مدارس نوين دراصفهان ازآغاز تا امروز(2)

نويسنده:عبدالمهدي رجايي *

گذري برمدارس ديگر

ازمدارس ممتازفوق الذکرکه بگذريم،حدود 26 ‏مدرسه ي ديگر در اصفهان در ميانه ي انقلاب مشروطه تا يک دهه ي بعد برپا شدند.اگرچه بسياري ازآن ها چندان نپاييده و خيلي زود خاموش شده اند،همين رشد بالا نشان از تب وتابي مي دهد که انقلاب مشروطه با خود آورد و تقريباً تمام طبقات جامعه را تحت تأثيرخود قرارداد.به ياد داشته باشيم بيش ترمدارس مذکور به وسيله ي اشخاص علم دوست و وطن پرستي برپا شده بودند که بدون کمک دولتي و با هزينه ي شخصي واندکي نيزبا شهريه اي که از دانش آموزان مي گرفتند،مدرسه را در محل خانه ي خود يا خانه اي اجاره اي اداره مي نمودند.مدارس مذکور درآن زمان به صفت «ملي»خوانده مي شدند.درمقابل،مدارس دولت ساز«دولتي»نام گرفته بودند.ازاين جهت که نامي و يادي ازآن مؤسسات ارجمند و برپاکنندگان آن ها به يادگار بماند، مروري برآن ها مي افکنيم:(1)
-مدرسه ي شرف در محله ي شهشهان به سال 1324 ‏ه.ق.به مديريت عبدالغفار شهشهاني ( نوربخش) تاسيس گرديد و حدود شش سال دوام داشت.
-مدرسه ي سعادت در سال 1324ه.ق. در محله ي دروازه نو تحت نظرو مديريت حسين خان،ناظم مدرسه ي باقريه،تاسيس گرديد و پس ازمدت کمي منحل شد.
-مدرسه ي حقايق به مديريت ميرزاسيدمحمدحقايق درسال 1324ه .ق. تاسيس گرديد.محل مدرسه در خيابان مشير منزل مستطاب بود.اين مدرسه دو سال بيش ترنپاييد.
-مدرسه ي اتحاديه که در سال 1324ه .ق. به سرپرستي عبدالوهاب خوشنويس در محله ي گلبهارتاسيس شد و سپس به محله ي نيم آورد رفت و مدت شش سال داير بود.
‏-مدرسه ي کماليه در سال 1325ه .ق. در محله ي سينه پاييني به مديريت آقا شيخ باقر عرب تاسيس شد و سه سال دوام داشت.
‏-مدرسه ي اسلاميه درسال 1325ه .ق، به رياست و مديريت آقاسيدخليل قمشه اي (خليفه سلطاني) درمحله ي چهار سوي شيرازي ها افتتاح شد که چند سال بعد به همراه دو مدرسه ي ديگر(با قريه و نو بهار) شعبه ي مدرسه ي گلبهارگرديدند.
‏-مدرسه ي ايمانيه درسالي 1325ه .ق. به مديريت و سرپرستي آقاسيدعلي نقي و آقا شيخ يحيي محلاتي ‏تاسيس شد.محل اين مدرسه ابتدا نزديک بازارچه ي حاج محمدجعفرآباده ا‏ي (محله ي نيم آورد) بود. روزنامه ازمديرمدرسه،آميرزا علي نقي خان،سپاسگزاري کرد، زيرا «اول کسي است که به افتتاح مدارس در اصفهان اقدام کرده و آخر کسي است که اين خدمت را به خوبي انجام داده»، همچنين از آميرزامحمدعلي کلباسي و حاج محمدحسين کازروني نام مي برد که هر دو در حمايت مالي ازمدرسه کوشا هستند.(2) اين مدرسه پس از استبداد صغير نيز «يکي از بهترين مدارس» اصفهان شمرده مي شد که «به واسطه ي عدم گنجايش محل سابق از محله ي مسجد حکيم به محله ي گلبهارانقال يافت»(3)مدرسه ي ايمانيه چهار سال دوام داشت.
‏-مدرسه ي قدسيه در سال 1326ه .ق. تحت رياست و مديريت عبدالحسين قدسي (خوشنويس) در محله ي نيم آورد برپا شد و تا سال هاي زيادي برقرار بود.
