روش‌هاي تشخيص دوپينگ
نويسنده:دكتر ريحانه مرتضي‌زاده
بيشتر مردم با معناي عام واژه دوپينگ آشنايي دارند. دوپينگ به معني استفاده غيرمجاز از داروها يا محصول‌هاي خوني است كه ورزشكاران براي عملكرد بهتر در طول مسابقه مصرف مي‌كنند. اما ريشه اين واژه چيست؟
در گذشته، مردم آفريقاي جنوبي مشروبي خاص مي‌ساختند كه به زبان بوميان منطقه، دوپينگ ناميده مي‌شد. افراد قبيله قبل از شروع مراسم محلي خود از اين مشروب مي‌نوشيدند تا نيرو و استقامت بيشتري حين مسابقه‌ها داشته باشند. امروزه دوپينگ با مواد گوناگون و به اشكال بسيار متنوع اما با همان دلايل قديمي، يعني كسب قواي بدني بيشتر، استفاده مي‌شود.
از سال 1960 ميلادي به بعد، دوپينگ به معناي امروزي آن و به شكل معضلي همه‌گير و بينالمللي تعريف شد. ولي شواهدي وجود دارد كه نشان مي‌دهد قبل از اين تاريخ هم برخي ورزشكاران از موادي تحت عنوان «ماده بهبوددهنده عملكرد» استفاده مي‌كرده‌اند. به عنوان نمونه، در قرن نوزدهم، شناگران مواد محرك مصرف مي‌كردند. همچنين قبل از شروع مسابقه‌هاي دوچرخه‌سواري اروپا بعضي شركت‌كنندگان، معجوني را كه از كافيين، اتِر و شكر ساخته شده بود، مي‌نوشيدند. در سال 1960 ميلادي، دوچرخه‌سواران براي اولين‌بار از دارويي به نام باربيتورات استفاده كردند. باربيتورات‌ها در حقيقت باعث تاخير در شروع خستگي و نيز سريع‌ترشدن رفلكس‌هاي بدن مي‌شوند. بازيكنان بيسبال در اكثر تيم‌هاي آمريكاي شمالي حتي تا قبل از سال 2005 ميلادي هم به‌طور معمول از «علف» يا آمفتامين براي كسب توانايي بيشتر حين بازي‌ها استفاده مي‌كردند. در سال 2005 ميلادي بالاخره كميته برگزاري مسابقه‌هاي بيسبال در آمريكا مصرف محرك‌ها را قبل از بازي ممنوع اعلام كرد و اين مواد در ليست دوپينگ قرار گرفتند.
• استروييدهاي آنابوليك (با فرمولاسيون‌هاي بسيار متنوع)
• محرك‌ها (شامل آمفتامين و كوكايين)
• تتراهيدروژسترون (اين ماده نوعي هورمون رشد است و و TGH هم ناميده مي‌شود)
• مودافينيل (نوعي دارو مربوط به درمان اختلال خواب كه خواص محرك هم دارد)
• اريتروپويتين (اين ماده كه EPO هم ناميده مي‌شود، در واقع، هورموني است كه در كليه ساخته شده و باعث تحريك ساخت گلبول‌هاي قرمز مي‌شود)
• داروهاي ادرارآور (اين داروها باعث سريع‌تر بيرون ريختن مواد حاصل از ساير داروهاي دوپينگي مي‌شوند. علاوه بر اين، اگر قبل از مسابقه‌هايي كه نياز به وزن كشي دارند، داروهاي ادرارآور استفاده شود وزن شخص كمتر نشان داده خواهد شد)
• دوپينگ ژني (دستكاري ژنتيكي روي سلول‌هاي عضلاني و عروقي ورزشكار بدن او را پرتوان‌تر از حالت عادي مي‌كند!)
