گزيده اي از فضايل امام علي (ع) از ديدگاه مفسرين و محدثين اهل سنت (1)
نويسنده:دكتر قاسم بستاني*
محمد جعفرنژاد**
محمد جعفرنژاد**
چكيده
اين مقاله، به قصد آشنايي مختصر خوانندگان بر گوشه اي از اين امر، به روش كتابخانه اي، سعي دارد جايگاه و مقام حضرت (عليه السلام) نزد اهل تسنن را با اتكاي به منابع مختلفي حديثي، تفسيري و تاريخي معتبر نشان دهد.
مقاله حاضر در سه بخش تنظيم شده است: بخش اول: آياتي كه در شأن علي (عليه السلام) نازل شده است؛ بخش دوم: فضايلي كه در شأن علي (عليه السلام) وارد شده است؛ بخش سوم: امتيازات عملي علي (عليه السلام)، يعني كارهايي كه آن امام همام انجام داده اند.
كليد واژه ها: پيامبر(صلي الله عليه و آله و سلم)، علي (عليه السلام)، اهل سنت، فضايل.
مقدمه
1.آياتي كه در شأن والاي علي (عليه السلام) نازل شده است
1-1. «هذانِ خَصْمانِ اخْتَصَمُوا في رَبِّهِمْ فَالَّذينَ كَفَرُوا قُطِّعَتْ لَهُمْ ثِيابٌ مِنْ نارٍ يُصَبُّ مِنْ فَوْقِ رُؤُسِهِمُ الْحَميمُ (19) يُصْهَرُ بِهِ ما في بُطُونِهِمْ وَ الْجُلُودُ (20) وَ لَهُم مَّقَامِعُ مِن حَدِيدٍ (21) كُلَّما أَرادُوا أَنْ يَخْرُجُوا مِنْها مِنْ غَمٍّ أُعيدُوا فيها وَ ذُوقُوا عَذابَ الْحَريقِ (22) إِنَّ اللّهَ يُدْخِلُ الَّذينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ جَنّاتٍ تَجْري مِنْ تَحْتِهَا اْلأنْهارُ يُحَلَّوْنَ فيها مِنْ أساوِرَ مِنْ ذَهَبٍ وَ لُؤْلؤًا وَ لِباسُهُمْ فيها حَريرٌ»(حج:19-23): اين دو [گروه] دشمنان يكديگرند كه در باره پروردگارشان با هم ستيزه ميكنند و كساني كه كفر ورزيدند جامههايي از آتش برايشان بريده شده است [و] از بالاي سرشان آب جوشان ريخته ميشود ( 19 ) آنچه در شكم آنهاست با پوست [بدن]شان بدان گداخته ميگردد.(20) و براي [وارد كردن ضربت بر سر] آنان گُرزهايي آهنين است.(21) هر بار بخواهند از [شدت] غم از آن بيرون روند در آن بازگردانيده ميشوند [كه هان] بچشيد عذاب آتش سوزان را ( 22 )خدا كساني را كه ايمان آورده و كارهاي شايسته كردهاند در باغهايي كه از زير [درختان] آن نهرها روان است درميآورد در آنجا با دستبندهايي از طلا و مرواريد آراسته ميشوند و لباسشان در آنجا از پرنيان است.
در جنگ بدر، سه نفر از مسلمانان، علي (عليه السلام)، حمزه و عبيده بن حارث بن عبدالمطلب به ميدان نبرد آمدند و به ترتيب، وليدبن عتبه، عبته بن ربيعه و شيبه بن ربيعه را از پاي درآوردند و آيه فوق نازل شد و از اين ماجرا ياد كرد(صنعاني، 1410 ق، ج3، ص33/ طبري، 1415 ق، ج17، ص 172/ ثعلبي، 1422 ق، ج7، ص13/ واحدي، 1415 ق، نيشابوري،[بي تا]، ص 207/ سمعاني، 1418ق، ج3، ص429/ سيوطي، [بي تا]، ج4، ص 348/ بخاري، 1401ق، ج5، ص6/ مسلم، [بي تا]، ج، ص246/ ابن ماجه، [بي تا]، ج2، ص946/ نسائي، [بي تا]، ج6، ص410/ بيهقي، [بي تا]، ج3، ص276/ حاكم نيشابوري، [بي تا]، ج2، ص389).