-مدرسه ي حسيني در سال 1326‏ه .ق. در محله ي چهارسوي شيرازي ها به وسيله ي سيدمحمد حسين نقيب السادات و تحت مديريت آقاسيدمهدي بهشتي تاسيس و بعداً به نام مدرسه ي معارف مرسوم گرديد و مدت چهارسال برقراربود.
‏-مدرسه ي لنبان در سال 1327ه .ق. در محله ي لنبان به سرپرستي هيأتي به نام هيأت مديره بر پا گرديد و حدود سه سال عمر کرد.
‏-مدرسه ي اماميه در سال 1327ه.ق. در محله ي طوقچي به مديريت عبدالحسين امام جمعه تاسيس گرديد.
-مدرسه ي نوريه درسال 1327ه .ق. به مديريت حاج سيدسعيدناييني درب دروازه ي حسن آباد تاسيس شد.
-مدرسه ي ترقي درسال 1328ه.ق. به مديريت حاج سيدسعيد نائيني در درب امام زاده احمد برپا شد و عمرچنداني نداشت.
‏-مدرسه ي نير اعظم در سال 1328 ‏ه .ق. به مديريت شيخ محمدحسين مشکات در محل چهار سوي درب شيخ ابواسحاق باز شد و عمرچنداني نداشت.
‏-مدرسه ي باقريه در سال 1328ه.ق. تحت مديريت سيدمحمدباقرخوانساري در محله ي بيدآباد تاسيس شد و بالغ برپنج سال پاييد و سپس شعبه اي از گلبهار گرديد.
‏-مدرسه ي علوم در سال 1328 ‏ه.ق. در محله ي بيدآباد به مديريت سيدمحمدعلوم (گلستانه) تاسيس شد و چهارسالي عمر کرد.
-مدرسه ي نوباوگان مذهب جعفري در سال 1328 ه.ق. در محله ي چهار سوي شيرازي ها به مديريت سيد احمد ريزي برپا شد که عمر چنداني نداشت.
‏-مدرسه ي ديانت در سال 1329ه .ق. به مديريت عباس نحوي تاسيس شد و شش سال دوام داشت. محل مدرسه در محله ي شهشهان بود.
‏-مدرسه ي گلبهار در اوايل سال 1331ه.ق. به رياست حاج سيد سعيد ناييني از خادمان فرهنگ اين شهردرمحله ي گلبهار برپا شد. مديريت مدرسه چند سالي به دستان با کفايت سيدضياءالدين جناب سپرده شد و گلبهار در واقع يک مؤسسه ي فرهنگي بود که عمري طولاني و با داشتن چندين شعبه و دستگاه چاپ و انتشارکتب درسي نقش چشم گيري در گسترش فرهنگ و علوم جديد در اين شهر داشت.
-مدرسه ي سادات در سالي 1331ه .ق. در محله ي چهار سو به مديريت سيدمحمدباقرحسام السادات تاسيس شد. نام مدرسه بعدها به مدرسه ي چهارسو تغيير يافت و سپس مدرسه ي فرهنگ موسوم گشت.
-مدرسه ي احمديه در سال 1336ه.ق. به مديريت حاج سيد سعيد ناييني تاسيس شد و به نام شعبه ي گلبهارموسوم شد و يک سال دوام داشت.
‏-مدرسه ي شهشهاني در 1336ه .ق. در محله ي شهشهان به مديريت و سرپرستي عباس نحوي اداره مي شد که خود شعبه اي از مدرسه ي گلبهار بود و يک سال دوام داشت.
‏-مدرسه ي اکابر به سال 1334ه .ق. در محله ي گلبهار به سعي دکتر مزين السلطان و ضياءالدين جناب تاسيس و بالغ بر شش سال دوام داشت.
‏مدارس دخترانه
‏-مدرسه ي دوشيزگان در1330 ‏ه .ق.در بازارچه ي حاج محمدعلي و به سعي آقاي محاسب الدوله تاسيس شد و حدود يک سال و نيم ادامه داشت.
‏-مدرسه ي اناث گلبهار درسال 1334 ‏ه .ق. به همت حاج سيدسعيد ناييني و به سرپرستي بي بي خانم جناب تاسيس شد و حدود پنج سال دايربود.
‏-مدرسه ي نسوان در 1335 ‏ه .ق. نزديک سرلت تحت مديريت صديقه دولت آبادي تاسيس شد که پس ازمدتي منحل گرديد.
‏مدارسي که توسط خارجيان بنا نهاده شدند