كميته بينالمللي المپيك، سازمان جهاني ضددوپينگ (WADA)، اتحاديه بينالمللي فدراسيون‌هاي دوميداني(IAAF) و فدراسيون بينالمللي بسكتبال (FIBA) همگي جزو سازمان‌هاي بينالمللي هستند كه آزمايش دوپينگ براي ورزشكاران حاضر در مسابقه‌هاي بينالمللي را اجباري مي‌دانند. اين تست‌ها از لحاظ تكنيكي روي نمونه خون، بيوپسي بافت يا روي هر يك از توليدات بدن مانند مدفوع، مايع مني يا مو قابل انجام هستند. البته سازمان ملي (سازمان جهاني ضد دوپينگ) پروتكل خاصي را براي تاييد دوپينگ تصويب كرده است. بر اساس اين پروتكل، نمونه ادرار و در موارد خاصي نمونه خون فرد ورزشكار بلافاصله پس از اتمام مسابقه بررسي مي‌شود. روند انجام تست دوپينگ كاملا دقيق و از پيش تعيين شده است. همه مراحل از زمان تهيه نمونه تا انجام آزمايش و در نهايت چاپ نتايج، تحت‌نظر مامور كنترل دوپينگ صورت مي‌گيرند. نتايج تست دوپينگ چه براي ماموران انجام آزمايش و چه براي ورزشكار موردنظر، حساسيت بالايي از لحاظ امنيتي دارند. حتي قبل از انجام آزمايش هم ورزشكار توسط يك گروه اسكورت همراهي مي‌شود. ادرار فرد ورزشكار در 2 ظرف جداگانه جمع‌آوري مي‌شود كه يكي را نمونه A و ديگري را نمونه B مي‌نامند. بعد از تهيه اين 2 نمونه ورزشكار بايد تاييد كند كه اين 2 ظرف مربوط به اوست. سپس تحت نظارت يك شاهد از كميته سازمان جهاني ضد دوپينگ، 100 ميلي‌ليتر از ادرار نمونه A وارد دستگاه آزمايش‌كننده مي‌شود. اگر نتيجه آزمايش دوپينگ مثبت شد آن وقت ادرار نمونه B هم آزمايش مي‌شود. وقتي جواب آزمايش دوم هم مثبت شد، ديگر جاي هيچ حرفي باقي نمي‌ماند. در واقع، با توجه به اقدام‌هاي حفاظتي و دقت علمي كه در طراحي اين تست‌ها صورت گرفته، احتمال اشتباه بسيار كم خواهد بود. ورزشكاري كه چنين خطايي مرتكب شده از دور بازي‌ها حذف مي‌شود و اگر جايزه‌اي هم به او داده شده پس گرفته مي‌شود. بدتر از همه اينكه دولت، مردم و تيم هم او را طرد خواهند كرد.
كلن‌بوترول، كورتيكواستروييدها، افدرين، متنولون، متابوليت‌هاي ناندرولون، سالبوتامول، استانوزول و تستوسترون‌ها همگي روي مو شواهدي به جا مي‌گذارند. اين شواهد به نحوي است كه حتي تعداد دفعات دوپينگ و فاصله زماني موارد دوپينگ هم قابل كشف است. بعضي كارشناسان معتقدند به همين دليل است كه بسياري از ورزشكاران حرفه‌اي، موهاي خود را هميشه از ته مي‌تراشند. اما نكته اينجاست كه آزمايش دوپينگ روي موهاي همه نواحي بدن مانند موي زيربغل، ناحيه تناسلي و موهاي پوشاننده سطح بدن هم قابل انجام است. البته هر چه مو بلندتر باشد، بهتر است ولي تفاوتي در اصل ماجرا ندارد. با اين حال، آزمايش مو هم هميشه نتيجه قطعي و درستي ندارد. به عنوان نمونه، اگر فرد در اتاقي باشد كه ديگران آنجا مشغول مصرف كراك يا كوكايين هستند، دود حاصل از اين مواد روي موهاي او مي‌نشيند و نتيجه را مثبت مي‌كند. از طرفي موهاي رنگ‌شده هم باعث اختلال در نتيجه مي‌شوند.چيزي كه در اين ميان ارزشمند است جواب منفي تست دوپينگ روي مو است چون اين نتيجه با درصد بسيار بالايي احتمال دوپينگ توسط فرد را رد مي‌كند.
ايده اصلي اين كار در واقع از سال 1970 وجود داشت. در آن زمان تغييرات ژنتيكي روي سلول‌هاي انسان براي درمان بيماري‌ها صورت مي‌گرفت. به عنوان نمونه اين متد، انقلاب بزرگي در درمان بيماري «تحليل عضلاني» به وجود آورد. اما تغيير يا به عبارت ديگر «تصحيح ژنتيكي» هم مانند بسياري از پيشرفت‌هاي علمي ديگر به سرعت مورد سوءاستفاده قرار گرفت.
ژن‌هايي كه در روند دوپينگ ژني وارد بدن ورزشكار مي‌شوند، كاركردهاي متفاوتي دارند. بعضي از آنها باعث رشد عضلاني، برخي باعث توليد بيشتر سلول‌هاي خوني يا نياز كمتر خون و عضله به اكسيژن و گروهي ديگر هم باعث كاهش احساس درد مي‌شوند. به طور كلي مي‌توان گفت اين تغييرات در زمينه بالا بردن توان فرد مسابقه‌دهنده و ديرتر خسته شدن جسم او هستند.
