انديشگاه، مكاني براي توليد دانش
نويسندگان: مهندس سها شفيعي اردستاني (1)
دكتر فرهنگ مظفر
دكتر فرهنگ مظفر
Thinking – Place. The place for knowledge generation
با تغيير ساختارهاي سياسي، اقتصادي و اجتماعي در قرن بيستم، نياز به ايده‌هاي نو و توليد دانش بيش‌تر و محسوس‌تر شد. از اين رو، با ايجاد انديشگاه به عنوان كانوني براي تفكر و ارائه‌ي فكرهاي نو، پيمودن راهي در اين راستا آغاز گرديد. برخي از انديشمندان، انديشگاه را «جذاب‌ترين نوآوري فكري عصر ما» دانسته‌اند. (2)
در اين مقاله كوشش شده است كه با معرفي عميق‌تر انديشگاه و شناخت وظايف و ساختار آن از دريچه‌ي معماري، نه تنها كالبد معماري انديشگاه مورد بررسي قرار گيرد، بلكه با بررسي نيازهاي آن، راه‌هاي بهبود كيفيت فضاها براي عملكرد بهتر آن نيز تا حدودي آشكار گردد. چرا كه با توجه به وظيفه‌ي انديشگاه كه توليد ايده و دانش است، محيط طراحي شده براي آن مي‌بايد به طور كامل در جهت ايجاد خلاقيت انديشه‌گران و انديشه‌ورزان آن باشد. در اين روند، از روش مصحبه با شماري از انديشه‌گران انديشگاه‌هاي بزرگ ايراني استفاده شده است. به عنوان پيشينه‌ي تحقيق نيز انديشگاه رند (Rand) كه مادر انديشگاه‌ها نام دارد، بررسي شده است؛ و به طور كلي مي‌توان گفت آنچه در طراحي يك انديشگاه بسيار اهميت دارد، توجه به نياز انسان به شرايط محيطي خاص براي تفكر خلاقانه است.
كليد واژه‌ها: انديشگاه، خلاقيت، محيط، انعطاف‌پذيري، تعامل، توليد ايده، توليد دانش.
شالوده‌ي تشكيل انديشگاه‌ها بر اصل جمع‌انديشي و ايده‌پردازي و خلاقيت استوار است. از اين رو هسته‌ي اصلي انديشگاه‌ها را مي‌توان انسان خلاق دانست و بهبود كيفي عملكرد هر انديشگاه را در گروي خلاق‌تر بودن انديشه‌گران آن؛ و از آن جا كه در زمان كنوني موفقيت هر پروژه، سازمان و كشور را مي‌توان در گروي تفكر انديشه‌گران، انديشگاه ها دانست، توجه به خلاقيت انسان در انديشگاه امري ضروري‌ست. اكنون در پي آن‌ايم كه از دريچه‌ي معماري، محيط مطلوب يك انديشگاه را شناسايي كنيم. بنابراين، اين پرسش مطرح مي‌شود كه در طراحي فضاي يك انديشگاه، چه فضاهايي و با چه كيفيتي مي‌بايد در نظر گرفته شوند؟
براي پاسخ دادن به اين سؤال، نخست لازم است با انديشگاه، ساختار و وظايف آن آشنا شويم.
در اين مقاله واژه‌ي «انديشگاه» به كار رفته است. با آن كه از تأسيس نخستين انديشگاه‌ها چندين دهه مي‌گذرد، هنوز تعريفي جامع و مشترك براي آن ارائه نشده است. اما هر مجموعه بر حسب نياز و موضوع فعاليت خود، تعاريف مختلفي ارائه كرده است، كه در ادامه عنوان مي‌شود:
ـ انديشگاه: مركز سياست‌پژوهي مستقل. انديشگاه همان نهادي‌ست كه كار تفكر و پژوهش را در حوزه‌ي سياست‌ها و استراتژي‌ها دنبال مي‌كند.
ـ مؤسسه‌اي‌ست تحقيقاتي متشكل از گروهي از نخبگان كه به ارائه‌ي مشاوره و ايده براي مسائل ملي، تجاري، سياسي و اقتصادي مي‌پردازد.
تعاريف بيان شده براي انديشگاه‌ها، علي‌رغم اين كه تفاوت‌هايي با يكديگر دارند، نكات مشترك بسياري نيز در خود جاي داده‌اند؛ كه مي‌توان آن‌ها را به اين صورت دسته‌بندي كرد:
2- كار گروهي و جمع‌انديشي.