مدرسه ي ستاره ي صبح

‏روزنامه ي «زاينده رود»‏به سال 1328ه .ق. مژده ي افتتاح مدرسه ي «ستاره ي صبح» را به اطلاع همشهريان رسانيد:«چند روزي است که اين کارخانه ي آدم سازي در تحت يک پروگرام صحيحي افتتاح شده و متجاوزاز صد نفر شاگرد قبول کرده است، اين مدرسه جهات صوري و معنوي آن مرتب و توسعه ي معارف اصفهان را بهترين سرمشق است.»(4)اين مدرسه تحت سرپرستي « پردوموت »فرانسوي در خيابان چهار باغ افتتاح شد که در سال 1293 ‏ه .ش. منحل گرديد.

‏مدرسه ي اسقف (ادب)

‏در سال 1870م.( 1249ه.ش.) مستر بروس درجلفا مدرسه اي تاسيس کرد. پس از آن آقاي «تيزدل» در محله ي سنگ
تراشان جلفا شعبه اي ازآن را براي اطفال مسلمان برپا نمود.اين مدرسه به سال 1894 ‏م. (1273 ‏هد .ش.) توسط اسقف «استيورت» به نام «استيورت مموريل کالج» به اصفهان منتقل شده و در خيابان شيخ بهايي استقرار يافت. پس از چندي محل مدرسه به پشت مسجدشاه منتقل شد. مدتي بعد درمحل فعلي مدرسه،عمارتي که دوستان اسقف ساخته بودند،به عنوان مدرسه جاي گرفت.ازسال 1921 ‏م، «طامسن» به سمت رياست مدرسه به اصفهان آمد و عمارت هاي ديگري بر مدرسه افزود.دردوره ي رضاشاه اين مدرسه به نام «دبيرستان ادب» ناميده شد و تحت نظر وزارت معارف درآمد.(5)

مدرسه ي ماليه(سعدي)