البته اين روش هم مانند همه انواع ديگر دوپينگ ممنوع است. اما واقعيت اين است كه تشخيص چنين دوپينگي بسيار سخت و حتي در اكثر موارد غيرممكن است چون هيچ ماده خارجي و قابل كشفي وارد جريان خون يا ادرار فرد نمي‌شود پس چيزي هم براي رديابي وجود ندارد. به هر حال چون اين ژن‌ها اكثرا از طريق ناقل‌هاي ويروسي به بدن فرد فرستاده مي‌شوند، دانشمندان دنبال يافتن راهي براي پيگيري اين ناقل‌ها هستند.
اگرچه در نگاه اول دوپينگ ژني كم‌خطرتر از ساير انواع دوپينگ به نظر مي‌رسد اما در واقع اين روش عوارض وحشتناك شناخته شده و حتي ناشناخته بسيار زيادي دارد؛ از جمله اينکه:
• بزرگ‌شدن غيرطبيعي عضله‌ها مي‌تواند باعث پارگي تاندون‌ها يا شكستگي استخوان‌ها شود.
• توليد بيش از حد گلبول‌هاي خوني ممكن است به دليل غليظ شدن خون به سكته قلبي منجر شود.
• برخي افراد هم ممكن است به دليل حساسيت به ناقل‌ها يا حتي حساسيت به روش‌هاي نقل و انتقال دچار حساسيت شديد و شوك آنافيلاكسي بشوند.
آثار وجود اين مواد در بدن از يك تا 6 ماه پيش از مصرف آنها، روي ناخن‌ها قابل‌كشف است. اما نكته‌اي بسيار مهم در اين روش تشخيص وجود دارد كه باعث مي‌شود كاربردي در كشف دوپينگ نداشته باشد. در حقيقت ورود مواد به ناخن حداقل يك هفته طول مي‌كشد و بنابراين براي جست‌وجوي مواد مخدر در برهه‌هاي كوتاه‌تر زماني، تست مو پيشنهاد مي‌شود، نه تست ناخن.
منبع: www.salamat.com
/ج
در گذشته، مردم آفريقاي جنوبي مشروبي خاص مي‌ساختند كه به زبان بوميان منطقه، دوپينگ ناميده مي‌شد. افراد قبيله قبل از شروع مراسم محلي خود از اين مشروب مي‌نوشيدند تا نيرو و استقامت بيشتري حين مسابقه‌ها داشته باشند. امروزه دوپينگ با مواد گوناگون و به اشكال بسيار متنوع اما با همان دلايل قديمي، يعني كسب قواي بدني بيشتر، استفاده مي‌شود.
از سال 1960 ميلادي به بعد، دوپينگ به معناي امروزي آن و به شكل معضلي همه‌گير و بينالمللي تعريف شد. ولي شواهدي وجود دارد كه نشان مي‌دهد قبل از اين تاريخ هم برخي ورزشكاران از موادي تحت عنوان «ماده بهبوددهنده عملكرد» استفاده مي‌كرده‌اند. به عنوان نمونه، در قرن نوزدهم، شناگران مواد محرك مصرف مي‌كردند. همچنين قبل از شروع مسابقه‌هاي دوچرخه‌سواري اروپا بعضي شركت‌كنندگان، معجوني را كه از كافيين، اتِر و شكر ساخته شده بود، مي‌نوشيدند. در سال 1960 ميلادي، دوچرخه‌سواران براي اولين‌بار از دارويي به نام باربيتورات استفاده كردند. باربيتورات‌ها در حقيقت باعث تاخير در شروع خستگي و نيز سريع‌ترشدن رفلكس‌هاي بدن مي‌شوند. بازيكنان بيسبال در اكثر تيم‌هاي آمريكاي شمالي حتي تا قبل از سال 2005 ميلادي هم به‌طور معمول از «علف» يا آمفتامين براي كسب توانايي بيشتر حين بازي‌ها استفاده مي‌كردند. در سال 2005 ميلادي بالاخره كميته برگزاري مسابقه‌هاي بيسبال در آمريكا مصرف محرك‌ها را قبل از بازي ممنوع اعلام كرد و اين مواد در ليست دوپينگ قرار گرفتند.
