مدارس نوين دراصفهان ازآغاز تا امروز(3)

نويسنده:عبدالمهدي رجايي *

مدرسه صارميه ( مهم ترين مدرسه ملي )

‏شايد مهم ترين مدرسه ي ملي که در اين زمان مراحل تکامل خود را به سرعت پيمود،«مدرسه ي صارميه »بود.مدرسه ي مذکوررا به سال 1300 ‏ه.ش.اکبر ميرزا صارم الدوله،فرزند ظل السلطان بنا نهاد؛ مدرسه اي که چون تنها دبيرستان اصفهان بود،«مدرسه ي متوسطه ي اصفهان »نام گرفت.صارم الدوله مدرسه را در زمين هاي اهدايي خود بنا نهاد و رقباتي براي تامين مخارج آن وقف کرد و علاوه براين تا چند سال خود ساليانه کسري بودجه ي مدرسه را تامين مي نمود.نکته ي مهم آن که تاسيسات آموزشي مذکورتحت توليت حاکم وقت اصفهان قرارمي گرفت که بدين ترتيب از بسياري ازمشکلات بعدي جلوگيري به عمل آمد.علاوه براين،با انتصاب شخص لايقي چون «ضياءالدين جناب »مدرسه به سرعت شاهراه ترقي را طي نمود.وجود رصد خانه ي حوادث جوي،اثاثيه ي علمي، امور ورزش و امور موسيقي و علاوه بر آن داشتن يک کتابخانه ي عظيم با بيش از پنج هزار جلد کتابي که درابتدا واقف براي آن نهاد، اين نهاد علمي را يک سر و گردن از همتايان خود بالاترمي برد.(1) دبيرستان صارميه درسال 1313 ‏به لحاظ تعداد دانش آموزان،پس ازدبيرستان ادب که 250 ‏دانش آموزداشت،با داشتن 230 ‏دانش آموز، دومين دبيرستان ملي اصفهان به شمار مي رفت.اين دبيرستان هنوزهم در خيابان نشاط برپاست.

‏مدارس عصر پهلوي دوم (موج سوم مدرسه سازي)

