اشعار عاشورایی

اشـعار عاشورایی

سـرایندگان تعزیه‌ها و منبع الهام آنان
... حماسه‌های دینی، نخستین عامل داستانی را در اختیار تظاهرات مذهبی یعنی سوگواری قرار داد و ادغام این دو منجر به تظاهر نمایش تعزیه در قرن دهم هجری قمری شد. این حماسه های گوناگون تأثیرات کم یا زیادی در این زمینه داشته‌اند. نخست از خاوران نامه می‌توان نام برد.
تاریخ ختم منظومه خاوران‌نامه سال ۸۳۰ هجری است و توسط مولانا محمد بن حسام الدّین مشهور به«ابن حسام» از شعرای قرن نهم سروده شده‌است موضوع اصلی سروده، سفرها و جنگ‌های حضرت علی (علیه السلام) در سرزمین خاوران و جنگ با قباد پادشاه خاور زمین و دیگر وقایع است. یکی دیگر از این منظومه‌های مهم«حمله حیدری» است که راجع به زندگانی حضرت محمد(صلی الله علیه و آل و سلم) وحضرت علی(علیه السلام) است داستان این منظومه بعثت پیغمبر(صلی الله علیه و آل و سلم) تا پایان خلافت حضرت علی(علیه السلام) و ضربت خوردن و وفات ایشان را در برمی‌گیرد سراینده«حمله حیدری» میرزا محمد رفیع خان باذل است که با مرگ وی منظومه ناتمام ماند و پس از او«میرزا ابو طالب فندرسکی» معروف به«ابو طالب اصفهانی» است که کار او را دنبال کرد و به اتمام رسانید... ولی مسأله مهم این است که شعر فارسی که در اوائل حکومت صفویه در اوج بود از این دوره به بعد رو به نزول نهاد و تحرّک خود را که لازمه هر هنر زنده و باروری است از دست داد و یکی از علل آن توجه سلاطین صفوی محمد به اشعار مذهبی و نضج و رونق اشعار مذهبی بود که خود عامل و موجد دگرگونی عظیمی شد. در کتاب «عالم آرای عباسی» درباره شاه طهماسب و شعرای زمان او چنین آمده است: «... در اواخر ایام حیات که در امر و نهی و منکر مبالغه می‌فرمودند چون این طبقه علیه(مراد شعرا هستند) را وسیع المشرب شمرده از صلحا و زمره انبیا نمی‌دانستند زیاد توجهی به حال ایشان نمی‌فرمودند و راه گذاردن قطعه و قصیده نمی‌دادند مولانا محتشم کاشانی قصیده‌ای غرّا در مدح آن حضرت و قصیده دیگری در مدح مخدّره زمان شهزاد پریخان خانم به نظم آورده از کاشان فرستاده به وسیله شهزاده مذکور معروض گشت. شاه جنّت مکان فرمودند من راضی نیستم که شعرا زبان به مدح و ثنای من آلایند. قصاید در شأن شاه ولایت و ائمه معصومین(علیهم السلام) بگویند. صله اول از ارواح مقدّسه حضرات و بعد از آن از ما توقع نمایند زیرا به فکر دقیق و معانی بلند و استعاره‌های دور از کار در رشته بلاغت در آورده و به ملوک نسبت می‌دهند که به مضمون از احسن اوست اکذب او در موضوع خود نیست اما اگر به حضرات مقدسات نسبت نمایند، شان معانی ایشان بالاتراز آن است و محتمل الوقوعتر...» و همین امر سبب شد که شعر در مجرای دیگری نیز به جریان افتد و راهی دیگر را نیز برای تجلی خود باز یابد.
محتشم کاشانی (۹۰۵ تا ۹۹۶ هـ . ق) پس از این واقعه در اندیشه پرداخت اشعاری دیگر شد و برای نخستین بار هفت بند را سرود. هفت بند صرفاً اشعاری مذهبی است و به علاوه خود مبنای کار و پرداخت هفت بندهایی شد که شعرای دیگر نیز بعد از محتشم بدان روی آوردند و هاتف اصفهانی نیز به روال کار محتشم هفت بند معروف خود را ساخت. محتشم معروف‌ترین شاعر مرثیه‌گوی ایران است و در بیان احساس مذهبی خویش فوق العاده صادق و صمیمی است هیچ شاعری در سرودن مراثی و اشعار مذهبی به پای وی نمی‌رسد و شاید او را بتوان بنیانگذار مرثیه‌سرایی در ایران نام برد کمتر شاعری بود که در آن روزگار بعد از محتشم اشعار مذهبی نسراید و طبع خود را در این زمینه نیازماید می‌گویند که مرگ برادرش نیز در او تأثیر فراوان گذاشت و سوز درد آوری که از میان اشعارش احساس می‌شود از غم مرگ برادر شاعر بی نصیب نیست چه مرگ برادر روح و جان او را سخت آزرده است. مرثیه‌سرایی که ویژه شعرای شیعه است در گذشته کم و بیش در آثار شعرا تجلّیاتی داشته از جمله حکیم مجدالدین ابو اسحاق کسائی مروزی متولد ۳۴۱هـ . ق نیز که معاصر حکیم ناصر خسرو بوده در «حدیقه» ضمن مناقب حضرت علی(علیه السلام) اشاراتی به واقعه کربلا دارد.