انواع و اقسام دوپينگ
• استروييدهاي آنابوليك (با فرمولاسيون‌هاي بسيار متنوع)
• محرك‌ها (شامل آمفتامين و كوكايين)
• تتراهيدروژسترون (اين ماده نوعي هورمون رشد است و و TGH هم ناميده مي‌شود)
• مودافينيل (نوعي دارو مربوط به درمان اختلال خواب كه خواص محرك هم دارد)
• اريتروپويتين (اين ماده كه EPO هم ناميده مي‌شود، در واقع، هورموني است كه در كليه ساخته شده و باعث تحريك ساخت گلبول‌هاي قرمز مي‌شود)
• داروهاي ادرارآور (اين داروها باعث سريع‌تر بيرون ريختن مواد حاصل از ساير داروهاي دوپينگي مي‌شوند. علاوه بر اين، اگر قبل از مسابقه‌هايي كه نياز به وزن كشي دارند، داروهاي ادرارآور استفاده شود وزن شخص كمتر نشان داده خواهد شد)
• دوپينگ ژني (دستكاري ژنتيكي روي سلول‌هاي عضلاني و عروقي ورزشكار بدن او را پرتوان‌تر از حالت عادي مي‌كند!)
طرز تشخيص دوپينگ
كميته بينالمللي المپيك، سازمان جهاني ضددوپينگ (WADA)، اتحاديه بينالمللي فدراسيون‌هاي دوميداني(IAAF) و فدراسيون بينالمللي بسكتبال (FIBA) همگي جزو سازمان‌هاي بينالمللي هستند كه آزمايش دوپينگ براي ورزشكاران حاضر در مسابقه‌هاي بينالمللي را اجباري مي‌دانند. اين تست‌ها از لحاظ تكنيكي روي نمونه خون، بيوپسي بافت يا روي هر يك از توليدات بدن مانند مدفوع، مايع مني يا مو قابل انجام هستند. البته سازمان ملي (سازمان جهاني ضد دوپينگ) پروتكل خاصي را براي تاييد دوپينگ تصويب كرده است. بر اساس اين پروتكل، نمونه ادرار و در موارد خاصي نمونه خون فرد ورزشكار بلافاصله پس از اتمام مسابقه بررسي مي‌شود. روند انجام تست دوپينگ كاملا دقيق و از پيش تعيين شده است. همه مراحل از زمان تهيه نمونه تا انجام آزمايش و در نهايت چاپ نتايج، تحت‌نظر مامور كنترل دوپينگ صورت مي‌گيرند. نتايج تست دوپينگ چه براي ماموران انجام آزمايش و چه براي ورزشكار موردنظر، حساسيت بالايي از لحاظ امنيتي دارند. حتي قبل از انجام آزمايش هم ورزشكار توسط يك گروه اسكورت همراهي مي‌شود. ادرار فرد ورزشكار در 2 ظرف جداگانه جمع‌آوري مي‌شود كه يكي را نمونه A و ديگري را نمونه B مي‌نامند. بعد از تهيه اين 2 نمونه ورزشكار بايد تاييد كند كه اين 2 ظرف مربوط به اوست. سپس تحت نظارت يك شاهد از كميته سازمان جهاني ضد دوپينگ، 100 ميلي‌ليتر از ادرار نمونه A وارد دستگاه آزمايش‌كننده مي‌شود. اگر نتيجه آزمايش دوپينگ مثبت شد آن وقت ادرار نمونه B هم آزمايش مي‌شود. وقتي جواب آزمايش دوم هم مثبت شد، ديگر جاي هيچ حرفي باقي نمي‌ماند. در واقع، با توجه به اقدام‌هاي حفاظتي و دقت علمي كه در طراحي اين تست‌ها صورت گرفته، احتمال اشتباه بسيار كم خواهد بود. ورزشكاري كه چنين خطايي مرتكب شده از دور بازي‌ها حذف مي‌شود و اگر جايزه‌اي هم به او داده شده پس گرفته مي‌شود. بدتر از همه اينكه دولت، مردم و تيم هم او را طرد خواهند كرد.
