ژئوپليتيک شيعه در لبنان (3)

مقايسه و تجزيه و تحليل
 

با توجه به مستندات مذكور مي توان به چهار دوره ژئوپليتيكي به شرح ذيل اشاره كرد:

1. دوران تضعيف ژئوپليتيكي
 

تا قبل از دهه ي 1960 به رغم اينكه شيعيان از قديمي ترين طوايف اين كشور محسوب مي شوند ، به شدت در ضعف به سر مي بردند. در حالي كه اقوام ديگر از حاميان قدرتمندي برخوردار بودند، شيعيان از اين مهم بهره اي نداشتند. اقوام ديگر به كمک حاميان خود اهرم هاي مهم قدرت را در اختيار داشتند؛ در صورتي كه شيعيان از كمترين قدرت سياسي، اقتصادي و اجتماعي برخوردار نبودند. اين وضعيت در حالي به شيعيان تحميل شده بود كه ايشان از قابليت هاي لازم همچون جمعيت زياد ،علما ودانشمندان بزرگ و ايدئولوژي غني اسلامي برخوردار بودند ، ولي همچنان از جهت جغرافيايي در انزوا و از جهت سياسي ضعيف باقي مانده بودند.

2.آغاز دوران باور ژئوپليتيكي
 

اين دوره از اواخر دهه ي 1960 با ورود امام موسي صدر به صحنه ي لبنان آغاز شد و با حمله رژيم صهيونيستي به لبنان در ژوئن 1982 به پايان رسيد. ايشان براي هويت بخشي به شيعيان لبنان دو سازمان را تأسيس كرد. هدف مشترک از تأسيس اين دو سازمان ، رشد آگاهي در بين شيعيان بود. اولين تشكيلات «حركة المحرومين»بود كه فعاليت سياسي، اقتصادي و فرهنگي را سازماندهي مي كرد. دومين سازمان «افواج المقاومة»يا «امل»بود كه تشكيلات نظامي محسوب مي شد؛ در همين راستا آموزش نظامي جوانان شيعه آغاز شد. نيروهاي نظامي تحت رهبري امام موسي صدر عمليات متعددي عليه رژيم صهيونيستي انجام دادند؛ در واقع ريشه ي مقاومت اسلامي به اين دوره باز مي گردد.
اقدامات امام موسي صدر، شيعيان لبنان را به اين باور رساند كه مي توانند نقش ژئوپليتيكي تأثيرگذاري در جامعه ي لبنان ايفا كنند. اين باور سرآغاز تحولات ژئوپليتيكي بعدي شد.