کربلا چون مقام و منزل ساخت/ ناگـه آل زیــاد بـر وی تاخــت
راه آب فـــرات بــر بسـتتنـد/ دل او زان عنـاد و غـم خســتنـد
....سرش از تن به تیـغ ببریدنـد/ و نـدر آن فعـل ســود می‌دیدنـد
تنش از تیــغ خصـم پاره شـده/ آن مـــردان بـر او نظــاره شـده
به دمـش انـدرون یـــزید پلیـد/ منتـظـر بود تا ســـرش برسیــد
پیـش بنهـاد و شادمــانی کـرد/ تکیـه بـر دینـی و امــانی کــرد
دست شومش بر آن لب و دندان/ زد قضیب از نشـاط و لب خندان
و نیز می‌توان از سیف الدین فرغانی متوفی به سال ۷۰۵ هـ . ق نام برد وی مرثیتی بر این واقعه سروده که دو سه بیتی از آن نقل می‌شود:
ای قوم در این عـزا بگـــریید / بر کشـته کـربلا بگــریید
با این دل مرده خنده تا چـند؟ / امروز در این عزا بگـریید
فرزنـد رســول را بکشـتنــد / از بهر خــدای را بگـریید
البته شعرای ایران بعد از اسلام همگی به خداوند و پیامبران و ائمه(علیهم السلام)توجه داشتند و دواوین آن‌ها کلاً با نام خدا و یاد رسول و ائمه و بزرگان دین آغاز می‌شد ولی شعر خاص مذهبی که تا حدی جنبه مرثیه‌سرایی داشت با محتشم کاشانی آغاز شد و بعد از او شعرای نام آور دیگری چون آقا محمد عاشق اصفهانی(متوفی به سال ۱۱۱۹هـ . ق) حاج سلیمان صباحی بیدگلی کاشانی(متوفی به سال ۱۲۱۸هـ . ق) ملا محمد باقر صحبت لاری(متوفی به سال ۱۲۵۱هـ . ق) و میرزا محمد شفیع بن محمد اسماعیل شیرازی مشهور به میرزا کوچک متخلص به وصال(متوفی به سال ۱۳۶۲ ه . ق) که شاعر و خطاط و موسیقی دانی بلند پایه نیز بوده وجود داشته‌اند قاآنی میرزا حبیب شیرازی(متوفی به سال ۱۲۷۰ هـ . ق) قصیده ای در مرثیت حضرت حسین(علیه السلام) سروده که از حیث ظرافت و استحکام و ذکر واقعه تاریخی و نیز سؤال و جواب دارای ویژگی خاصی است و این چنین آغاز می‌شود:
بارد چه؟، خون که؟، دیده چه سان؟ روز و شـب چرا / از غـم، کـدام غـم؟ غـم سلطــان کــربلا
نامش چـه بُــد؟ حسیــــن زنــژاد که ؟ از علــی / مامش که بود؟ فاطمه جدش که ؟ مصـطفی
و یغما میرزا ابوالحسن جندقی(متوفی به سال ۱۲۷۶ هـ . ق ) که خود شیوه خاصّی در مرثیه‌سرایی و نوحه ابداع کرده و میرزا محمد علی خان شمس الشعرا سروش(متوفی به سال ۱۲۸۵ هـ . ق) و رضا قلی خان همای شیرازی(متوفی به سال ۱۲۹۰ هـ . ق) و میرزا نصرالله شهاب اصفهانی (متوفی به سال ۱۲۹۰هـ .ق) و مسعود خان ملک الشعرا (متوفی به سال ۱۳۱۱ هـ . ق) و آقا میرزا محمد تقی متخلّص به نیر (متوفی به سال ۱۳۱۲ هـ . ق) و عباس شباب و شوشتری وادیب الممالک فراهانی(متوفی به سال ۱۳۳۶هـ . ق) وشیخ محمد حسین بن سیّد محمد حسن نجفی اصفهانی متوفی به سال ۱۳۶۱هـ . ق) و بسیاری دیگر چون کمال غیاث شیرازی وقار شیرازی(یکی از فرزندان وصال) کاتب شیرازی و هاتف اصفهانی و جیحون یزدی و برادرش سیحون و میرزا تقی علی آبادی صاحب دیوان و میرزا یحیی مدرّس اصفهانی (دستگردی) و بسیاری از شعرای گمنام در عین حال توانا که عموماً تخلّص ساده و متقیانه (ذکر را بر گزیده اند) انبوهی از مراثی و نوحه آنان در دست است.
البته سرودن اشعار مذهبی که در زمینه‌های مختلف و شیوه‌های گوناگون باب شده بود، حوادث و وقایع کربلا و آنچه در تعزیه به صورت پیوسته و مداوم می‌بینیم، هر کدام مضمون خاصی را به صورتی مجرد و تحت یک عنوان و یا یک نوحه، به شعر بیان می‌کرد، به نحوی که آن اشعار هم محتوی روایت بود و هم شامل نوحه و هم مرثیه و هم در نهایت تعزیه، منتها نه تکامل یافته ولی در همه حال تر و تازه و از حیث محتوى عاطفى غنى(تعزیه در ایران، صادق همایونی صفحه 222،220،219،217،214،213).