‏مدرسه ي ماليه را ابتدا به سال 1331 ‏ه .ق. رييس اداره ي ماليه ي اصفهان،«کرنليس»بلژيکي در محل پشت چهل ستون بنا نهاد.دو سال بعد که مديريت مدرسه به صادق انصاري رسيد، مدرسه را «مليه» نام نهاد. به سال 1299 ‏ه.ش. مدرسه ي مذکورکه که ديگر «سعدي»خوانده مي شد، به محل جنب ميدان نقش جهان، محل سابق تالارطويله منتقل شد. نامناسب بودن محل موجب شد مسؤولان وقت به تاريخ اسفند 1313 ‏سنگ بناي عمارت باشکوهي را در آن جا گذاشتند. ساختمان به سرعت ساخته شد و دو سال بعد در ارديبهشت 1316‏ساختمان دبيرستان با حضور علي اصغر حکمت،وزير معارف افتتاح گرديد.(6) چنان که آمد،مؤسسات آموزشي مذکور توانستند حدود دو دهه چراغ علم را در اصفهان برافروخته نگه دارند و نسلي از جوانان باسواد و تحصيل کرده را پرورش دهند.(7)
‏مدارس دختران:خط قرمز محافظه کاران
‏بيشترمدارس عصر مشروطه براي پسران ساخته و راه اندازي شدند. بايد يادي نيز از مدرسه ي دختران نمود.تاسيس مدرسه براي دختران ازخط قرمزهاي نيروهاي سنتي جامعه بود که آن ها را به شدت وحشت زده مي کرد.
‏درفضاي فکري اصفهان نخستين بار روزنامه ي «زاينده رود» از«تربيت نسوان»‏سخن گفت.البته اين زماني بود که زمزمه ي تشکيل مدرسه ي دوشيزگان بلند شده بود.«زاينده رود»‏نوشت:«معلوم است زنان که درزاويه ي خانه ها ايام را به فراغت بگذرانند و با عجوزه ها روزخود را به سربرند.هزاران اخلاق ناپسند و خوي زشت کسب خواهند نمود...علم و دانش را در آن ها عيب مي شماريم و نقص مي پنداريم و هرزني که به کلي از آداب انسانيت عاري باشد،مدح و ستايش مي کنيم»(8) سپس روزنامه به طور تلويحي از مانع کارمؤسسات مدرسه ي دوشيزگان ياد مي کند:«غيرتمنداني که در صدد تشکيل مدرسه دوشيزگان بوده و ما بشارت آن را داديم،نمي دانيم چه مانعي آن ها را از تعجيل افتتاح آن باب سعادت بازداشته،اگر مانع موهوماتي است که درکله ي مردمان بي خرد است،که آن را مانع نتواند شد. زيرا که ما دراين موضوع به قدر قوه ي خود سخن رانده و گمان نمي کنيم از براي احدي ديگر مجال شبهه مانده باشد.»(9)
مدرسه ي دوشيزگان با مخالفت هاي زيادي مواجه شده بود.با اينحال روزنامه ي « انجمن اصفهان»با خوشحالي خبرداد « آنچه ما اطلاع داريم،اين دبستان به تقويت و همراهي انجمن عليه و ايتام تاسيس شده که در حقيقت موسس جناب محاسب الدوله مي باشند....تا به حال سيصد تومان براي مدرسه ي دوشيزگان جمع آوري کرده اند و اين دو -سه روزه،خانه که براي اين کار اجاره شده،مفتوح مي شود.فقط سي نفر دختران يتيمه قبول مي شود و از اغنياهم قبول مي شود با ماهيانه.»(10)
علي رغم بشارت روزنامه هاي محلي در افتتاح عن قريب مدرسه ي دخترانه،با اين حال سه سالي طول کشيد تا مدرسه ي دوشيزگان ازسد موانع مذکوربگذرد.اين مدرسه بالاخره درسال 1330 نزديک بازاچه ي حاج محمد علي (شمال دروازه دولت)و به سعي محاسب الدوله افتتاح شد و البته ديرنپاييد و يک سال و نيم بعد منحل گرديد.(11)