3.آغاز گسترش قلمرو ژئوپليتيكي
 

اين دوران از حمله اسرائيل به لبنان در ژوئن 1982 آغاز شد و تا آغاز جنگ 33 روزه تداوم داشت. جامعه ي شيعيان كه بعد از امام موسي صدر دچار چند دستگي شده بودند، با حمله ي رژيم صهيونيستي در سال 1982 توانستند انسجام سياسي و نظامي خود را به دست آورند. اين حمله باعث انسجام بيشتر مقاومت اسلامي و در نهايت پيدايش جنبش حزب الله شد. بعد از انجام عمليات كوچک و بزرگ و موفقيت آميز عليه اشغالگران سرانجام در سال 1984 به طور رسمي مقاومت اسلامي اعلام موجوديت كرد تا بدين وسيله راه براي فعاليت هاي سياسي حزب الله هموار شود.
حزب الله همزمان با گسترش فعاليت هاي نظامي خود به ديگر مناطق شيعه نشين لبنان، به فعاليت هاي سياسي نيز روي آورد. سال 1985 با عقب نشيني رژيم صهيونيستي كه تحت فشار حزب الله صورت گرفت، اولين پيروزي بزرگ نصيب حزب الله شد. در همين سال حزب الله در يک گردهمايي رسمي، به طور آشكار موضع ايدئولوژي خود را اعلام كرد. هر كدام از اين اقدامات، گسترش حوزه ي نفوذ داخلي و خارجي حزب الله را به همراه داشت.
در دهه نود رژيم اسرائيل دو عمليات عليه لبنان انجام داد كه نتيجه ي عملي آن ايجاد همبستگي بين شيعيان و طوايف ديگر لبناني بود؛ از طرف ديگر موشک باران شهرک هاي يهودي نشين توسط حزب الله علاوه بر اثر بازدارندگي آن ، باعث تثبيت موقعيت مقاومت اسلامي در لبنان شد؛ در همين راستا پس از پيروزي ايهود اولمرت در انتخابات ، نيروهاي رژيم صهيونيستي از اراضي اشغالي عقب نشيني كردند.
هر كدام از تجاوزات اسرائيل به لبنان و عكس العمل حزب الله نسبت به آن، باعث پيروزي پي در پي براي مقاومت اسلامي و گسترش قلمرو ژئوپليتيكي مقاومت اسلامي شيعه در داخل و خارج كشور به ويژه كشورهاي عرب شده است. شكست هاي پي درپي اسرائيل در تجاوزات خود به لبنان ، امري بي سابقه بود؛ همين امر باعث شد سيد حسن نصرالله به عنوان نماد مقاومت در بين كشورهاي اسلامي از محبوبيت بي سابقه اي برخوردار شود.
بعد از گسترش قلمرو ژئوپليتيكي با اقدامات نظامي، حزب الله تصميم گرفت نفوذ خود را در حوزه ي سياسي نيز گسترش دهد تا بدين وسيله مقاومت اسلامي نيز استحكام بيشتري برخوردار شود؛ در همين راستا در انتخابات 1992 پارلمان لبنان شركت كرد و با ائتلاف با بعضي از احزاب و گروه ها از جمله امل ، پيروزي چشمگيري به دست آورد. با استفاده از اين تجربه ي موفق ، در انتخابات بعدي نيز با قدرت و توان بيشتري شرکت كرد. اقدام ديگر حزب الله شركت در انتخابات شوراي شهر و روستا بود. اين شوراها جزئي از قوه مجريه به شمار مي آيند. با پيروزي چشمگير در اين انتخابات ، حوزه ي نفوذ شيعيان به قوه مجريه نيز گسترش يافت؛ لذا حضور در پارلمان ، كابينه ي دولت و شوراهاي شهر و روستا ، قلمرو ژئوپليتيكي شيعيان را در حوزه ي سياسي گسترش داد.
به طور خلاصه، پيروزي هاي چشمگير و بي سابقه ي حزب الله در مقابل ارتش رژيم صهيونيستي در عمليات متعدد و مشاركت موفقيت آميز آنها در صحنه هاي سياسي، همانند پارلمان، كابينه ي دولت و شوراهاي شهر و روستا باعث گسترش و ارتقاي سريع و بي سابقه ي ژئوپليتيكي شيعه در صحنه هاي داخلي و در سطح منطقه و بين المللي شد.
$4.گسترش و تثبيت وزن وقلمرو ژئوپليتيكي
با عنايت به عناصر مهم ژئوپليتيكي، از جمله گسترش حوزه نفوذ، وحدت، سياست و حكومت، امنيت و بازدارندگي مي توان به واقعيت گسترش و تثبيت وزن و قلمرو ژئوپليتيكي حزب الله و يا شيعيان پي برد.
حوادث و وقايع دوران جنگ و پس از آن، حكايت از گسترش بي سابقه و نفوذ حزب الله در داخل و خارج از لبنان مي كند. حمايت اهل تسنن و مسيحيان لبنان در جريان جنگ و پس از آن از حزب الله و تظاهرات 1/5 ميليوني و بي سابقه كه همه طوايف لبناني به دعوت حزب الله در آن شركت كرده بودند، نشان دهنده ي تعمق نفوذ اين حزب در جامعه ي لبناني و ورود شيعيان اين كشور به دوران جديد ژئوپليتيكي است. اين وضعيت در سطح منطقه و جهان نيز مشاهده مي شد. راهپيمايي گسترده و مستمر در زمان جنگ و بعد از آن ، اعلام آمادگي ملت ها براي اعزام به جبهه هاي جنگ، به اهتزاز درآمدن پرچم حزب الله و تصاوير نصرالله و حمايت هاي معنوي در اشكال گوناگون در تمام قاره هاي دنيا، گسترش بيش از پيش وزن قلمرو ژئوپليتيكي حزب الله و در نتيجه، جامعه ي تشيع در لبنان را به اثبات مي رساند.
در جريان جنگ 33 روزه و بعد از آن، وحدت همبستگي ملي با محوريت مقاومت و رهبري سيد حسن نصرالله به طور چشمگيري افزايش يافت. بين دو جريان شيعه، يعني امل و حزب الله آنچنان همبستگي به وجود آمد كه نبيه بري رئيس جمهور جنبش امل به عنوان نماينده حزب الله در تمام مراحل جنگ و بعد از جنگ، اقدامات لازم را انجام مي داد؛ در واقع اين دو گروه همانند اجزاي واحد و به هم پيوسته عمل مي كردند. اقدامات و مواضع نصرالله انچنان مدبرانه بود كه تمام طوايف لبناني اعم از مسيحي، سني و دروزي به حمايت از وي مبادرت ورزيدند؛ در نهايت تجمع ميليوني مردم در حمايت از مقاومت و حزب الله اوج تبلور وحدت ملي در كشور لبنان بود.
بعد از جنگ 33 روزه به رغم مقاومت شديد سنيوره با حمايت همه جانبه ي امريكا و كشورهاي غربي در مقابل اراده ملي براي تشكيل دولت وحدت ملي، وضعيت سياسي به نحوي شكل گرفت كه اين دولت نتوانست هيچ قانوني خلاف اراده ملي به تصويب برساند. به رغم خواست بعضي از جريان هاي متمايل به امريكا ، مبني بر خلع سلاح حزب الله ، آنها نتوانستند كمترين اقدامي در اين زمينه انجام دهند. در انتخابات اخير پارلمان ، به رغم صرف هزينه هاي ميلياردي كشورهاي نظير امريكا و عربستان و پيروزي جريان 14 مارس ، حزب الله توانست تمام نامزدهاي انتخاباتي خود را وارد مجلس كند.
عنصر بسيار مهمي كه موجب تعميق و تثبيت وزن و قلمرو ژئوپليتيكي شيعه در لبنان شد، افزايش امنيت و توان بازدارندگي لبنان در جريان اين جنگ بود. ناتواني رژيم صهيونيستي در تأمين امنيت ساكنان مناطق اشغالي، آوارگي حدود يک ميليون اسرائيلي، ايستادگي حزب الله در مقابل تهاجمات بي امان ارتش اسرائيل و در نهايت عقب نشيني از لبنان و اعتراف به شكست توسط مقامات اين رژيم، همگي دلايلي بر اين واقعيت است. اين جنگ بزرگ ترين شكست تاريخ حيات اشغالگري اين رژيم را رقم زد.
در مجموع با توجه به شواهد و مستندات گفته شده، مي توان به اين نتيجه رسيد كه جنگ 33 روزه به گسترش و در نهايت تثبيت وزن و قلمرو ژئوپليتيكي شيعيان لبنان در سطح ملي، منطقه اي و بين المللي منجر شد ؛ در واقع كليه اقدامات و تجاوزاتي كه رژيم صهيونيستي انجام داده است ، نه تنها منافع و امنيت اين رژيم را به همراه نداشته است ، بلكه به ارتقاي جايگاه ژئوپليتيكي حزب الله و در نتيجه شيعيان منجر شده است.