با روی کار آمدن دولت صفویه در قرن دهم هجری(۹۰۷ هـ . ق) و رسمیت یافتن تشیّع و همین طور نزدیکی حکومت و دیانت، جریان سرودن این اشعار مذهبی و به نظم داستانی درآوردن واقعه کربلا گسترش عظیمی می‌یابد، به طوری که مرثیه‌سرایی و مدح ائمه دین در شعر معمول و خود بدل به یک جریان ادبی می‌شود. دسته‌های سینه‌زن و زنجیرزن در کوچه و برزن به راه می‌افتند و در سوگ واقعه کربلا این اشعار را به نظم و آهنگ می‌خوانند. نطفه نمایشی شبیه‌خوانی در همین آیین‌های عزاداری و یا تعزیه از همین اشعار و داستان‌ها بسته می‌شود زیرا تنظیم داستانی اشعاری که درباره واقعه کربلا سروده می‌شد زمینه داستانی و دراماتیک را از لحاظ ادبی برای نمایش شبیه‌خوانی در قرن دهم هجری فراهم می‌سازد بنابراین می‌توان چنین نتیجه گرفت که به نظم درآمدن داستانی واقعه کربلا از سوی شاعران و جریان گرایش به سوی «نقش سازی» در روضه خوانی و مراسم سینه زنی و عزاداری زمینه را جهت پدیدار شدن یک نمونه کامل تظاهر نمایشی - دینی فراهم ساخت که هنر شبیه‌خوانی باشد گفتیم که حماسه‌های دینی نخستین عامل داستانی را در اختیار تظاهرات مذهبی دینی سوگواری قرار داد و ادغام این دو منجر به تظاهر نمایش شبیه‌خوانی شد این حماسه‌ها گوناگون و تأثیرات مختلفی هم داشتند که از میان آنان می‌توان به دو اثر که اشتهار بیشتری هم دارند اشاره کرد نخست از خاوران‌نامه می‌توان نام برد که متعلق به مولانا محمد بن حسام‌الدین مشهور به ابن حسام از شعرای قرن نهم است تاریخ ختم منظومه سال ۸۳۰ هجری قمری و موضوع اصلی آن شرح غزوات حضرت علی(علیه السلام) است و سفرایشان به خاوران و جنگ با قباد پادشاه خاور زمین و وقایع خیالی دیگر. اثر دیگر، حمله حیدری است که راجع به زندگانی حضرت محمد(صلی الله علیه و آل و سلم) و حضرت علی(علیه السلام) است داستان این منظومه، بعثت پیامبر تا پایان خلافت حضرت علی(علیه السلام) و ضربت خوردن و وفات ایشان را در برمی‌گیرد.
گذشته از حماسه‌های دینی جریان مرثیه‌سرایی و روی آوردن شعرا به این نوع شعر یکی از وقایع مؤثر در شکل‌گیری هنر شبیه‌خوانی به شمار می‌رود گفته شده که قدیمی‌ترین مراثی مذهبی متعلق به سیف‌الدّین فرغانی شاعر اواخر قرن هفتم و اوایل قرن هشتم است که از جمله می‌توان مطلع مرثیه او را نقل کرد:
ای قوم درین عـزا بگـرییـد / بـر کـشته کـربلا بگریید
با این دل مرده خنده تا چند / امروز در این عزا بگریید
همان طور که اشاره کردیم، جریان گرایش شاعران به سوی مضامین مذهبی مخصوصاً مرثیه سرایی درباره واقعه کربلا از قرن نهم هجری قمری به بعد گسترش و رونق به سزایی می‌یابد که در میان شاعرانی که در این جریان سهم مؤثری بر عهده می‌گیرند باید از محتشم کاشانی، کمال غیاث شیرازی، وصال شیرازی، کاتبی‌ترشیزی و ملاحسین کمال واعظ کاشفی سبزواری نام برد. اما در میان تمام شعرا باید محتشم کاشانی، شاعر معاصر شاه طهماسب را به سبب قدرت تصویری کم نظیر در مرثیه‌سرایی و کاشفی سبزواری را به سبب تألیف و تصنیف کتاب روضة الشهداء از دیگران متمایز ساخت و راجع به تأثیر آن‌ها بر جریان مرثیه‌سرایی و نوحه‌خوانی و عزاداری اندکی بیشتر تأمل کرد.
محتشم کاشانی (۹۹۶ - ۹۰۵ هـ . ق ) شاعر قصیده سرا ترکیب بندی راجع به شهادت حسین بن علی(علیه السلام) سروده که قدرت تصویرگری شاعر در شعرش عظمتی خاصّ به این واقعه بخشیده است و بدون شک تأثیر به‌سزایی هم در نهضت مرثیه‌سرایی و خصوصاً جذب شاعران به سوی مضامین مذهبی داشته است. محتشم در مرثیه دوازده‌بندی خود چنان استادی و مهارت نشان داده که کمتر نمایشگری توانسته چنین فاجعه کربلا را جان بخشد و به تصویر کشد چنان که در همان بند اول، تصویری از واقعه را ترسیم می‌کند که به قول مسعود سعد سلمان موی بر اندام.... برپا می‌خیزد و آب از چشم... برود.
کمال الدین حسین بن علی واعظ کاشفی در نیمه اول قرن نهم هجری در شهر سبزوار دیده به جهان گشود و در سنه ۹۱۰ در شهر هرات چشم از جهان فرو بست. «سعید نفیسی» درباره او نوشته است:
کمال الدّین حسین بن علی کاشفی بیهقی هروی واعظ، معروف به ملاحسین کاشفی یکی از معروف‌ترین دانشمندان قرن نهم و مؤلفان زبان فارسی است کاشفی دانشمند بسیار پرکاری بود و چون در فنون مختلف دست داشت در بسیاری از آن‌ها کتاب‌هایی نوشته و در زبان فارسی و تازی تبحرداشته و نویسنده و شاعر خوبی بوده و در شعر«کاشفی» تخلّص می‌کرده است ..... روضة الشهداء معروف‌ترین کتاب فارسی در واقعه کربلاست و مدت‌های مدیدی آن را بر سر منبر می‌خواندند. اصطلاح« روضه خوان» و روضه‌خوانی از نام همین کتاب آمده در سال ۹۰۸ هجری نوشته شده است. مولانا حسین کتاب روضة الشهداء را به دستور و اشاره سیّد مرشدالدین عبدالله معروف به سیّد میرزا داماد سلطان حسین با یقرا در سال ۹۰۸ هجری تألیف کرد مؤلّف روضات الجنّات نیز درباره این کتاب نوشته است:
روضة الشّهداء نخستین کتابی است در مقاتل که به فارسی تصنیف شده، ذکر مصائب اهل بیت در این کتاب مورد قبول واقع شده و بر منابرآن را قرائت می‌کردند بدین سبب گروه ذاکرین به روضه خوان موسوم شدند چراکه مصائب اهل بیت را از کتاب روضة الشهداء می‌خواندند. کتاب روضة الشهدا شامل یک پیشگفتار و ده باب است که هر باب آن اختصاص به حالات یکی از اهل بلا از انبیا و اصفیا و شهدا و سایر ارباب ابتلا و احوال آل عبا دارد(تحول مضامین در شبیه خوانی صفحه ۲۸، ۲۷ ،۲۵ ،۲۳).
در زیر چند نمونه از اشعاری که در بقاع متبرّکه مورد استفاده قرار گرفته آورده شده است: بقعه آقا سیّد احمد بن امام موسى الکاظم(علیه السلام) معروف به آقا میرشهید در محله اردو بازار لاهیجان برکمربند گنبد این بقعه اشعاری از هفت بند محتشم کاشانی و در فواصل مصراع‌ها «یا حسین مظلوم» با خط نسبتا خوش گچبری شده است رقم آخر کتیبه چنین است: «حرره علی نقی خلف صدق آقا میرزا علی رضا ۱۲۰۶».
بر دیوار ایوان اشعاری از هفت بند محتشم کاشانی و تاریخ ۱۲۸۰ هـ . ق دیده می‌شود. بقعه آقا سیّد کاظم بن آقا سیّدابراهیم بن موسی الکاظم در بابوجان دره(بابا جان دره)
سمام(بلندترین قله استان گیلان) بر حاشیه بالای دیوارهای داخلی بقعه، ابیاتی از هفت بند محتشم کاشانی است که در فواصل آن‌ها اللهم صل على محمد و آل محمد و یا ابا عبد الله الحسین اغثنی نوشته شده است. این کتیبه‌ها کار استاد رضا لاهیجانی و مورخ ۱۳۳۵ هـ . ق است. بقعه آقا سیّد نصیر بن امام موسى الکاظم(علیه السلام) در دهکده چلارس رانکوه بالای مجالس نقاشی شده در این بقعه اشعاری از هفت بند محتشم کاشانی دیده می‌شود در میان این ابیات تاریخ ۱۳۴۲ قمری به چشم می‌خورد(از آستارا تا استارباد جلد دوم صفحه ۳۵۶ ،۲۹۹ ،۸۰،۶۵).
بقعه آقا ابراهیم بن موسى الکاظم(علیه السلام) در محله بدیع الله شهر رشت: اتاقی است به طول ۳۸/۶ و عرض۵۵/۳متر صندوقی آهنین بر مرقد است که ضریحی میله آهنین دارد. ازاره داخل اتاق تا ۷۲ سانتی‌متر کاشیکاری و باقی سفیدکاری است در گیلوئی اشعار هفت بند محتشم مرغ هوا و ماهی دریا کباب شد بر کاشی نوشته شده است(از آستارا تا استارباد جلد اول صفحه ۲۸۲).
بقعه آقا سیّد احمد بن موسى بن جعفر(علیه السلام) در دهکده فشتال سیاهکل: برچهار دیوار داخلی بقعه نقاشی‌های مذهبی و در زیر این نقاشی‌ها اشعاری از هفت بند محتشم کاشانی است(از آستارا تا استرباد جلد دوم صفحه ۶۴).
بقعه سیّد عبدالله بر دیوار بقعه کتیبه مذهبی دیده می‌شود که قسمت عمده آن پاره شده و فقط دو بیت زیراز نوشته آن باقی است:
ای چرخ غافلی که چه بیـداد کرده ای وزکین چه ها در این ستم آباد کرده ای
کام یـزید داده ای از کشتـن حسیــن بنگر که را به قتـل که دلشـاد کرده ای
(آثار باستانی آذربایجان جلد اول صفحه ۸۸)
بقعه سیّد محمد رشید بن امام موسى الکاظم(علیه السلام) در محله خومر کلایه لاهیجان: فیلپاهای داخل مسجد قدیمی است و در دیوار قدیمی یک ردیف طاقچه است که بالای آن اشعاری از محتشم کاشانی با حروف برجسته نستعلیق گچبری شده است. بقعه سیّد رضی‌بن امام موسى الکاظم(علیه السلام) در محله‌های میدان و.... (فرخ آباد): طرح اصلی بنا مستطیل است و از آجر ساخته شده، در حاشیه بالای بنا اشعاری از هفت بند محتشم کاشانی به چشم می‌خورد.