3- ارائه‌ي پيشنهاد و ايده‌هاي نو.
«براي مثال، مؤسسه‌ي خدمات سلطنتي در زمينه‌ي مطالات نظامي انگلستان (1831)، جامعه‌ي فابيان انگلستان (1884)، مؤسسه‌ي پژوهش‌هاي اقتصادي هامبورگ آلمان (1908) و مؤسسه‌ي بردكينگر (1917) در آمريكا فعاليت مي‌كردند.» (5) اما در دوره‌ي جنگ جهاني دوم، بنا به نيازي كه در زمينه‌ي بكارگيري راهكارهاي نو و مديريت صحيح مسائل جنگ وجود داشت، اتاق‌هاي فكر به وجود آمدند، كه پس از جنگ نيز به كار خود ادامه دادند.
نخستين انديشگاه جهان كه به صورت حرفه‌اي آغاز به كار كرد، انديشگاه Rand بود كه در سال 1948 شروع به كار كرد و آن را مادر انديشگاه‌هاي جهان ناميده‌اند. اين انديشگاه در ابتدا به عنوان انديشگاهي براي خدمات‌دهي فكري به نيروي هوايي شروع به كار كرد. پس از آن در خدمت وزارت دفاع آمريكا قرار گرفت و اندكي پس از آن، به صورت مستقل و به عنوان نهادي غيردولتي به كار خود ادامه داد.كشورهاي آسيايي نيز تقريباً پس از جنگ جهاني دوم بود كه كم و بيش به تأسيس نهادهايي همچون انديشگاه پرداختند. (6)
هم اكنون در حدود 320 انديشگاه در 98 كشور جهان مشغول به كار هستند كه بيش از يك سوم آن‌ها متعلق به ايالات متحده آمريكاست. در ميان اين انديشگاه‌ها، تنها انديشگاه ايراني «انديشگاه شريف» است.
ـ سياست‌پژوهي با استراتژي‌پژوهي.
ـ شناسايي فرصت‌ها و چالش‌هاي پيش‌رو.
ـ مطالعه‌ي تطبيقي سياست‌ها و بومي‌سازي آن‌ها.
ـ آينده‌پژوهي.
ـ برپايي نشست‌هاي فكري و ترويجي:
ـ ايفاي نقش به عنوان مرجعي مستقل و منتقد. (7)
به طور كلي، مديريت يك انديشگاه نيازمند درك عميق انديشمندان و پژوهشگران مجموعه و توجه به اين مسائل است:
بايد ساختار سازماني انديشگاه تخت باشد، نه عمودي. در يك محيط فكري، سلسله مراتب بي‌معناست و نبايد به انديشمندان دستور داد. همچنين، نمي‌توان زمان دقيقي براي انجام بسياري از امور فكري (به خصوص ايده‌هاي نو) تعيين كرد.
ساختار سازماني مناسب براي يك انديشگاه، ساختار پروژه‌اي و ماتريسي‌ست. هر گروه از پژوهشگران در گروه خود بر موضوعات مورد نظر متمركز مي‌شوند. (8)
ساختار و قوانين، فضا و فرهنگ سازماني انديشگاه بايد دربردارنده و مشوق اين موارد باشد: روحيه‌ي كار گروهي، خلاقيت و نوآوري، پويايي، ايده‌آوري (ايده‌سازي و ايده‌پراكني)، تعهدات انساني، ملي و مذهبي.
اكثر انديشگاه‌ها داراي عنوان يك مركز يا مؤسسه‌ي مطالعاتي و پژوهشي هستند. اين ساختار سازماني داراي اين موارد است:
1- هيأت امنا (يا هيأت مديره): هيأت امنا كه سياست‌هاي كلي انديشگاه را تعيين مي‌كند، بايد به طور مرتب (هر سه ماه يا شش ماه يك بار) جلساتي را تشكيل داده و ضمن بررسي وضعيت انديشگاه، مسير حركت آينده، وضعيت مديريت و سازمان‌دهي و ميزان بهره‌وري انديشگاه (اثربخشي و كارايي امور) را ارزيابي و براي دوره‌ي جديد باز تعيين كند.
2- رياست انديشگاه: رييس انديشگاه توسط هيأت امنا براي دوره‌ي مشخصي تعيين مي‌گردد و بايد فردي داراي صلاحيت‌هاي بارز رهبري، علمي، حرفه‌اي و روابط گسترده با مخاطبان باشد.