2-1.«فَمَنْ حَاجَّكَ فيهِ مِنْ بَعْدِ ما جاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَكُمْ وَ نِساءَنا وَ نِساءَكُمْ وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَكُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللّهِ عَلَي الْكاذِبينَ»(آل عمران:61): پس هر كه در اين [باره] پس از دانشي كه تو را [حاصل] آمده با تو محاجه كند بگو بياييد پسرانمان و پسرانتان و زنانمان و زنانتان و ما خويشان نزديك و شما خويشان نزديك خود را فرا خوانيم سپس مباهله كنيم و لعنت خدا را بر دروغگويان قرار دهيم.»
اين آيه در مورد گروهي از مسيحيان نجران است، آن گاه كه با پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) مجادله نمودند كه عيسي بن مريم پسر خداست و رسول خدا مي فرمود كه بنده و فرستاده خداست. آية فوق با آيه مباهله مشهور است. وقتي اين آيه نازل شد، پيامبر (صلي الله عليه و اله و سلم)، علي، فاطمه، حسن و حسين (عليه السلام) را فرا خواند و فرمود: پروردگارا اينها اهل من هستند (رازي [بي تا]، ج2، ص668 / سمعاني، 1418 ق، ج1، ص327/ مقريزي، 1420ق، ج14، ص69/زرندي حنفي، 1377 ق، ص108).
3-1. «أَ جَعَلْتُمْ سِقايَةَ الْحاجِّ وَ عِمارَه الْمَسْجِدِ الْحَرامِ كَمَنْ آمَنَ بِاللّهِ وَ الْيَوْمِ اْلآخِرِ وَ جاهَدَ في سَبيلِ اللّهِ لا يَسْتَوُونَ عِنْدَ اللّهِ وَ اللّهُ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الظّالِمينَ (19) الَّذينَ آمَنُوا وَ هاجَرُوا وَ جاهَدُوا في سَبيلِ اللّهِ بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ أَعْظَمُ دَرَجَةً عِنْدَ اللّهِ وَ أُولئِكَ هُمُ الْفائِزُونَ (20)يُبَشِّرُهُمْ رَبُّهُمْ بِرَحْمَهٍ مِنْهُ وَ رِضْوانٍ وَ جَنّاتٍ لَهُمْ فيها نَعيمٌ مُقيمٌ (21) خالِدينَ فيها أَبَدًا إِنَّ اللّهَ عِنْدَهُ أَجْرٌ عَظيمٌ (22) (توبه:19-22): آيا سيراب ساختن حاجيان و آباد كردن مسجد الحرام را همانند [كار] كسي پنداشتهايد كه به خدا و روز بازپسين ايمان آورده و در راه خدا جهاد ميكند؟ [نه اين دو] نزد خدا يكسان نيستند و خدا بيدادگران را هدايت نخواهد كرد (19) كساني كه ايمان آورده و هجرت كرده و در راه خدا با مال و جانشان به جهاد پرداختهاند نزد خدا مقامي هر چه والاتر دارند و اينان همان رستگارانند (20) پروردگارشان آنان را از جانب خود به رحمت و خشنودي و باغهايي [در بهشت] كه در آنها نعمتهايي پايدار دارند مژده ميدهد (21) جاودانه در آنها خواهند بود در حقيقتخداست كه نزد او پاداشي بزرگ است.