بقعه آقا پیر رضا بن موسی بن جعفر و در محله های میدان ... (فرخ آباد): بنای اصلی بقعه هشت ضلعی است. در حاشیه زیر سقف اشعاری از هفت بند محتشم کاشانی نوشته شده است. بقعه آقا سیّد محمد بن موسى الکاظم(علیه السلام) در دهکده سوخته کوه لاهیجان: بر بدنه داخلی دیوارها نقاشی‌های مذهبی ظریف و قدیمی است. ابیاتی از هفت بند محتشم بر بالای نقاشی‌هاست. بقعه ملاً پیرشمس الدین در دهکده لاشیدان لاهیجان بر هر یک از دیوارهای داخلی بقعه سه طاق‌نمای بلند با طاق جناقی تیزاست ابیاتی از هفت بند محتشم کاشانی در دو ردیف در بالای طاق‌نماها نوشته شده است در حاشیه زیر سقف نیز ابیاتی از هفت بند محتشم کاشانی است. بقعه آقا سیّد حسین کیا پسر امام موسی الکاظم(علیه السلام) معروف به امامزاده ذوالفقار در دهکده کیسم: زیر لبه طاق ابیاتی از هفت بند محتشم کاشانی است و در فواصل مصراع‌ها « اللهم صل على محمد و آل محمد» گچبری شده است.
بقعه آقا سیّد حسن در دهکده سغل بنه لاهیجان: در حاشیه بالای دیوارها، اشعاری از هفت بند محتشم کاشانی نوشته شده است.
بقعه آقا سیّد محمد در دهکده فشو پشته لاهیجان: برحواشی نقاشی‌های داخل، ابیاتی از هفت بند محتشم کاشانی دیده می‌شود.
بقعه آقا سیّد حسین و آقا سیّد ابراهیم ابنان امام موسى الکاظم(علیه السلام) در فشکالی محله لنگرود سمت راست رودخانه حرم بقعه به ابعاد ۴۷۸ سانتی‌متر است که چهار کنج آن را با چهارگوشواره جمع کرده و گنبدی برآن زده‌اند. گرداگرد گنبد از داخل ابیاتی از هفت بند محتشم کاشانی است که در فواصل آن‌ها عبارت زیر یا ابا عبدالله الحسین ادرکنی»، «بسم الله الرحمن الرحیم»، «نصر من الله و فتح قریب» با خط نستعلیق گچبری شده است. در همین بقعه بر بدنه خارجی دیوار شرقی بقعه، نقاشی‌های مذهبی و بالای آن‌ها ابیاتی از هفت بند محتشم کاشانی دیده می‌شود.
بقعه آقا شیر ستون الدین در دهکده شلمان لنگرود بر جدار داخلی و خارجی دیوارهای بنا مجالس مذهبی نقاشی شده و اشعاری از هفت بند محتشم کاشانی بر حاشیه بالای آن‌هاست. بقعه آقا سیّد خلر در دهکده خرشتم رانکوه بر بالای مجالس نقاشی شده واقع بر دیوار ایوان‌ها ابیاتی از هفت بند محتشم کاشانی دیده می‌شود. برطرف چپ راهی که از املش به بلوردکان می‌رود در دل جنگل‌های دورافتاده چهار بقعه است که مجموع آن‌ها را شاه نجف می‌خوانند این بقعه‌ها بسیار آراسته و مرتب و آبادان بوده و در امتداد یکدیگر بر بالای تیره کوهی بنا شده است. بر بالای مجالسی که بر دیوارهای جنوبی و شرقی بقعه دوم کشیده شده اشعاری از هفت بند محتشم کاشانی به چشم می‌خورد.
آستانه نصیرعلى کیا بن امام موسى الکاظم(علیه السلام) در دهکده کویه رانکوه: در حاشیه نقاشی‌های داخل بقعه این عبارات و اشعار نوشته شده است: بسم الله الرحمن الرحیم خورشید آسمان وزمین نور مشرقین - پرورده کنار رسول خدا حسین(علیه السلام) ـ یا امیرالمؤمنین(علیه السلام) یا حیدر شد کشته حسین(علیه السلام) روز غم آزاد شد آدم در حق پدر این پسر الحق پدری کرد - یا اباعبدالله اغثنی ـ در بارگاه قدس که جای ملال نیست - سرهای قدسیان همه بر زانوی غم است - روزی که شد به نیزه سر آن بزرگوار - خورشید سر برهنه بر آمد ز کوهسار - یا اباعبدالله اغثنی.
بر سطح دیوارهای خارج نیز کم و بیش همین اشعار و اشعار دیگری از هفت بند محتشم کاشانی با خط متوسط نستعلیق نوشته شده است.
بقعه سیّد مرتضى بن امام زین العابدین(علیه السلام) در دهکده ماچیان رانکوه : در وسط و حاشیه اطراف دو خورشید رسم شده و بر دیوار شرقی و غربی داخل بقعه، اشعاری از هفت بند محتشم کاشانی و در فواصل مصراع‌ها «یا ابا عبد الله اغثنی» خوانده می‌شود. برنمای خارجی دیوار غربی بر طرف راست تمثال حضرت ابوالفضل(علیه السلام) عبارت «اللهم صل على محمد و آل محمد» و زیر صلوات مصراع در مدیحش مدایح مطلق خوانده می‌شود. برنمای خارجی ضلع شمالی عبارت «اللهم صل على محمد وآل محمد» و «الحق مع علىّ» و نام‌های پنج تن از راست به چپ و از چپ به راست نوشته شده است طرفین نام‌های پنج تن دو علم نقش شده است. در حاشیه بالا اشعاری از هفت بند محتشم کاشانی و در فواصل مصراع‌ها عبارت یا ابا عبدالله اغثنی» خوانده می‌شود(از آستارا تا استرباد جلد دوم صفحات ۲۷۳، ۲۳۸، ۲۳۳، ۲۱۰، ۲۰۸، ۱۹۳، ۱۳۸، ۱۳۵، ۱۱۹ ،۹۱، ۳۲۰، ۳۱۶ ،۳۰۲، ۳۰۱)
امامزاده عبدالله در سور دار میان بند نور در سرکش و سرستون‌ها ، ابیاتی از هفت بند محتشم با مرکب نوشته‌اند(از آستارا تا از ترباد جلد سوم صفحه ۳۶۴)