3- شوراي پژوهشي: شوراي علمي و پژوهشي انديشگاه به طور مستمر مسائل كاري انديشگاه را بررسي و ارزيابي كرده و كميت و كيفيت امور و برون داده‌ها را بررسي مي‌كند و متشكل از برترين پژوهشگران و انديشمندان است. شايان ذكر است كه در بسياري از انديشگاه‌ها شوراي پژوهشي و هيأت امنا تلفيق مي‌شوند.
4- مديرعامل: مدير عامل فردي‌ست كه بايد علاوه بر داشتن وجهه‌ي علمي و پژوهشي، تا جاي ممكن داراي توانمندي‌هاي مديريتي و تجربه‌ي كار و مديريت در محيط‌هاي تحقيقاتي باشد.
5- بخش ستاد: بخش ستاد دربردارنده‌ي واحدهاي خدماتي، اداري و فني‌ست كه پژوهشگران را ياري مي‌دهند تا در نهايت بهره‌وري و در محيطي مناسب به فعاليت‌هاي خود بپردازند.
6- بخش صف: بخش صف كه بخش اصلي يك انديشگاه است، مجموعه‌ي پژوهشگراني را در بر مي‌گيرد كه وظيفه‌شان انجام طرح‌ها و پروژه‌هاست. بخش صف منتشكل از دپارتمان‌هاي مختلف (انديشكده‌ها) يا گروه‌هاي پژوهشي‌ست كه درباره‌ي موضوعات مختلف يا پروژه‌هاي انديشگاه تشكيل مي‌شوند. به هر حال، همه‌ي افراد در يك انديشگاه فارغ از سمت و مقامي كه دارند، بايد داراي مشخصات خاصي باشند. (9)
اشخاصي واقعاً مناسب فعاليت در يك انديشكده هستند كه افزون بر توان و خلاقيت فراوان، دست كم داراي اين مشخصات باشند:
ـ مايل به تفكر درباره‌ي تفكرناپذير.
ـ مشتاق به پذيرش نگرش‌هاي ميان رشته‌اي.
ـ داراي مهارت‌هاي چندگانه‌ي ارتباطي.
ـ عضو شبكه‌هاي متنوع.
اشخاصي كه بتوانند خود و ديگران را در ناباوري معلق نگه دارند. (10)
با توجه به مطالب ذكر شده، مشخص مي‌شود كه طراحي فضاي متناسب با كاربري انديشگاه داراي تفاوت‌هاي عمده‌اي با طراحي‌هاي متداول براي پژوهشكده‌ها و ديگر كاربري‌هاي مشابه است؛ چرا كه نخستين اصل در طراحي چنين فضايي، توجه به ايجاد زمينه‌‌هايي‌ست كه شخص بتواند در آن نوآوري داشته باشد و همچنين فضاي معماري بايد در راستاي اصول مديريتي حاكم بر انديشگاه باشد تا امكان مديريت تخت را فراهم آورد و شخص را به مشاركت در كار گروهي ترغيب كند.
به غير از چند انديشگاه معتبر دنيا، ديگر انديشگاه‌ها داراي فضاي طراحي شده براي انديشگاه نمي‌باشند و براي برآوردن نيازهاي خود معمولاً از يك فضاي اداري يا تحقيقاتي بهره مي‌برند. بنابراين، شناخت و طراحي فضاي انديشگاه ضروري به نظر مي‌رسد. در ادامه به بررسي يك مورد طراحي شده‌ي انديشگاه مي‌پردازيم.
اين طرح متأثر از نيازهاي Rand بود، و مبتني بر نظريه‌اي با اين مظمون كه ساختمان، خلاقيت و تعاملات كارمندان را برانگيزد، منابع سازماني و محيطي را حفاظت كند و امكان تغييرات را به هنگام نياز فراهم آورد. دانا (يكي از مديران Rand) مي‌گويد: توماس (يكي از مديران Rand) اظهار كرد كه يك ساختمان كامل و بي‌نقص دايره‌اي خواهد بود كه رده‌بندي Flat شركت را منعكس كند. ولي سايت مورد نظر يك سايت 3/7 هكتاري بود كه شكل نامنظمي داشت. پاسخ نوآورانه‌ي آن‌ها يك ساختمان بيضي شكل بود. دانا مي‌گويد «وقتي ما نتوانستيم به آنان يك دايره‌ي كامل بدهيم، دو قسمت از يك واحد را داديم.»