‏پس از وقايع شهريور 20 ‏و موجي از بحران و قحطي که کشورمان را درنورديد، و نيز برداشته شدن اجبار هاي عصر رضاشاهي، آمار شاگردان مدارس تقريباً به نصف رسيد؛ به طوري که در سال تحصيلي 1319 تعداد 30165 ‏دانش آموز در کليه ي آموزشگاه هاي استان اصفهان مشغول به تحصيل بودند که اين رقم در ابتداي سال تحصيلي 1321 ‏به 16947 ‏رسيد،(2) که افتي تقريباً پنجاه درصدي را نشان مي دهد. شايد به همين دليل مجلس شوراي ملي به تاريخ مرداد 1322 ‏«قانون راجع به آموزش و پرورش اجباري و مجاني» را به تصويب رسانيد. بر طبق اين قانون «دولت مکلف است از سال 1322 ‏تا مدت ده سال آموزش و پرورش ابتدايي را درتمام کشور به تدريج عمومي و اجباري سازد»(ماده ي ا‏)؛ نيزدرماده ي سوم همين قانون آمده است:«در آموزش و پرورش در دبستان هاي دولتي درتمام کشور مجاني است.»(3)
‏آيين نامه ي قانون مذکور، شهرداري ها را مکلف کرد با اعطاي زمين و نيز اختصاص قسمتي از درآمد خود به ساخت مدرسه، اداره ي فرهنگ هر شهرستان را ياري دهند. همچنين مطابق اين آيين نامه وزارت فرهنگ مي توانست از اراضي و بناهاي موقوفه براي ساخت دبستان استفاده کند. (4)
‏مي توان گفت ازآن تاريخ تا سال 1332 ‏که آرامشي نسبي برکشور حاکم شد و کشورمان از تحريم قدرت هاي بزرگ رهايي يافت و خزانه هاي دولت دوباره پر شدند،کارچنداني در زمينه ي گسترش مدارس دراصفهان صورت نگرفت. در مهر سال 1332 ‏بود که شخصي جدي و دلسوز به نام «معزالدين مهدوي » به رياست اداره ي فرهنگ اصفهان منصوب شد.از اتفاق،وي به ساخت و تجهيز مدارس بسيار اشتياق داشت؛چنان که خود مي گويد«اساساً به ساختمان و تعميرات علاقه ي زياد دارم. روي همين اصل درکليه ي نقاطي که رياست داشته ام،اقدام به ساختمان مدارس کرده ام.من جمله دراصفهان در مدت دو سالي که آن جا بودم،درشهر بيش از بيست ساختمان ( دبستان، دبيرستان، هنرسرا) به وسيله ي من ساخته شد.همچنين بعضي مردم خيررا وادار و تشويق کردم به ساختن مدرسه،و نمونه ي بارزآن دبيرستان هراتي است.»(5)
‏نکته ي جالب آن که اگر در زمان رضاشاه در محل مدارس قديمي، مدرسه هاي جديد بنا مي شدند،درعصر محمدرضاشاه قبرستان هاي قديمي موردنظر مسؤولان فرهنگي قرارگرفته بود.براي نمونه، معزالدين مهدوي مي نويسد:«کليه ي قبرستان هاي اطراف شهر و داخل شهر را از شهرداري تحويل گرفتم و درآن جا مشغول ساختمان مدارس شدم...در قبرستان شاه ميرحمزه دبيرستان و دبستان ها ساختم که بعداً دانش سراي کشاورزي آن جا تاسيس شد. در قبرستان قبله ي دعا دبستان و دبيرستان صديق اعلم و در قبرستان اليادران دبستان باباعلمدار و در قبرستان تل واژگان دو دبستان به همين نام و در ‏قبرستان تخت فولاد دو دبستان به نام مير ساخته شد.به طوري که موقع آمدن وزير فرهنگ به اصفهان در ظرف دو روز هشت دبستان که درظرف يک سال ساخته شده بود، افتتاح کردند و اين مدارس غير از ساير مؤسساتي است که در قبرستان ها ساخته شده و درروزهاي بعد افتتاح شد.»(6)
‏براي ارزيابي سخن رييس فرهنگ به سراغ روزنامه ها رفتيم و البته روزنامه ي چهل ستون که مديرآن،محمدصدرهاشمي،خود يکي ازمعلمان اين شهر بود،اطلاعات بيش تري ارائه داد.وي معتقد بود«نهضت عظيم و بي سابقه اي براي ساختمان هاي فرهنگي در اصفهان شروع شده است.»و سپس اضافه مي کند:«شش دبستان درهفته ي گذشته با حضورجناب آقاي استاندار و محترمان شهرو رؤساي ادارات دولتي کلنگ آن ها زده شد.درهمين ماه چند دبستان ديگر هم ازبودجه ي دولت شروع مي گردد که از محل صدي پنج عوارض شهرداري است. ازاين ها که بگذريم،دو دبستان و دبيرستان که جمعاً 24 ‏کلاس مي شود، به وسيله ي جناب آقاي هراتي يزدي ساخته شده که آن ها هم براي اول شهريورماه آماده و مهيا خواهد شد.به علاوه چند دبستان و دبيرستان نمونه به وسيله ي اداره ي اصل 4 ‏بنا خواهد شد که عن قريب ساختمان آن ها آغازمي گردد و با درنظرگرفتن يک دانش سراي کشاورزي و چند دبستان و دبيرستان حرفه اي که به وسيله ي سازمان برنامه ساخته مي شود،شايد جمعاًدر حدود 40 ‏دبستان و دبيرستان در استان ساخته و آماده و براي پذيرفتن دانش آموز خواهد شد.»(7)
‏در جشن پايان سال تحصيلي که درتيرسال 1333 ‏در محل دبيرستان سعدي برگزار شد،معزالدين مهدوي گزارش داد:«درسال تحصيلي گذشته تعداد نوآموزان آموزشگاه ها که 4876 ‏نفربودند،تعداد 822 ‏نفر اضافه شده بود... درسال گذشته 24 ‏باب دبستان و 152 ‏کلاس اضافي به دبستان ها و يک باب دبيرستان به نام نشاط و 37 ‏باب کلاس نيزبه دبيرستان ها اضافه شد.»(8) رييس فرهنگ درآن تاريخ آمار ساختمان هاي فرهنگي استان را بدين قراراعلام نمود: دبستان 311 ‏،دبيرستان 32 ‏،دانش سرا 2 ‏،هنرستان 2 ‏، مدارس حرفه اي و کشاورزي 10،کلاس هاي اکابر47 ‏.(9)