نقل شده است كه مردي گفت: بعد از اسلام هيچ كاري اولاتر و بهتر از عمارت مسجدالحرام نيست و من آن را انجام مي دهم. در اين هنگام علي (عليه السلام) فرمود: «الجهاد في سبيل الله أفضل من هذا كله»؛ و از رسول خدا (صلي الله عليه و آله و سلم) در اين باره پرسيدند، پس آيه بالا نازل شد كه عبارت علي (عليه السلام) در آن وجود داشت و اين تأييدي بر نظر ايشان شمرده شد(صنعاني، 1410ق، ج2، ص268/ طبري، جامع البيان، 1415 ق، ج10، ص122/ رازي، [بي تا]، ج6، ص1767/ سيوطي، ج3، ص218).
4-1. «يُوفُونَ بِالنَّذْرِ وَ يَخافُونَ يَوْمًا كانَ شَرُّهُ مُسْتَطيرًا (7) وَ يُطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلي حُبِّهِ مِسْكينًا وَ يَتيمًا وَ أَسيرًا ( 8 ) إِنَّما نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ اللّهِ لا نُريدُ مِنْكُمْ جَزاءً وَ لا شُكُورًا (9) إِنّا نَخافُ مِنْ رَبِّنا يَوْمًا عَبُوسًا قَمْطَريرًا (10) فَوَقاهُمُ اللّهُ شَرَّ ذلِكَ الْيَوْمِ وَ لَقّاهُمْ نَضْرَهً وَ سُرُورًا (انسان:7-11 ): [همان بندگاني كه] به نذر خود وفا ميكردند و از روزي كه گزند آن فراگيرنده است ميترسيدند (7) و به [پاس] دوستي [خدا] بينوا و يتيم و اسير را خوراك ميدادند (8) «ما براي خشنودي خداست كه به شما ميخورانيم و پاداش و سپاسي از شما نميخواهيم (9) ما از پروردگارمان از روز عبوسي سخت هراسناكيم.» (10) پس خدا [هم] آنان را از آسيب آن روز نگاه داشت و شادابي و شادماني به آنان ارزاني داشت.
آيه مذكور به آيه اطعام مشهور است و در شأن نزول آن آمده است: روزي حسن و حسين مريض مي شوند، علي (عليه السلام) و فاطمه (سلام الله عليها) نذر مي كنند كه اگر اين دو شفا يافتند، روزه بگيرند. بعد از بهبودي به نذر خويش عمل كرده، روزه مي گيرند و هنگام افطار، گدايي به در خانه آنها مي آيد و ايشان افطاري خويش را به او مي دهند. و اين آيات در شأن ايشان نازل شد.(بغوي، [بي تا]، ج4، ص428/ مقاتل، 1424ق، ج3، ص427/ ابن جوزي، 1407ق، ج8، ص145/ سيوطي، [بي تا]، ج6، ص299/ سمرقندي، [بي تا] ،ج3، ص504).
5-1. «يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا إِذا ناجَيْتُمُ الرَّسُولَ فَقَدِّمُوا بَيْنَ يَدَيْ نَجْواكُمْ صَدَقَهً ذلِكَ خَيْرٌ لَكُمْ وَ أَطْهَرُ فَإِنْ لَمْ تَجِدُوا فَإِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَحيمٌ (12) أأَشْفَقْتُمْ أَنْ تُقَدِّمُوا بَيْنَ يَدَيْ نَجْواكُمْ صَدَقاتٍ فَإِذْ لَمْ تَفْعَلُوا وَ تابَ اللّهُ عَلَيْكُمْ فَأَقيمُوا الصَّلاه وَ آتُوا الزَّكاه وَ أَطيعُوا اللّهَ وَ رَسُولَهُ وَ اللّهُ خَبيرٌ بِما تَعْمَلُونَ» (مجادله:12-13): اي كساني كه ايمان آوردهايد هرگاه با پيامبر [خدا] گفتگوي محرمانه ميكنيد پيش از گفتگوي محرمانه خود صدقهاي تقديم بداريد اين [كار] براي شما بهتر و پاكيزهتر است و اگر چيزي نيافتيد بدانيد كه خدا آمرزنده مهربان است (12) آيا ترسيديد كه پيش از گفتگوي محرمانه خود صدقههايي تقديم داريد و چون نكرديد و خدا [هم] بر شما بخشود پس نماز را برپا داريد و زكات را بدهيد و از خدا و پيامبر او فرمان بريد، و خدا به آنچه مي كنيد آگاه است.