از بالا، ساختمان شبيه آرم چشم CBS است كه يك حياط فضاي باز امن را دربرمي‌گيرد. 2 پياده‌روي وسيع 52 فوتي حياط را در طبقات سوم تا پنجم به دو نيم تقسيم مي‌كنند و پياده‌روي طبقه‌ي دوم به يك تراس هم‌سطح يعني جايي كه كافه‌ترياي شركت قرار دارد، منتهي مي‌شود. (13)
بناهاي دو قوسي نور طبيعي فراواني را وارد دفاتر مي‌كنند. آن‌ها همچنين فضاهاي كاري داخلي متعددي را در اطراف ساختمان با پنجره‌هاي قابل استفاده ايجاد كردند. مايكل درينچ (Michael Derinch)، معاون اجرايي شركت رند (Rand) مي‌گويد: «اين راهروهاي عريض، كارمندان را ترغيب مي‌كنند كه از دفاتر خود بيرون آمده، در اطراف قدم بزنند و در نتيجه مطمئناً فرصت‌هاي في‌البداهه‌ي زيادي براي تعاملات فراهم مي‌كنند. اين خصيصه‌ي اصلي دفتر مركزي ماست. ازدحام در بين دفاتر و اتاق‌هاي ملاقات ايجاد مي‌شود و فضاهاي كمكي بيش‌تر فضاهاي كاري را به هم متصل مي‌كنند. DMJM به منظور كاهش صدا و شلوغي در دفاتر، دستشويي‌ها و فضاهاي فعال مانند دستگاه‌هاي كپي و آبدارخانه را با هم در يك جا قرار داد. آن‌ها پلكان‌هاي عمودي با ديوارهاي شيشه‌اي پشت درهاي خروجي را بزرگ كردند تا گفت‌وگوهاي خودجوش افزايش يابد. (14)
وونگ (يكي از مديران Rand) مي‌گويد: از آن جا كه شركت Rand به مجوز و تأييد دولت نيازمند بود، ما از يك سامانه‌ي ايمني بسيار فراتر از حد معمول استفاده كرديم. دوربين‌ها و لوازم كنترل از راه دور در اطراف ساختمان در پاركينگ‌ها و داخل محوطه نصب شده‌اند و دسترسي به پاركينگ به شدت زير كنترل است.
يكي ديگر از خواسته‌هاي Rand هماهنگي معماري با محيط و معماري سبز بود. مهم‌ترين مؤلفه براي تحقق اين خواسته، اين ويژه پنجره‌ها و پره‌هاي هواكش است كه آفتاب بعدازظهر را برمي‌گردانند. پالاسيونس (يكي از مديران Rnad) مي‌گويد: «اين مسأله كارآيي ويژه‌اي دارد، زيرا هر شخصي مي‌تواند هواكش خود را به طور مجزا تنظيم كند و كف سيماني اتاق كمك مي‌كند كه اتاق خنك بماند. اين سامانه همچنين هوا را در جايي كه نياز است، در سطح مورد نياز كارمند قرار مي‌دهد.
همچنين استفاده‌ي شركت Rand از مبلمان و فرش‌هاي بازيافت شده، يكي ديگر از مواردي بود كه از موازين Ieed پيروي كرده بود.
توجه به نوع فضاي سبز در جهات خاص، سبب كنترل ورود نور به داخل فضاهاي كاري مي‌شود. پالاسيوس تأكيد مي‌كند كه از خيابان هيچ كس نمي‌تواند تمام ساختمان را ببيند؛ زيرا قوس آن به داخل مي‌رود و از خيابان فقط مي‌توان 1/4 طرح را در هر جهت ديد. ـ به طور كلي شركت DMJM در سال 1998 طراحي انديشگاه Rand را بر اساس مفهوم فرهنگ افقي شروع كرد و توانست اين چهار معيار اصلي را در طراحي خود پياده و آشكار كند:
1- خلاقيت را در تحقيق تحريك كند.
2- تعامل كارآمد را افزايش دهد.
3- به تعهد Rand به حفاظت منابع زيستي و محيطي پايبند بماند.
4- آمادگي و انعطاف‌پذيري براي تغيير در فضاها را به منصه‌ي ظهور برساند. (15)
هندسه‌ي ساختمان كه دو قطاع از دايره است، با موازين سازمان Rand كه سلسله مراتب ندارد، هم‌خواني و سازگاري دارد. ساختمان متشكل از دو كمان از دايره به عنوان دو شكل معماري قدرتمند و كارآمد بيرون مي‌آيد. اين دو قوس در انتها به هم پيوسته‌اند و اين امر، دستاوردهايي در بر داشته است؛ چرا كه:
1- فضاي باز قابل استفاده‌اي ايجاد كرده است. 2- اين قوس‌ها براي هر دفتر امكانات استفاده از نور طبيعي را ايجاد مي‌كنند.