دبيرستان بهشت آيين

گروه فرستادگان يا به تعبيرآن روز،«هيات مرسلين» انگليسي در زمان مظفرالدين شاه وبه سال 1900 م.1279 ه.ش اجازه ي تاسيس مدرسه اي دخترانه را در اصفهان کسب کرد. ابتدا اين مدرسه با نام «دوشيزگان» درخيابان عباس آباد جنب کليساي لوقا به راه افتاد. پس از آن، محل مدرسه به خيابان شيخ بهايي و سپس به بازارچه ي کازروني انتقال يافت. تا سال 1306 ه.ش همه کارگزاران مدرسه انگليسي بودند.دراين سال خانمي به نام «ميس آيدين» که ازپدرايراني بود، به جمع معلمان مدرسه پيوست.وي پس از مدتي به رياست مدرسه انتخاب شد. در سال 1307 ه.ش زمين وسيعي براي مدرسه ي دوشيزگان از بانو جهانباني در شمال مدرسه ي ادب خريداري گرديد. دو سال بعد ساختمان زيبايي براي مدرسه در باغ مذکورساخته شد و با اتمام ساختمان مذکور در سال 1311 ه.ش مدرسه به اين مکان انتقال يافت.درسال 1319 ه.ش که مدارس خارجي به تملک دولت ايران در آمد، دبيرستان هاي ادب و بهشت آيين نيز توسط وزارت معارف خريداري و به مديريت جديد انتقال يافت.اگر چه مديري ايراني براي دبيرستان ادب برگزيده شد، به دليل تابعيت ايراني ميس آيدين،وي همچنان به کار خود در سمت مديريت مدرسه ي بهشت آيين ادامه داد.چنين بود تا سال 1331 ه. ش که وي بر کنار و آقاي تدين به مديريت مدرسه انتخاب شد. در سال 1368 نيز ساختمان قديمي مدرسه تخريب و سه سال بعد ساختمان جديد اين مدرسه افتتاح شد. دبيرستان بهشت آيين امروزه از مدارس نام آور استان به شمار مي رود.(12)
‏نخستپن اداره ي معارف اصفهان
‏دردوره ي استبداد صغير،زماني که شهر اصفهان با کمک ايل بختياري ازحوزه ي فرمان روايي محمدعلي شاه خارج شده بود، نخستين خبراز برپايي يک اداره ي معارف به همت ميرزا سيد رضا خان ناييني منتشر شد.اين اداره «هفته اي دو روز،جمعه و دوشنبه ،ازصبح تا قريب به ظهررسماً در عمارت چهل ستون منعقد و فعلاً هفته اي دو روز نيز براي سرکشي به مدارس و مکاتب ابتدائيه سيار و به آن رهسپار است.»(13)
پس اين نخستين مرکزي است که تلاش دارد مديريت واحدي را بر مدارس شهر اعمال کند.رييس اداره ي معارف، که عضو انجمن ولايتي شهر بود،نخستين برنامه را نيز براي مدارس در انجمن ولايتي ارائه داد.(14)
پس ازآن تا مدت هاي مديد،ديگرخبري از اداره ي معارف اصفهان به گوش نرسيد؛تا در 15 ‏محرم 1332 ‏به موجب حکمي که از وزارت معارف و اوقاف به اصفهان رسيد،آقا خان محاسب الدوله به عنوان رييس اداره ي معارف اصفهان تعيين شد. روزنامه ي «زاينده رود» درباره ي وي نوشت «جناب معزي اليه يکي ازمردمان اعلم معارف پروراست که دراصفهان کم تر نظيردارد و اغلب ازعلوم جديده را به طور کمال فرا گرفته و تصنيفات
‏و تاليفات نافعه نمود،چنان که جغرافي و جبرو مقابله و سايرتاليفات ايشان به نظر همه کس رسيده و موضوع تحصيل محصلين مدارس است.»(15)نخستين اداره ي معارف رسمي اصفهان نيز به دست اسدالله مصفا،فرزند محاسب الدوله،به سال 1298 ‏ه.ش.تاسيس گرديد.(16)

‏کارنامه ي مشروطيت در امر مدارس نوين

‏انقلاب مشروطيت چنان فضاي مطلوبي در برپايي مدارس نوين درايران ايجاد کرد که درطي فقط بيست سال،مطابق آمار ارائه شده ازسوي سيدعلي جناب درسال 1303ه .ش./ 1342 ‏ه .ق.دراصفهان چهل مدرسه به روش جديد برپا شده بود،که از اين تعداد فقط هشت تاي آن ها دولتي بودند.(17)

‏مدارس عصر رضا شاه (موج دوم مدرسه سازي)