مدارس هراتي،مشارکت مردم و مديريت دولت

حادثه ي فرهنگي ديگري که درهمان زمان ( اول آذر1333 ه.ش) اتفاق افتاد،افتتاح دبستان و دبيرستان هراتي بود.اين مؤسسه ي آموزشي به لحاظ موقعيت زمين آن ( ساحل رودخانه) و اين که با امکانات پيشرفته اي مثل سالن اجتماعات، درمانگاه ها، آزمايشگاه ،کتابخانه و کارگاه هاي مختلف تجهيزشده بود، به وسيله ي شخص خيري به نام محمد شيخ زاده هراتي ساخته شد. اين مؤسسه ي آموزشي عظيم که به سرعت در رديف بهترين آموزشگاه هاي اصفهان قرارگرفت،پس از ساخت، تحويل اداره ي فرهنگ گرديد و به عنوان نمونه مانند دبيرستان صارميه نبود که مؤسس نوعي دخالت در مديريت آن داشت.(10)

‏مدارس عصر پهلوي دوم ( موج چهارم مدرسه سازي)

‏ازآغازدهه ي چهل که ثباتي بر کشور حاکم شد و با گران شدن قيمت نفت، خزانه ي دولت ازدلارهاي نفتي سرشارشده بود، برنامه هايي توسط حکومت اعلام گرديد که هر يک از اصول آن گوشه اي اززندگي اجتماعي - اقتصادي مردم را تحت شعاع خود قرار مي داد. اصولي از اين به اصطلاح انقلاب سفيد مربوط به امر آموزش و پرورش مي گرديد؛که البته چون بر خواسته از نيازهاي واقعي جامعه و حاصل مشارکت فکري همه ي انديشمندان و صاحب نظران نبوت و فقط اراده ي شخص اول کشور آن راطرح و مديريت مي کرد، از نظر کيفي کمک زيادي به گسترش علم و دانش در کشورنکرد،و فقط به لحاظ کمي آنچه مربوط به اين مقاله مي شود، در اين جا خواهد آمد.
‏از سال 1341 براي گسترش آموزش علوم رسمي در ميان روستاييان و مناطق محروم، گروهايي ازجوانان ديپلمه، به جاي خدمت سربازي، به روستاها اعزام شدند تا به عنوان «سپاهيان دانش» به تعلم و تربيت اطفال روستايي بپردازند. پس از مدتي دولت تصميم گرفت براي آن ها مدارسي نيز تاسيس نمايد.بنا به يک آمار رسمي و شايد تبليغاتي تا سال 1356 ‏تعداد اين مدارس در کل کشور به 33519 ‏باب رسيده بود. (11)
‏در سال 1346 ‏که رشد اقتصادي و بالا رفتن سطح زندگي موجب شده بود مردم به امر آموزش ‏کودکان خود توجه بيش تري نشان داده و بيش ازپيش بدان وزارت خانه روي آورند،اداره تشکيلات وسيع و پراکنده ي آموزش و پرورش ازيک مرکز ناممکن به نظرمي رسيد. بنابراين،«شوراهاي آموزش و پرورش منطقه اي»ايجاد شد که مي بايست کارنظارت و مديريت منطقه ي خود را بدون مراجعه ي زياد به مرکزبه انجام مي رساند.درهمين زمان نظام جديد آموزش و پرورش با ايجاد دوره ي راهنمايي دستخوش تغييراتي شد.همچنين آموزش عشايري و آموزش کودکان استثنايي مورد توجه مسؤولان امرقرار گرفت؛تا سرانجام به سال1354 تحصيلات رايگان در تمام سطوح اعلام شد و بدين ترتيب دولت توانست بخش زيادي ازطالبان علم را تحت پوشش خود بگيرد.
ازسوي ديگروقتي سال 1350 براي جشن هاي 2500 ساله اعلام شد،وزارت آموزش و پرورش نيزبه تأسيس مدارس «يادبود» آن واقعه دست زد.به طوري در شهريور آن سال راجع به استان اصفهان مي خوانيم« استان اصفهان با ساختن 110 مدرسه يادبود دربين استان هاي کشورمقام دوم را به دست آورد.»(12)درمهرآن سال آموزش و پرورش استان اصفهان گزارشي از فعاليت هاي خود ارائه داد. اين اداره در کتابچه اي تحت عنوان «رستاخيز ساختمان هاي فرهنگي در استان اصفهان را به تفکيک شهرستان ها اعلام نمود.شهرستان هاي اصفهان در سال 1350 به لحاظ دارا بودن مکان هاي فرهنگي چنين وضعيتي داشت:
‏- دبستان دولتي پسرانه 215 ‏باب ، دبستان غيردولتي پسرانه 45 باب،
‏-دبستان دولتي دخترانه 133 ‏باب، دبستان غيردولتي دخترانه 13 ‏باب، دبستان مختلط 56 باب.
-دبستان سپاه دانش پسرانه 131 باب، دبستان سپاه دانش دخترانه 77 باب
-دبيرستان دولتي پسرانه 45‏باب، دبيرستان غير دولتي پسرانه 37 ‏باب .
‏- دبيرستان دولتي دخترانه 40‏باب، دبيرستان غير دولتي دخترانه 14 ‏باب
‏- دبيرستان بازرگاني 1 ‏باب، دبيرستان حرفه اي 1 باب، هنرستان دولتي 8 ‏باب، هنرستان ملي 2 ‏باب(13)
تقريباً درانتهاي عصر پهلوي دوم،به سال 1356‏آمار ساختمان هاي آموزش و پرورشي در استان اصفهان بدين قرار بود:

آمار دبستان، مدارس راهنمايي، دبيرستان و مدارس فني- حرفه اي در استان اصفهان و شهرستان اصفهان در سال تحصيلي 1356-57 ، (14)

دبیرستان		فنی و حرفه ای	مدرسه راهنمایی	دبستان		موقعیت
				سپاه دانش	معمولی
غیر دولتی	دولتی
20	107	41	342	673	974	استان اصفهان
12	55	27	171	158	399	شهرستان اصفهان

مدارس عصر جمهوري اسلامي (موج پنجم مدرسه سازي)

‏پس از پيروزي انقلاب اسلامي مدرسه سازي و توجه به مناطق محروم،يک خدمت عبادي تلقي گرديد.اداره ي آموزش و پرورش که با مشکل عظيم افزايش جمعيت نيزمواجه شده بود،با جذب کمک هاي مردمي و استفاده ازامکانات سايرارگان ها،نهضت عظيمي را به پيش برد.دراين زمان ديگر مدارس سپاه دانش و مدارس غيردولتي منحل شدند و درمجموعه ي مدارس وزارت آموزش و پرورش قرارگرفتند.يک دهه بعد از پيروزي انقلاب اسلامي،وضعيت مدارس استان اصفهان بدين قرار بود.

آمار دبستان، مدارس راهنمايي و دبيرستان در استان اصفهان و شهرستان اصفهان به تفکيک مناطق روستايي و شهري در سال تحصيلي 68-1367، (15)

دبیرستان		راهنمایی		دبستان		موقعیت
مناطق روستایی	مناطق شهری	مناطق روستایی	مناطق شهری	مناطق روستایی	مناطق شهری	موقعیت
120	163	634	407	2180	987	استان اصفهان
24	81	125	201	479	509	شهرستان اصفهان

افزايش انفجار گونه ي جمعيت که در دهه ي اول انقلاب حادث شد،دردهه ي بعد فشار طاقت فرسايي را بر پيکره ي نظام آموزش و پرورش کشور وارد آورد،به طوري که حدود يک چهارم بودجه ي کل کشور مصروف اين وزارت خانه مي گرديد. به همين دليل، در دهه ي هفتاد دولت براي برقراري مشارکت بخش خصوصي در امر آموزش و پرورش، تصميم گرفت دوباره به مدارس غيرانتفاعي يا همان مدارس غير دولتي سابق اجاره ي فعاليت دهد. اين مدارس نيز برپا شدند، اما بارچنداني از دوش دولت برنداشتند. در سال 1381 مجموعاً 7818 واحد آموزشي در استان مشغول فعاليت بودند، که 1061498 دانش آموز را تحت پوشش خود قرار داده بودند.