3- امنيت داخلي لازم براي تحقيق ايجاد شده است. 4- با الحاق قوس‌ها يا پل‌ها در مركز، يك شكل دَوَراني داخلي به شكل عدد 8 ايجاد مي‌شود كه يك جريان حركتي بدون بن‌بست را فراهم مي‌آورد و سبب تعامل بيش‌تر كارمندان مي‌شود. طبق نظر رياضي‌دانان، به كارگيري فرم عدد 8 احتمال برخورد اتفاقي محققان از بخش‌هاي مختلف را در اهرو افزايش مي‌دهد. (16)
1- فضاي فردي
2- فضاي جمعي
3- فضاي پشتيباني
- ايجاد فضاي مشوق نوآوري.
– ايجاد تعامل ميان افراد انديشگاه با يكديگر و همچنين با دنياي بيرون.
– امكان گردش آزاد اطلاعات.
– ساختار سازماني تخت.
– فضاهاي قابل تغيير (انعطاف‌پذير).
– حضور طبيعت در محل كار.
– دسترسي آسان به اطلاعات مورد نياز.
– تنوع در چيدمان فضاها.
– وجود فضاهايي براي استراحت و تمركز فكر.
اعمال گوناگون براي آن كه به طرزي اقناع كننده روي دهند، مكان‌هايي با ماهيت‌هاي متفاوت مي‌طلبند و از آن جا كه شكل‌گيري فضاهاي معماري معمولاً در راستاي برآوردن نيازها صورت مي‌گيرد و با توجه به عملكرد و اهداف مورد نظر يك انديشگاه كه همان ايده‌پردازي و كار گروهي‌ست، فضاي معماري يك انديشگاه بايد قادر به پاسخ‌گويي به اين اصول و محقق نمودن آن‌ها باشد. فضاي معماري يك انديشگاه را زماني مي‌توان موفق ناميد كه بتواند به عنوان يك عامل بيروني، افراد را در ارائه‌ي ايده‌هاي نو ياري كند و همچنين قابليت‌هاي لازم براي استفاده به صورت گروهي و شخصي در تمامي فضاها پيش‌بيني شده داشته باشد. در حقيقت، همه‌ي آنچه زمينه‌هاي لازم براي تفكر را در انسان فراهم مي‌كنند، مي‌بايد در انديشگاه مدنظر قرار گيرند؛ از آن جمله مي‌توان به انعطاف‌پذيري، فراهم آوردن حق انتخاب، امكان ايجاد تنوع و فضاهاي مناسب براي تفكر انسان با روحيات متفاوت و ايجاد فضايي پويا براي فعال‌سازي مغز و شروع تفكر اشاره كرد.
- آريانپور، م. (1386)، «فرهنگ فشرده‌ي انگليسي به فارسي»، تهران: نشر اميركبير.
- الكساندر، ك. (1381)، «معماري و راز جاودانگي: راه بي‌زمان ساختن»، مترجم: مهرداد قيومي بيدهندي، تهران: انتشارات دانشگاه شهيد بهشتي.
- اولياء، م. (1378)، «مقدمه‌اي بر نيايش و آفرينش»، مجموعه‌ي مقالات همايش معماري و مسجد، شماره‌ي نخست، صص 39 تا 53.
- شولتز، ک. (1380)، «پديده‌ي مكان»، مترجم نيرطهوري، مجله‌ي «معمار»، شماره‌ي 13، صص 4 تا 12.
- كامل‌نيا، ح. (1386)، «دستور زبان طراحي محيط هاي يادگيري»، تهران: نشر سبحان نور.
- لنگ، ج. (1381)، «آفرينش نظريه‌ي معماري: نقش علوم رفتاري در طراحي محيط»، ترجمه‌ي عليرضا عيني‌فر، تهران: دانشگاه تهران، مؤسسه‌ي انتشارات و چاپ.
- ميرزا اميني، م. (1382)، «انديشگاه: مفاهيم، انواع، روندها، ساختار»، تهران: انتشارات دانشگاه شريف.