‏دوره ي رضا شاه ،دوره ي اصلاحات آهنين ازبالا مي باشد.دراين زمان که ثباتي بر کشورحاکم شده بود،نظام بروکراسي تازه با قوت و قدرت پا گرفته و اداره ي معارف اصفهان نيز دراين مجموعه مشغول برپايي مدارس تازه بود.هر صداي مخالفي سرکوب مي شد و دولت با خيال راحت مشغول انجام برنامه هاي خود بود.يکي از برنامه هاي اين دولت که با همت وزير فرهنگ دوست معارف،علي اصغرحکمت،با سرعت و جديت درسراسر کشور اجرا شد، برپايي مدارس نوين درکشور بود. به همين دليل نيزبسياري ازمدارس قديمي يا ابنيه ي عمومي مذهبي،که ديگر کاربري سابق را نداشتند،تخريب يا تعمير و تبديل به مدارس جديد شدند و بخشي از اطفال اين شهر در آن ها مشغول تعليم علوم جديد گرديدند.
‏درسالنامه ي معارف اصفهان مربوطه به سال 1313 ‏مي خوانيم: «با پيشرفت ناگهاني و سريعي که در سنوات اخيره نصيب تمام کشور و من جمله معارف گشته،تهيه ي محل دبستان يا دبيرستان که از هرحيث متناسب با سبک نوين تربيت باشد،يک مرتبه انجام پذيرنبود،وليکن زمينه ي بسيار صحيحي براي تامين اين منظور از قرن ها به اين طرف فراهم شده،دراول وهله اولياي امور را تا اندازه اي از نگراني خارج مي ساخت و اين زمينه وجود مدارس قديمه مي باشد که اساساً براي تحصيل علم توسط صاحبان خيرساخته شده و امروز که طرز تعليم عوض شده،خيلي به جا و به موقع است که در همين امکنه علوم عصري تدريس شود.»(18)
‏پيش ازهمه بايد از محل اداره ي معارف و اوقاف اصفهان نام ببريم که در محل عمارت تالاراشرف و پس از تعمير بنا، استقراريافت.(سال 1309)و تا سال ها که محل به اداره ي باستان شناسي تحويل
گرديد،‏درآن جا بود.همچنين ازدبيرستان سعدي سخن گفتيم که درمحل تالارطويله ساخته شد و يکي ازبهترين و مجلل ترين بناهاي شهربود.مدرسه ي مريم بيگم در محل مدرسه ي قديمي مريم بيگم (واقع در چهارسوي نقاشي)به سال 1314 ‏با تخريب کامل بنا و ساخت دبستان بر روي آن برپاگرديد.همچنين دبستان دولتي حکيم نظامي درمحل مدرسه ي مخروبه اي به نام مبارکيه و به سال 1313 ‏بنا گرديد. محل عمارت صدري درجنب تالار اشرف به سال 1313 ‏بنا به مصوبه ي هيأت وزرا به زمين فوتبال دبيرستان هاي اصفهان تعلق گرفت.با اجراي اين سياست،اداره ي معارف اصفهان موفق شد بدون اتکا به مدارس ملي،که افتان و خيزان طي طريق مي کردند،خود يگانه مديرمدارس اصفهان شود و جمع کثيري از دانش آموزان شهر را تحت پوشش قرار دهد.علاوه بر بودجه ي وزارت معارف،دراين زمان عوايد اوقافي شهرنيزتوسط اداره ي معارف جمع آوري و هزينه مي شدند که خود کمک بزرگي به آن تشکيلات بود.
‏درباره ي آمارمدارس شهراصفهان در عصررضاشاه،قابل ذکراست که در اسفند 1313 ‏ه .ش.رييس معارف اصفهان در حضورعلي اصغرحکمت، وزير معارف گزارش داد اصفهان داراي اين مدارس است:«دبيرستان ذکور کامل 3 ‏باب (صارميه،سعدي،ادب )دبيرستان ذکور سه کلاسه6 باب (گلبهار،فرهنگ،قدسيه،اقدسيه، عليه،اتحاد)دبستان شش کلاسه ذکور 25 ‏باب.دبستان چهارکلاسه ي ذکور 29 ‏باب. کلاس شبانه ي آموزگاران يک باب. دبيرستان اناث کامل 2 ‏باب (بانوان.بهشت آيين)دبيرستان اناث ناقص 2 ‏باب (شاهدخت،اتحاد).دبستان اناث شش کلاسه 9 ‏باب.دبستان اناث چهارکلاسه 2‏ باب. کلاس هاي اکابرشبانه 8 ‏باب»(19)
‏درسال 1320-1319 ‏بر طبق سالنامه ي وزارت فرهنگ دراستان اصفهان، 90 ‏دبستان ( دخترانه 14باب، پسرانه 65 ‏باب و مختلط 11 ‏باب) مشغول به کار بودند، گفتني ست در اين زمان 18 دبيرستان نيز به تعليم دانش آموزان مي پرداختند (دخترانه 2 ‏باب ،پسرانه 16باب )، نيز يک دانش سراي پسرانه و يک دانش سراي دخترانه هم به پرورش معلمين اشتغال داشتند.(20)