تشخيص دوپينگ با آزمايش مو
كلن‌بوترول، كورتيكواستروييدها، افدرين، متنولون، متابوليت‌هاي ناندرولون، سالبوتامول، استانوزول و تستوسترون‌ها همگي روي مو شواهدي به جا مي‌گذارند. اين شواهد به نحوي است كه حتي تعداد دفعات دوپينگ و فاصله زماني موارد دوپينگ هم قابل كشف است. بعضي كارشناسان معتقدند به همين دليل است كه بسياري از ورزشكاران حرفه‌اي، موهاي خود را هميشه از ته مي‌تراشند. اما نكته اينجاست كه آزمايش دوپينگ روي موهاي همه نواحي بدن مانند موي زيربغل، ناحيه تناسلي و موهاي پوشاننده سطح بدن هم قابل انجام است. البته هر چه مو بلندتر باشد، بهتر است ولي تفاوتي در اصل ماجرا ندارد. با اين حال، آزمايش مو هم هميشه نتيجه قطعي و درستي ندارد. به عنوان نمونه، اگر فرد در اتاقي باشد كه ديگران آنجا مشغول مصرف كراك يا كوكايين هستند، دود حاصل از اين مواد روي موهاي او مي‌نشيند و نتيجه را مثبت مي‌كند. از طرفي موهاي رنگ‌شده هم باعث اختلال در نتيجه مي‌شوند.چيزي كه در اين ميان ارزشمند است جواب منفي تست دوپينگ روي مو است چون اين نتيجه با درصد بسيار بالايي احتمال دوپينگ توسط فرد را رد مي‌كند.
دوپينگ ژني؛ بلاي جديد
ايده اصلي اين كار در واقع از سال 1970 وجود داشت. در آن زمان تغييرات ژنتيكي روي سلول‌هاي انسان براي درمان بيماري‌ها صورت مي‌گرفت. به عنوان نمونه اين متد، انقلاب بزرگي در درمان بيماري «تحليل عضلاني» به وجود آورد. اما تغيير يا به عبارت ديگر «تصحيح ژنتيكي» هم مانند بسياري از پيشرفت‌هاي علمي ديگر به سرعت مورد سوءاستفاده قرار گرفت.
ژن‌هايي كه در روند دوپينگ ژني وارد بدن ورزشكار مي‌شوند، كاركردهاي متفاوتي دارند. بعضي از آنها باعث رشد عضلاني، برخي باعث توليد بيشتر سلول‌هاي خوني يا نياز كمتر خون و عضله به اكسيژن و گروهي ديگر هم باعث كاهش احساس درد مي‌شوند. به طور كلي مي‌توان گفت اين تغييرات در زمينه بالا بردن توان فرد مسابقه‌دهنده و ديرتر خسته شدن جسم او هستند.
البته اين روش هم مانند همه انواع ديگر دوپينگ ممنوع است. اما واقعيت اين است كه تشخيص چنين دوپينگي بسيار سخت و حتي در اكثر موارد غيرممكن است چون هيچ ماده خارجي و قابل كشفي وارد جريان خون يا ادرار فرد نمي‌شود پس چيزي هم براي رديابي وجود ندارد. به هر حال چون اين ژن‌ها اكثرا از طريق ناقل‌هاي ويروسي به بدن فرد فرستاده مي‌شوند، دانشمندان دنبال يافتن راهي براي پيگيري اين ناقل‌ها هستند.
اگرچه در نگاه اول دوپينگ ژني كم‌خطرتر از ساير انواع دوپينگ به نظر مي‌رسد اما در واقع اين روش عوارض وحشتناك شناخته شده و حتي ناشناخته بسيار زيادي دارد؛ از جمله اينکه:
• بزرگ‌شدن غيرطبيعي عضله‌ها مي‌تواند باعث پارگي تاندون‌ها يا شكستگي استخوان‌ها شود.
• توليد بيش از حد گلبول‌هاي خوني ممكن است به دليل غليظ شدن خون به سكته قلبي منجر شود.
• برخي افراد هم ممكن است به دليل حساسيت به ناقل‌ها يا حتي حساسيت به روش‌هاي نقل و انتقال دچار حساسيت شديد و شوك آنافيلاكسي بشوند.
آیا از روي ناخن ورزشكاران مي‌شود دوپينگ آنها را تشخيص داد؟
آثار وجود اين مواد در بدن از يك تا 6 ماه پيش از مصرف آنها، روي ناخن‌ها قابل‌كشف است. اما نكته‌اي بسيار مهم در اين روش تشخيص وجود دارد كه باعث مي‌شود كاربردي در كشف دوپينگ نداشته باشد. در حقيقت ورود مواد به ناخن حداقل يك هفته طول مي‌كشد و بنابراين براي جست‌وجوي مواد مخدر در برهه‌هاي كوتاه‌تر زماني، تست مو پيشنهاد مي‌شود، نه تست ناخن.
منبع: www.salamat.com
/ج