نتيجه
 

با توجه به مباحث گفته شده، مي توان به اين واقعيت پي برد كه با گذشت زمان ، موقعيت ژئوپليتيكي شيعه در لبنان بهبود يافته است. جامعه شيعيان لبنان با برخورداري از سازماندهي منسجم و رهبراني فرهيخته ، توانستند به سرعت از موقعيت بسيار مناسبي نسبت به گذشته برخوردار شوند. قبل از دهه 1960 شيعيان نسبت به اقوام و طوايف ديگر اين كشور در ضعف شديد به سر مي بردند؛ در داخل و خارج از هيچ گونه جايگاهي برخوردار نبودند؛ از اين رو اين دوره با عنوان دوره ضعف ژئوپليتيكي ياد شده است.
با آغاز فعاليت هاي امام موسي صدر و تأسيس سازمان هايي براي انجام امور فرهنگي، سياسي، اقتصادي و نظامي، به تدريج حركت هاي مناسبي در جهت تأثيرگذاري و نفوذ در امور اجتماعي لبنان آغاز شد. در اين دوره شيعيان به اين باور رسيدند كه مي توانند نقش درخور و شايسته اي ايفا كنند؛ به همين جهت از آن با عنوان آغاز دوران باور ژئوپليتيكي ياد شده است.
بدون ترديد حمله اسرائيل به لبنان در سال 1982 نقطه عطفي در تحولات ژئوپليتيكي شيعيان به شمارمي آيد. شكل گيري مقاومت شيعي و وارد كردن ضربه هاي جدي به قواي مهاجم دشمن، نخستين تأثير اين تهاجم بود. همين جوانان پايه هاي اوليه ي حزب الله را بنا نهادند.
آغاز عقب نشنيي رژيم صهيونيستي در سال 1985 كه تحت فشار قواي مقاومت اسلامي انجام گرفت، نويد آغاز دوران جديدي در حيات سياسي و قدرت شيعيان در جامعه ي لبنان بود. اين پيرورزي بزرگ باعث ارتقاي جايگاه حزب الله در عرصه ي داخلي و بين المللي شد. حزب الله با تأكيد بر پيروزي هاي به دست آمده و براي گسترش حوزه ي نفوذ، در انتخابات پارلماني شركت كرد. در پي پيروزي در انتخابات، تعدادي از وزارت خانه ها را نيز در اختيار گرفت. از اين پس شيعيان به تأثيرگذارترين طايفه در كشور خود و همچنين به بازيگري فعال در سطح منطقه تبديل شدند؛ به همين جهت اين دوره، دوران آغاز گسترش قلمرو ژئوپليتيكي نامگذاري شده است.
پيروزي بزرگ و بي سابقه حزب الله در جنگ 33 روزه تأثيرات فراواني در داخل و خارج از لبنان بر جاي گذاشت. گسترش وحدت ملي به ويژه در بين شيعيان، تغيير آرايش سياسي به نفع شيعيان به ويژه حزب الله، افزايش ضريب امنيت ملي لبنان و توان بازدارندگي آن در مقابل تجاوزات رژيم صهيونيستي، دوره ي جديدي را رقم زد كه مي توان تحت عنوان دوره ي گسترش و تثبيت وزن و قلمرو ژئوپليتيكي از آن ياد كرد.