- http://www.rand.org
- انديشگاه شريف http://www.sharifthinktank.com
- انديشگاه وحيد http://www.vahidthinktank.com
- http://www.atinegar.com
- www.labusinessjornal.com
- http://www.dmjmhn.aecom.com
- http://archrecord.construction.com/contact
ماهنامه‌ي دانش نما، شماره 171-170، تير ـ مرداد 88
چكيده
با تغيير ساختارهاي سياسي، اقتصادي و اجتماعي در قرن بيستم، نياز به ايده‌هاي نو و توليد دانش بيش‌تر و محسوس‌تر شد. از اين رو، با ايجاد انديشگاه به عنوان كانوني براي تفكر و ارائه‌ي فكرهاي نو، پيمودن راهي در اين راستا آغاز گرديد. برخي از انديشمندان، انديشگاه را «جذاب‌ترين نوآوري فكري عصر ما» دانسته‌اند. (2)
در اين مقاله كوشش شده است كه با معرفي عميق‌تر انديشگاه و شناخت وظايف و ساختار آن از دريچه‌ي معماري، نه تنها كالبد معماري انديشگاه مورد بررسي قرار گيرد، بلكه با بررسي نيازهاي آن، راه‌هاي بهبود كيفيت فضاها براي عملكرد بهتر آن نيز تا حدودي آشكار گردد. چرا كه با توجه به وظيفه‌ي انديشگاه كه توليد ايده و دانش است، محيط طراحي شده براي آن مي‌بايد به طور كامل در جهت ايجاد خلاقيت انديشه‌گران و انديشه‌ورزان آن باشد. در اين روند، از روش مصحبه با شماري از انديشه‌گران انديشگاه‌هاي بزرگ ايراني استفاده شده است. به عنوان پيشينه‌ي تحقيق نيز انديشگاه رند (Rand) كه مادر انديشگاه‌ها نام دارد، بررسي شده است؛ و به طور كلي مي‌توان گفت آنچه در طراحي يك انديشگاه بسيار اهميت دارد، توجه به نياز انسان به شرايط محيطي خاص براي تفكر خلاقانه است.
كليد واژه‌ها: انديشگاه، خلاقيت، محيط، انعطاف‌پذيري، تعامل، توليد ايده، توليد دانش.
مقدمه
شالوده‌ي تشكيل انديشگاه‌ها بر اصل جمع‌انديشي و ايده‌پردازي و خلاقيت استوار است. از اين رو هسته‌ي اصلي انديشگاه‌ها را مي‌توان انسان خلاق دانست و بهبود كيفي عملكرد هر انديشگاه را در گروي خلاق‌تر بودن انديشه‌گران آن؛ و از آن جا كه در زمان كنوني موفقيت هر پروژه، سازمان و كشور را مي‌توان در گروي تفكر انديشه‌گران، انديشگاه ها دانست، توجه به خلاقيت انسان در انديشگاه امري ضروري‌ست. اكنون در پي آن‌ايم كه از دريچه‌ي معماري، محيط مطلوب يك انديشگاه را شناسايي كنيم. بنابراين، اين پرسش مطرح مي‌شود كه در طراحي فضاي يك انديشگاه، چه فضاهايي و با چه كيفيتي مي‌بايد در نظر گرفته شوند؟
براي پاسخ دادن به اين سؤال، نخست لازم است با انديشگاه، ساختار و وظايف آن آشنا شويم.
بيان مسأله
در اين مقاله واژه‌ي «انديشگاه» به كار رفته است. با آن كه از تأسيس نخستين انديشگاه‌ها چندين دهه مي‌گذرد، هنوز تعريفي جامع و مشترك براي آن ارائه نشده است. اما هر مجموعه بر حسب نياز و موضوع فعاليت خود، تعاريف مختلفي ارائه كرده است، كه در ادامه عنوان مي‌شود:
ـ انديشگاه: مركز سياست‌پژوهي مستقل. انديشگاه همان نهادي‌ست كه كار تفكر و پژوهش را در حوزه‌ي سياست‌ها و استراتژي‌ها دنبال مي‌كند.
ـ مؤسسه‌اي‌ست تحقيقاتي متشكل از گروهي از نخبگان كه به ارائه‌ي مشاوره و ايده براي مسائل ملي، تجاري، سياسي و اقتصادي مي‌پردازد.
تعاريف بيان شده براي انديشگاه‌ها، علي‌رغم اين كه تفاوت‌هايي با يكديگر دارند، نكات مشترك بسياري نيز در خود جاي داده‌اند؛ كه مي‌توان آن‌ها را به اين صورت دسته‌بندي كرد:
2- كار گروهي و جمع‌انديشي.
3- ارائه‌ي پيشنهاد و ايده‌هاي نو.