اين آيه به آيه نجوا مشهور است و در شأن نزول آن آمده است: مسلمانان خدمت پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) مي آمدند و با او نجوا مي كردند و وقت گرانبهاي پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) را مي گرفتند. در اينجا خداوند نخستين آيات فوق را نازل كرد و به آنها دستور داد قبل از نجوا كردن با پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) به مستمندان صدقه بپردازند. ايشان وقتي چنين ديدند، از نجوا خودداري كردد. آيه دوم نازل شد و اجازه نجوا به همگان داد.
علي (عليه السلام) مي فرمايد: آيه اي در قرآن است كه فقط من بدان عمل كرده ام. من يك دينار داشتم، آن را به ده درهم تبديل كردم و هر زمان مي خواستم با رسول خدا (صلي الله عليه و آله و سلم ) نجوا كنم؛ درهمي صدقه مي دادم (نسايي، [بي تا]، ج5، ص153 / طبري، 1415ق، ج28 ص 26/ جصاص، 1415ق، ج3، ص 527/ سمرقندي، [بي تا]، ج3، ص 397/ سيوطي / [بي تا]، ج6، ص299 / حاكم نيشابوري، [بي تا]، ج2، ص482 / ابن حجر، [بي تا]، ج11، ص68/ عيني، [بي تا]، ج22، ص267).
6-1.«الَّذينَ يُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ بِاللَّيْلِ وَ النَّهارِ سِرًّا وَ عَلانِيَهً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ لا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لا هُمْ يَحْزَنُونَ» (بقره: 274 ): كساني كه اموال خود را شب و روز، و نهان و آشكارا، انفاق ميكنند، پاداش آنان نزد پروردگارشان براي آنان خواهد بود؛ و نه بيمي بر آنان است و نه اندوهگين ميشوند.
اين آيه به آيه انفاق مشهور است و در احاديث بسياري آمده است كه اين آيه درباره علي (عليه السلام) نازل شده است؛ زيرا آن حضرت چهار درهم داشت، درهمي را در شب درهمي را در روز و درهمي را آشكارا و درهمي را در نهان انفاق كرد و اين آيه نازل شد( مقاتل بن سليمان، 1424 ق، ج1، ص147/ صنعاني ، 1410ق، ج1، ص108 / نحاس، 1409 ق، ج1، ص304/ سمرقندي، [بي تا]، ج1، ص 304/ سمرقندي، [بي تا]، ج1، ص 206/ بغوي، [بي تا]، ج1، ص260/ هيثمي، 1408 ق، ج6، ص324/ ابن حجر، [بي تا]، ج3، ص229/ عيني، [بي تا]، ج8، ص283).
7-1. «إِنَّما يُريدُ اللّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهيرًا (احزاب:33 ):و در خانههايتان قرار گيريد و مانند روزگار جاهليت قديم زينتهاي خود را آشكار مكنيد و نماز برپا داريد و زكات بدهيد و خدا و فرستادهاش را فرمان بريد خدا فقط ميخواهد آلودگي را از شما خاندان [پيامبر] بزدايد و شما را پاك و پاكيزه گرداند.
آيه مذكور به آيه تطهير شناخته مي شود و در شأن اهل بيت پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم )، علي، فاطمه، حسن و حسين (عليه السلام) نازل شده است (واحدي نيشابوري، 1415 ق، ص 239 / بغوي، [بي تا]، ج2، ص528/ ثعلبي، 1422ق، ج8، ص 36 / سمعاني، 1418 ق، ج4، ص380 / احمد حنبل [بي تا]، ج1، ص331/ مسلم ،[بي تا]، ج7، ص130/ترمذي، 1403ق، ج5، ص30/ حاكم نيشابوري، [بي تا]، ج2، ص416).