پی نوشت ها :
 

* استاديار مجتمع آموزش عالي شهيد محلاتي
 

منابع
1.اسدالهي ، مسعود؛ جنبش حزب الله لبنان ، گذشته و حال ؛ تهران : پژوهشكده مطالعات راهبردي ، 1382.
2.ـــــــــ ؛ «حزب الله لبنان ، سرنوشت منطقه را تغيير داد» ، www.bashgah.com.
3.السفير ، 12 اكتبر 1995.
4.پرغو، محمد علي ؛ تحولات لبنان در گسترش تاريخ؛ تبريز: مركز بسيج اساتيد آذربايجان شرقي ،1384.
5.پگاه حوزه ؛ «حزب الله و مؤلفه هاي سياست و امنيت در خاورميانه» ، ش201، 14 بهمن 1385.
6.پورقيومي ، ايوب ؛ تأثير جنگ 33 روزه لبنان ؛ قم : اعتدال ، 1387.
7.توآل ، فرانسوآ؛ ژئوپليتيك شيعه ؛ ترجمه عليرضا قاسم آقا ؛ تهران : آمن ، 1379.
8.حافظ نيا ، محمدرضا ؛ اصول و مفاهيم ژئوپليتيك ؛ مشهد : پاپلي ، 1385.
9.حسين پور ، عبدالله ؛ «رژيم صهيونيستي و پس لرزه هاي جنگ با حزب الله» www.basirat.ir، 1386/5/22.
10. حمزه ، نزار؛ «حزب الله لبنان: از انقلاب اسلامي تا سازش پارلماني»؛ ترجمه بهروز ابويي مهريزي ؛ دانش سياسي ، شماره سوم ، بهمن و اسفند 1372.
11.خبرگزاري مهر ، 1385/5/30 ، 1385/5/31 و 1385/8/24.
12.روزنامه اعتماد ملي ، 85/5/25.
13.روزنامه جمهوري اسلامي، 85/5/24 و 85/6/12.
14.روزنامه كيهان ، 85/6/2.
15.سرخيل ، بهنام ؛ حزب الله پيروز ؛ تهران : دفتر برنامه ريزي اجتماعي و مطالعات فرهنگي ، 1387.
16.شراره ، وضاح؛ دولة حزب الله لبنان ، مجتمعاً اسلامياً ؛ الطبعة الثالثه ، بيروت : دارالنهار ، 1988.
17.عليخاني ، مهدي؛ «اهميت ژئوپليتيک لبنان و بازيگري به نام حزب الله»، سياست روز ، 85/5/4.
18.ـــــــــ ؛ «تقسيم قدرت و فرق سياسي »، www.alikhani.net.
19.قاسم، نعيم؛ حزب الله لبنان، خط مشي ، گذشته و آينده؛ ترجمه محمد مهدي شريعتمداري؛ تهران : اطلاعات ، 1383.
20.مجله البلاد ، 12 اكتبر 1994.
21.نادري سميرمي ، احمد؛ مباحث كشورها و سازمان هاي بين المللي لبنان ؛ تهران : وزارت امور خارجه ، 1376.
22.ولي پور زرومي ، سيد حسن؛ «مقاومت حزب الله در برابر ويرانگري رژيم صهيونيستي : آموزه هاو پيامدها» ؛ ماهنامه اطلاعات راهبردي ، ش39 ، مرداد 1385.
سايت هاي اينترنتي
23.www.alikhani.net.
24. www.bashgah.com.
25.www.ghana2006.blogfa.com.
26.www.hawzah.net.
27. www.political-articles.persianblog.com.
فصلنامه شيعه شناسي شماره 27