تاریخچه ادبیات عاشورایی
واقعه کربلا باعث ایجاد گونه‌ای خاص از ادبیات شده که به آن ادبیات عاشورایی گفته می‌شود. این ادبیات پس از واقعه عاشورا با مرثیه‌سرایی در سوگ شهیدان کربلا و سپس گزارش‌ مکتوب واقعه آغاز شد و در قرن‌های بعدی گسترش یافت. امامان شیعه شاگردان و اصحاب خود را به سرودن شعر در مرثیه امام حسین(علیه السلام) تشویق می‌کردند و از آن‌ها می‌خواستند با سرودن این اشعار مردم را نسبت به شهادت ایشان آگاه کنند. برخی معتقدند یکی از اصلی‌ترین دلایل گسترش و شیوع ادبیات و شعر عاشورایی، تشویق دیگران توسط ائمه به سرودن شعر و همچنین بیان روایاتی در فضیلت سرودن شعر در رثای امام حسین(علیه السلام) است.(حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۰۹ق، ج۱۴، ص۵۰۴) و (مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۵، ص۲۵۷).

مرثیه خوانی
بخش عمده ادبیات عاشورایی، اشعار و مرثیه‌هایی است که توسط شاعران مختلف سروده‌ شده‌اند. مرثیه و رثا(نوحه گری) گفتن مهربانی و رحمت فرستادن بر اموات است. اگر بر کسی که از دنیا رفته بگریند و نیکی‌های او را برشمرند، بر او مرثیه گفته‌اند. پس فرقی بین مدح و رثاء وجود ندارد جز اینکه در رثا شخص ممدوح از دنیا رفته است و مرثیه‌سرا الفاظی دال بر این موضوع به کار می‌برد. غالبا مراثی شیواتر و بلیغ‌تر از دیگر اشعار یک شاعر است چرا که به قول شاعری که از او پرسیدند چرا مراثی شما بر دیگر اشعارتان برتری دارد، گوید: مراثی موقعی سروده می‌شود که قلب می‌سوزد(شنترینی، الذخیره فی محاسن اهل الجزیره،۱۴۲۱ق، ج۲، ص۳۶۸).