تاريخچه‌ي انديشگاه‌ها
«براي مثال، مؤسسه‌ي خدمات سلطنتي در زمينه‌ي مطالات نظامي انگلستان (1831)، جامعه‌ي فابيان انگلستان (1884)، مؤسسه‌ي پژوهش‌هاي اقتصادي هامبورگ آلمان (1908) و مؤسسه‌ي بردكينگر (1917) در آمريكا فعاليت مي‌كردند.» (5) اما در دوره‌ي جنگ جهاني دوم، بنا به نيازي كه در زمينه‌ي بكارگيري راهكارهاي نو و مديريت صحيح مسائل جنگ وجود داشت، اتاق‌هاي فكر به وجود آمدند، كه پس از جنگ نيز به كار خود ادامه دادند.
نخستين انديشگاه جهان كه به صورت حرفه‌اي آغاز به كار كرد، انديشگاه Rand بود كه در سال 1948 شروع به كار كرد و آن را مادر انديشگاه‌هاي جهان ناميده‌اند. اين انديشگاه در ابتدا به عنوان انديشگاهي براي خدمات‌دهي فكري به نيروي هوايي شروع به كار كرد. پس از آن در خدمت وزارت دفاع آمريكا قرار گرفت و اندكي پس از آن، به صورت مستقل و به عنوان نهادي غيردولتي به كار خود ادامه داد.كشورهاي آسيايي نيز تقريباً پس از جنگ جهاني دوم بود كه كم و بيش به تأسيس نهادهايي همچون انديشگاه پرداختند. (6)
هم اكنون در حدود 320 انديشگاه در 98 كشور جهان مشغول به كار هستند كه بيش از يك سوم آن‌ها متعلق به ايالات متحده آمريكاست. در ميان اين انديشگاه‌ها، تنها انديشگاه ايراني «انديشگاه شريف» است.
وظايف انديشگاه
ـ سياست‌پژوهي با استراتژي‌پژوهي.
ـ شناسايي فرصت‌ها و چالش‌هاي پيش‌رو.
ـ مطالعه‌ي تطبيقي سياست‌ها و بومي‌سازي آن‌ها.
ـ آينده‌پژوهي.
ـ برپايي نشست‌هاي فكري و ترويجي:
ـ ايفاي نقش به عنوان مرجعي مستقل و منتقد. (7)
ساختار سازماني
به طور كلي، مديريت يك انديشگاه نيازمند درك عميق انديشمندان و پژوهشگران مجموعه و توجه به اين مسائل است:
بايد ساختار سازماني انديشگاه تخت باشد، نه عمودي. در يك محيط فكري، سلسله مراتب بي‌معناست و نبايد به انديشمندان دستور داد. همچنين، نمي‌توان زمان دقيقي براي انجام بسياري از امور فكري (به خصوص ايده‌هاي نو) تعيين كرد.
ساختار سازماني مناسب براي يك انديشگاه، ساختار پروژه‌اي و ماتريسي‌ست. هر گروه از پژوهشگران در گروه خود بر موضوعات مورد نظر متمركز مي‌شوند. (8)
ساختار و قوانين، فضا و فرهنگ سازماني انديشگاه بايد دربردارنده و مشوق اين موارد باشد: روحيه‌ي كار گروهي، خلاقيت و نوآوري، پويايي، ايده‌آوري (ايده‌سازي و ايده‌پراكني)، تعهدات انساني، ملي و مذهبي.
اكثر انديشگاه‌ها داراي عنوان يك مركز يا مؤسسه‌ي مطالعاتي و پژوهشي هستند. اين ساختار سازماني داراي اين موارد است:
1- هيأت امنا (يا هيأت مديره): هيأت امنا كه سياست‌هاي كلي انديشگاه را تعيين مي‌كند، بايد به طور مرتب (هر سه ماه يا شش ماه يك بار) جلساتي را تشكيل داده و ضمن بررسي وضعيت انديشگاه، مسير حركت آينده، وضعيت مديريت و سازمان‌دهي و ميزان بهره‌وري انديشگاه (اثربخشي و كارايي امور) را ارزيابي و براي دوره‌ي جديد باز تعيين كند.
2- رياست انديشگاه: رييس انديشگاه توسط هيأت امنا براي دوره‌ي مشخصي تعيين مي‌گردد و بايد فردي داراي صلاحيت‌هاي بارز رهبري، علمي، حرفه‌اي و روابط گسترده با مخاطبان باشد.