پي نوشت ها :

*کارشناس ارشد تاريخ، دانشگاه تهران، محقق و نويسنده.
1-گفتني ست در فهرست زير مدارس جلفا ونيز مدارس اليانس را ازقلم انداخته ايم.
2-روزنامه ي زاينده رود،سال اول، شماره ي 11، 13 جمادي الاول 1327.
3-روزنامه ي زاينده رود، شماره ي 6، 20 صفر 1328
4-روزنامه ي زاينده رود، شماره ي 41 ، سال دوم، 28 ذي قعده 1328.
5-راجع به اين مدرسه ر.ک «يادنامه ادب» تحقيق و گردآوري بهمن عطايي، سازمان آموزش و پرورش اصفهان، چاپ اول، 1383.
6-روزنامه ي اخگر،سال نهم، شماره ي 1231/2، 9 ارديبهشت 1316.
7-درباره مدارس مذکور ر.ک : ايمانيه صص 208-157 و محمد رضا عسکراني، «نقش مردم اصفهان در نهضت مشروطيت ايران» نوشته، چاپ اول، 1384، صص 90 تا 107 همچنين «سيرتحول آموزش و پرورش با نگاهي ويژه به استان اصفهان» مجموعه ي مقالات،سازمان آموزش و پرورش استان اصفهان، چاپ اول ، اصفهان 1380.
8-روزنامه ي زاينده رود، سال اول، شماره ي 38، 10 ذي قعده 1327.
9-همان جا، براي مطالعه ي اين مقاله ي خواندني و پاسخ آن و ديگر مباحث مربوط به موضوع علم و علم آموزي و مدارس جديد ر.ک عبدالمهدي رجايي«اصفهان از انقلاب مشروطه تا جنگ جهاني اول» دانشگاه اصفهان،چاپ اول 1386، صص 391-377.
10-روزنامه ي انجمن اصفهان، سال سوم، شماره ي 35، 14 ذي حجه 1327.
11-سالنامه ي معارف اصفهان، ص 13.
12-راجع به دبيرستان بهشت آيين که قديمي ترين مرکز آموزشي دختران استان با يک قرن سابقه مي باشد. ر.ک «يادنامه يکصدمين سال تاسيس دبيرستان بهشت آيين» شوراي تاليف و نشر، اداره ي کل آموزش و پرورش استان اصفهان، چاپ اول 1380.
13-روزنامه ي زاينده رود، سال اول، ش11، 13جمادي الاول 1327.
14-همان جا.
15-روزنامه زاينده رود، سال چهارم، شماره ي 13، 17 صفر 1332.
16-سالنامه ي معارف اصفهان، (14- 1313 ش) بي تا،بي جا،ص 14.
17-سيد علي جناب، «الاصفهان» به کوشش عباس نصر، انتشارات گل ها، چاپ اول،اصفهان 1370، صص 114- 111 در اين کتاب جدولي از مدارس جديد با نام موسس و محل و تعداد شاگردان آمده است، که به موجب آن در آن روز 12 مدرسه اروپايي، دودبستان دخترانه براي مسلمانان و چهار دبستان دخترانه اروپايي برقرار بوده است.
18-سالنامه معارف اصفهان، ص 64.
19-سالنامه ي معارف اصفهان، ص 22.
20-سالنامه ي وزارت فرهنگ 1322-1319 وزارت فرهنگ دايره ي آمار، بي جا، بي تا، بخش دوم، ص 4 و 28.