اولین نثرهای ادبیات عاشورایی
برخی به استناد رجزها و شعارهای امام حسین(علیه السلام) و یارانش معتقدند آغازگر ادبیات عاشورایی شهیدان کربلا و بستگان آن‌ها بوده‌اند. علاوه بر این برخی خطبه‌های امام سجاد(علیه السلام) و حضرت زینب(سلام الله علیها) در شهر شام و زیارت نامه‌های رسیده از معصومان نیز را از اولین نثرهای ادبیات عاشورایی دانسته‌اند. نویسنده ادب الطف نام بیش از ۵۰۰ شاعر عاشورایی از قرن نخست تا قرن ۱۵ قمری را آورده است. بشیر بن جذلم، عبیدالله بن حر جعفی، سلیمان بن قته خزاعی و ابوالاسود دوئلی از جمله مرثیه‌سرایان عاشورا در قرن نخست قمری بوده‌اند.

اولین مرثیه سرا برای عاشورا
برخی نخستین شاعر عربی را که درباره واقعه عاشورا شعر سروده است، عُقبة بن عَمرو سَهمی دانسته‌اند. البته شاعران معروفی همچون کمیت اسدی، سید حمیری و دعبل خزاعی که به ترتیب معاصران امام باقر(علیه السلام)، امام صادق(علیه السلام) و امام رضا(علیه السلام) بودند نیز در رثای امام حسین(علیه السلام) شعرهایی سروده‌اند. عقبه بن عمرو سهمی از قبیله بنی سهم بن عوف بن غالب، اولین کسی است که در رثای حسین بن علی شعر گفت و در میان قبیله عبدالخان جایگاه بلند مرتبه دارد. او در اواخر سده اول هجری برای زیارت حسین بن علی به کربلا رفت و اشعارش در رثای حسین را سرود. در منابع، نام وی به اشکال مختلفی بیان شده‌است.

بیشترین اشعار در جهان برای امام حسین
جورج سمعان جرداق لبنانی معتقد است: فجایا و مصایبی که بر امامان شیعه به خصوص در کربلا رفته برای جاری کردن اشک و آتش زدن دل کافی است. وی براین باور است که شیعه دارای دو عاطفه است عاطفه خشم و عاطفه حزن. هر گاه عاطفه خشم تحریک شود ترانه‌های غم و اشک سروده می‌شود و هرگاه عاطفه حزن برانگیخته شده ادبیات حزن و گریه پدیدآمده است.(صوت العدالة الانسانیة، الامام علی(علیه السلام) ۱۴۲۶ق، ص۷۶۲).
برخی معتقدند در تاریخ بشر هیچ شخصیتی همانند امام حسین(علیه السلام) وجود ندارد که این همه شعر و نثر در مدح و رثای او سرده شده باشد. از همین رو برخی معقتدند که شعر در نشر اهداف امام حسیـن(علیه السلام) نقش بسیار مهمــی داشته است. همچنین برخی معتقدند که شعر گفتن در مورد امام حسین(علیه السلام)، ابعـــاد عاشورا و اهــــدافش همانند یاری او در کربلا با شمشیر است. (محمد صادق محمد،دائرة المعارف الحسینیة؛ معجم الشعراء، ۱۴۱۸ق، ج۱، ص۱۳).

