفی به نام‌های کوفی پیرآموز، کوفی مشجًر، کوفی مزهّر، کوفی گره دار، کوفی مشبک، کوفی تصویری و تعدادی دیگر کوفی در آثار ادوار اسلامی نهایت استفاده شده‌است.
گچبری دوره صفوی
در دورهٔ صفوی، هنر گچبری وارد روش‌های خاصی می‌شود؛ به‌طوری‌که زیباترین مقرنس‌بندی‌های گچی با عناصر گوناگون به‌خصوص مقرنس‌های طاس و نیم‌طاس همراه با نقوش گل و گیاه با انواع تیغه‌های گچی دالبُری، زینت‌بخش کاخ‌های شاهی شده است. در این میان می‌توان به پدیده‌های ارزشمند مقرنس قطار و کاربندی‌ها و یزدی‌بندی‌های گچی بسیار شگرف کاخ هشت بهشت، سردر بازار قیصریهٔ اصفهان و به‌خصوص دالبُرهای تیغه منقوش از ظروف گوناگون همچون تُنگ و سبو و مقرنس‌بندی‌های طاسه‌دار گچی در تالارهای شاه‌نشین و موسیقی کاخ عالی‌قاپو و نیز خط گچبری ثلث بسیار ارزشمند در صفهٔ درویش مسجد جامع اصفهان را یاد داشت.
هنر گچبری دوره زندیه
هنر گچبری در دوره زندیان هنر آفرینی‌های فراوان و ارزشمند از گچبری، مقرنس بندی گچی، ترنج اندازی همراه با گل و گیاه و نقوش بدیع در آثار شهرهایی چون شیراز و به‌خصوص در عمارت کلاه فرنگی، مقبره اولیه خان زند(وکیل الرعایا) که امروز موزه پارس می‌باشد به وجود آمد.
هنر گچبری دوره قاجار
هنر گچبری در دوره قاجار رونق فوق‌العاده‌ای به خود گرفت، به علت مسافرت پادشاهان قاجار به فرنگ از هنر گچبری اروپا تقلیدهایی در کاخ‌های شاهی به‌خصوص در سر ستون سازیها، گلویی سازیها و سقف سازیها در کاخ‌هایی چون گلستان و عشرت آباد و پاره‌ای دیگر حدوداً پیروی گردید. اما به‌طور قاطع می‌توان گفت که این تقلیدها هرگز نتوانست جای هنر و نقوش بسیار پر هنر اصیل ایرانی، به‌خصوص نقش‌های اسلیمی و ختایی و گل و گیاه که نشأت گرفته از سرپنجه با ذوق هنرمندان ایران زمین می‌باشد را در گچبری بناهای ایران زمین بگیرد. البته در این برهه از زمان در هنر گچبری خلاقیت‌ها و نوآوری‌های بسیار چشمگیری از طرف هنرمندان گچ‌بر در آثار و ابنیه و به خصوص منازل مسکونی سنتی بیرونی و اندرونی ایران پدیدار گشت که به واقع هر یک از آثار به جای مانده خود تابلوهای بسیار نفیس و پر ارزش از هنر با فلسفه و خرد و فرهنگ هنرمندان ایران است. از میان آثار فراوان گچبری این دوره می‌توان به گچبری جالب کاخ ارم و نارنجستان قوام در شیراز و مقرنس بندی‌های آونگ گچی همراه با گچبریهای خانه طباطبائی و خانه بروجردیهای کاشان و خانه شهریاری در بخش یانه‌سر شهرستان بهشهر همراه با نوآوری‌های شگرف در بناهای یاد شده و بسیاری از بناها و آثار دیگر ایران یاد کرد.
در پایان:
جا دارد که از دلسوزی، همراهی و راهنمایی اساتید معظم و ارجمند خود در تعلیم و تربیت، در کنار برقراری رابطه صمیمی و دوستانه و ایجاد فضایی به دور از تشریفات، برای کسب هنر و دانش تاریخ هنر جهانی اسلام، بر خود وظیفه میدانم در کسوت شاگردی از زحمات ارزشمند استاد مسعود نجابتی، استاد عبدالرسول یاقوتی تقدیر و تشکر نمایم. از خداوند متعال برای این اساتید عزیزم، سلامتی، موفقیت و همواره شاگرد پروری را مسئلت دارم.
شاگرد شما، ابوالفضل رنجبران
© کلیه حقوق متعلق به صاحب اثر و پرتال فرهنگی راسخون است. استفاده از مطالب و آثار فقط با ذکر منبع بلامانع است.
.jpg)
.jpg)