آمار تعداد دبستانه مدارس راهنمايي،دبيرستان و پيش دانشگاهي استان اصفهان در سال تحصيلي 82-1381(16)

	دبستان		راهنمایی		دبیرستان و پیش دانشگاهی
	دولتی	غیر انتفاعی	دولتی	غیر انتفاعی
					دولتی	غیر انتفاعی
استان اصفهان	2706	206	1598	195	1167	292

‏پايان کلام
‏درمقاله ي حاضرسعي شد تغيير نگرش مردم اصفهان به مقوله ي علم و علم آموزي بررسي شود و با مروري سريع بر نهضت ها يا امواج مدرسه سازي دراين شهر، يادآور شويم که مي توان اين جريان را در پنج مرحله تقسيم بندي نمود.درهرمرحله نيز چنان که آمد، نوع مدارس ساخته شده و کيفيت مديريت آن ها و همچنين مواد درسي و نگاه به مقوله ي تعليم وتربيت داراي ويژگي هاي خاص خود بود.روند آرامي را که مي توان در طي اين يک قرن نشان داد، سيطره و نظارت دولت برامرآموزش و پرورش مي باشد.روندي که از عصر مدارس صددرصد ملي آغازشد و تا مدارس دولتي کنوني ادامه داشته است.

پي نوشت ها :

*کارشناس ارشد تاريخ، دانشگاه تهران، محقق و نويسنده.
‏1-«راپورت هفت ساله ي مدرسه ي متوسطه ي اصفهان» ضياء جناب، 1307، اصفهان، مطبعه ي اتحاد.
2- سالنامه ي وزارت فرهنگ 1322-1319بخش دوم، ص 70.
3- همان، ص 15 به خاطر داشته باشيم که در همين سال 1319 هنوز141 مکتب خانه در اصفهان برپا بود که 3921 نفر در آن هامشغول تحصيل بودند (همان، ص 62 ) به همين خاطر تعليمات عمومي اجباري در سرلوحه ي کار دولت قرار گرفت.
4-همان، ص 27.
5- معزالدين مهدوي، «داستان هايي از پنجاه سال» بي تا، بي جا، چاپ اول 1348، ص 282.
6- همان جا.
7- روزنامه ي چهل ستون، شماره ي 119، 17 اسفند 1332.
8- روزنامه ي چهل ستون، شماره ي 142، 22 شهريور 1333.
9- همان جا.
10- راجع به مدرسه ي هراتي، ر.ک «يادواره ي پنجاهمين سال تاسيس دبيرستان محمد شيخ زاده ي هراتي» گردآوري ستاد برگزاري ،سازمان آموزش و پرورش استان اصفهان،چاپ اول 1384.
11- ايران وانقلاب شاه و ملت، تنظيم آمار و مطالب ناصر دهقان، وزارت اطلاعات و جهانگردي، سال 1356، ص 107.
12-روزنامه ي مجاهد، سال 22 ،شماره ي 1121، 11 شهريور 1350 ، البته به ياد داشته باشيم که درآن فضاي سياسي شده، تبليغات وسروصدا بيش از واقعيات بوده است.
13- «رستاخيز ساختمان هاي فرهنگي در استان اصفهان» اداره ي کل آموزش و پرورش استان اصفهان، مهر 135 ص 7.
14-برگرفته از آمار نامه ي استان اصفهان، مرکز آمار ايران، سال 1357، صص 32-28.
15- برگرفته از آمارنامه ي استان اصفهان، سازمان برنامه و بودجه ي استان اصفهان، سال 1367 ص 60.
16- «کارنما 2» فعاليت هاي آموزش و پرورش استان اصفهان ( شهريور 80 تا شهريور 82) گردآوري و تدوين محمد وزيريان، سازمان آموزش و پروش استان اصفهان، شهريور 1382 ص 4 خوانندگان توجه خواهند داشت که اگر چه قصد اين مقاله ارائه ي آماري تعداد مدارس مذکور در دوره هاي مختلف نبوده است،و آمارهاي ذکر شده به عنوان شاهد و به ناگزيرآمده اند، شايد بهترين مطالعه ي آماري که با اتکا به آمارها و اسناد آموزش و پرورش در سال ها پيش انجام گرفته، پايان نامه ي کارشناسي سرکار خانم ايران غازي باشد که در سال 1347 وبا راهنمايي دکتر سيروس شفقي تحت عنوان «مطالعه ي جغرافيايي مراکز آموزشي اصفهان» به انجام رسيد. در اين تحقيق آمار تعداد محصلان آموزشگاه هاي اصفهان به تفکيک سال از 1306 تا 1346 ه. ش ونيز آمار آموزشگاه هاي مذکور در اين دوره ي چهل ساله و اطلاعات ذي قيمت ديگري آمده است.