1-8. «أَ فَمَنْ كانَ مُؤْمِنًا كَمَنْ كانَ فاسِقًا لا يَسْتَوُونَ» (سجده: 18 ): آيا كسي كه مؤمن است چون كسي است كه نافرمان استيكسان نيستند.
روزي وليدبن عقبه به علي (عليه السلام) عرض كرد: «انا ابسط منك لسانا واحد منك سناناً» (من از تو زباني گسترده تر و فصيح تر و نيزه اي تيزتر دارم!) اشاره به اينكه به پندار خودش، هم در سخنوري و هم در جنگجويي پيشتازتر است. علي (عليه السلام) در پاسخ او فرمود: «ليس كما تقول يا فاسق!» و اين آيات در تأييد نظر علي (عليه السلام) و فضيلت او نازل شد (واحد نيشابوري، 1415 ق، ص235 / حسكاني ، 1411ق، ج1، ص573/ سمعاني، 1418ق، ج4، ص251/ بغوي، [بي تا]، ج3، ص503/ ابن عبدالبر، 1412ق، ج4، ص1554/زرندي حنفي، 1377ق، ص92/زيلعي، 1414ق، ج3، ص87/سيوطي، [بي تا]، ج8، ص115).
9-1.«إِنَّما وَلِيُّكُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذينَ آمَنُوا الَّذينَ يُقيمُونَ الصَّلاه وَ يُؤْتُونَ الزَّكاه وَ هُمْ راكِعُونَ (مائده: 55 ): ولي شما تنها خدا و پيامبر اوست و كساني كه ايمان آوردهاند همان كساني كه نماز برپا ميدارند و در حال ركوع زكات ميدهند.
آيه مذكور به آيه ولايت مشهور است و در سبب نزول آن آمده است: روزي فقيري به مسجد پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) مي آيد و تقاضاي كمك مي كند. كسي چيزي براي كمك نداشته تا به او بدهد. علي (عليه السلام) با وجود اينكه در نماز بوده، انگشتري خويش را در حال ركوع به گدا مي دهد و اين آيات نازل مي شود (واحدي نيشابوري، 1415 ق، ص133/ حسكاني، 1411ق، ج1، ص212/ سمعاني، 1418ق، ج2، ص48/ بغوي، [بي تا]، ج2، ص47/هيثمي، [بي تا]، 1408ق، ج7، ص17/طبراني، 1415ق، ج6، ص218/زرندي حنفي، 1377ق، ص23).
10-1.«إِنَّ الَّذينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ سَيَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمنُ وُدًّا »(مريم:96 ): گفت: «به چيزي كه [ديگران] به آن پي نبردند، پي بردم، و به قدرِ مُشتي از ردپاي فرستاده [خدا، جبرئيل] برداشتم و آن را در پيكر [گوساله] انداختم، و نفس من برايم چنين فريبكاري كرد.»
آيه مذكور به آيه مودت معروف است و نقل شده است: رسول خدا (صلي الله عليه و آله) به علي (عليه السلام) فرمود: بگو خداوندا! براي من عهدي نزد خودت قرار ده و در دل هاي مؤمنان مودت مرا بيفكن. پس خداوند چنين نازل كرد: «إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ سَيَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمَنُ وُدّاً» (سيوطي، [بي تا]، ج4، ص287/ سمعاني، 1418ق، ج3، ص316/ ابن عطيه، 1413ق، ج4، ص34/ ابن جوزي، 1407ق، ج5، ص185/ هيثمي، 1408ق، ج9، ص125/ طبراني، معجم الكبير، [بي تا] ج12، ص96/ زرندي حنفي، 1377ق ، ص85).
پی نوشت ها :
*استاديار دانشگاه شهيد چمران اهواز
**دانشجوي كارشناسي ارشد علوم قرآن و حديث
ادامه دارد...