شاعران شیعه و حنفی و شافعی
شاعران شیعه مانند جناب کمیت، فرزدق، عبدالله بن کثیر، دعبل، سید حمیری با اشعار خود در شکل‌گیری ادبیات عاشورایی نقش‌ داشته‌اند. شاعران غیرشیعی نیز درباره واقعه عاشورا شعر می‌سرودند؛ از جمله از شافعی پیشوای شافعیان مرثیه‌ای عاشورایی نقل شده است. عبدالجلیل رازی شعرهای شاعران حنفی و شافعی برای امام حسین(علیه السلام) را غیرقابل شمارش توصیف می‌کند(ضیایی، نگرشی، انتقادی، تاریخی به ادبیات عاشورا، ۱۳۸۱ش، ص۳۷-۳۸).

بر اساس گزارش کتاب دائرة المعارف الحسینیه، یکی از قالب‌های شعری عامیانه در زبان عربی که بیشترین کاربرد آن در رثای امام حسین(ع) می‌باشد «ابوذیه» نام دارد. این قالب شعری بیشتر در عراق و منطقه خوستان ایران رایج است. در ۹ جلد از این کتاب تلاش شده است که همه اشعار سروده شده در این قالب جمع آوری و طبق حروف الفبا دسته بندی شوند.(محمد صادق محمد، دائرة المعارف الحسینیة؛ دیوان الأبوذیة، ۱۴۱۸ق، ج۱، ص۲۸).

زبان فارسی
آغاز سرودن شعر فارسی در عزای امام حسین(علیه السلام) از نیمه دوم قرن چهارم قمری و روی کار آمدن حکومت شیعی آل بویه گزارش شده است. برخی اولین شعر عاشورایی سروده شده را متعلق به کسائی مروزی (م ۳۹۰ق) می‌دانند.
باد صبا درآمد، فردوس گشت صحــــرا
آراست بوستان را نیسان به فرش دیبــا
آمد نسیم سنبل، با مشک و با قرنفــــل
آورد نامه گــــــل باد صبــا به صهبــا
دست از جهان بشویم عز و شرف نجویم
مدح و غزل نگویم، مقتل کنم تقاضــــا
میراث مصطفـی را فرزند مرتضــــی را
مقتـول کربلا را تازه کنـــــــــــم تولّا
در قرن‌های بعدی شاعران مشهوری همچون باباطاهر، ناصر خسرو، سنائی غزنوی، عطار نیشابوری، خواجوی کرمانی، صائب تبریزی و محتشم کاشانی بر غنای اشعار حسینی(علیه السلام) افزودند.حجازی شاعران فارسی‌زبان که تا قرن ۱۳ در مورد امام حسین(علیه السلام) و مصائب ایشان شعر گفته‌اند را ۷۲ نفر می‌داند و تعداد شاعران معاصر (قرن ۱۴ و ۱۵) را نیز ۲۳۶ نفر عنوان کرده است.
در قرن‌های پنجم و ششم سروده‌ها درباره واقعه عاشورا فراوان نیست ولی از قرن ششم تا هشتم مرثیه سرایی گسترش می‌یابد در قرن دهم و با ظهور و حاکمیت صفویه در ایران بخش مهمی از شعر فارسی به واقعه عاشورا اختصاص یافت. محتشم کاشانی سراینده ترکیب‌بند «باز این چه شورش است» مشهورترین مرثیه‌سرای این دوره است. در دوره افشاری شعر مذهبی عاشورایی افول کرد ولی با روی کار آمدن زندیه شعر آیینی و سوگ‌سروده‌ها گسترش یافتند. به گزارش دانشنامه امام حسین نویسنده کتاب دانشنامه شعر عاشورایی نام ۳۴۰ شاعر را به همراه چند بیت از اشعار آنان جمع‌آوری کرده‌ است. گفته شده است که اشعار عاشورایی به زبان فارسی تا پیش از دوران صفویه بیشتر جنبه حماسی داشت(ری‌شهری، دانشنامه امام حسین، ۱۳۸۸ش، ج۱۰، ص۱۸۷).

در پایان:
جا دارد که از دلسوزی، همراهی و راهنمایی اساتید معظم و ارجمند خود در تعلیم و تربیت، در کنار برقراری رابطه صمیمی و دوستانه و ایجاد فضایی به دور از تشریفات، برای کسب هنر و دانش تاریخ هنر جهانی اسلام، بر خود وظیفه میدانم در کسوت شاگردی از زحمات ارزشمند استاد مسعود نجابتی، استاد عبدالرسول یاقوتی تقدیر و تشکر نمایم. از خداوند متعال برای این اساتید عزیزم، سلامتی، موفقیت و همواره شاگرد پروری را مسئلت دارم.

شاگرد شما، ابوالفضل رنجبران

اشعار عاشورایی

تازه های مقالات

بیشترین بازدید هفته