3- شوراي پژوهشي: شوراي علمي و پژوهشي انديشگاه به طور مستمر مسائل كاري انديشگاه را بررسي و ارزيابي كرده و كميت و كيفيت امور و برون داده‌ها را بررسي مي‌كند و متشكل از برترين پژوهشگران و انديشمندان است. شايان ذكر است كه در بسياري از انديشگاه‌ها شوراي پژوهشي و هيأت امنا تلفيق مي‌شوند.
4- مديرعامل: مدير عامل فردي‌ست كه بايد علاوه بر داشتن وجهه‌ي علمي و پژوهشي، تا جاي ممكن داراي توانمندي‌هاي مديريتي و تجربه‌ي كار و مديريت در محيط‌هاي تحقيقاتي باشد.
5- بخش ستاد: بخش ستاد دربردارنده‌ي واحدهاي خدماتي، اداري و فني‌ست كه پژوهشگران را ياري مي‌دهند تا در نهايت بهره‌وري و در محيطي مناسب به فعاليت‌هاي خود بپردازند.
6- بخش صف: بخش صف كه بخش اصلي يك انديشگاه است، مجموعه‌ي پژوهشگراني را در بر مي‌گيرد كه وظيفه‌شان انجام طرح‌ها و پروژه‌هاست. بخش صف منتشكل از دپارتمان‌هاي مختلف (انديشكده‌ها) يا گروه‌هاي پژوهشي‌ست كه درباره‌ي موضوعات مختلف يا پروژه‌هاي انديشگاه تشكيل مي‌شوند. به هر حال، همه‌ي افراد در يك انديشگاه فارغ از سمت و مقامي كه دارند، بايد داراي مشخصات خاصي باشند. (9)
اشخاصي واقعاً مناسب فعاليت در يك انديشكده هستند كه افزون بر توان و خلاقيت فراوان، دست كم داراي اين مشخصات باشند:
ـ مايل به تفكر درباره‌ي تفكرناپذير.
ـ مشتاق به پذيرش نگرش‌هاي ميان رشته‌اي.
ـ داراي مهارت‌هاي چندگانه‌ي ارتباطي.
ـ عضو شبكه‌هاي متنوع.
اشخاصي كه بتوانند خود و ديگران را در ناباوري معلق نگه دارند. (10)
با توجه به مطالب ذكر شده، مشخص مي‌شود كه طراحي فضاي متناسب با كاربري انديشگاه داراي تفاوت‌هاي عمده‌اي با طراحي‌هاي متداول براي پژوهشكده‌ها و ديگر كاربري‌هاي مشابه است؛ چرا كه نخستين اصل در طراحي چنين فضايي، توجه به ايجاد زمينه‌‌هايي‌ست كه شخص بتواند در آن نوآوري داشته باشد و همچنين فضاي معماري بايد در راستاي اصول مديريتي حاكم بر انديشگاه باشد تا امكان مديريت تخت را فراهم آورد و شخص را به مشاركت در كار گروهي ترغيب كند.
به غير از چند انديشگاه معتبر دنيا، ديگر انديشگاه‌ها داراي فضاي طراحي شده براي انديشگاه نمي‌باشند و براي برآوردن نيازهاي خود معمولاً از يك فضاي اداري يا تحقيقاتي بهره مي‌برند. بنابراين، شناخت و طراحي فضاي انديشگاه ضروري به نظر مي‌رسد. در ادامه به بررسي يك مورد طراحي شده‌ي انديشگاه مي‌پردازيم.
پيشينه‌ي تحقيق (نمونه‌ي موردي)
اين طرح متأثر از نيازهاي Rand بود، و مبتني بر نظريه‌اي با اين مظمون كه ساختمان، خلاقيت و تعاملات كارمندان را برانگيزد، منابع سازماني و محيطي را حفاظت كند و امكان تغييرات را به هنگام نياز فراهم آورد. دانا (يكي از مديران Rand) مي‌گويد: توماس (يكي از مديران Rand) اظهار كرد كه يك ساختمان كامل و بي‌نقص دايره‌اي خواهد بود كه رده‌بندي Flat شركت را منعكس كند. ولي سايت مورد نظر يك سايت 3/7 هكتاري بود كه شكل نامنظمي داشت. پاسخ نوآورانه‌ي آن‌ها يك ساختمان بيضي شكل بود. دانا مي‌گويد «وقتي ما نتوانستيم به آنان يك دايره‌ي كامل بدهيم، دو قسمت از يك واحد را داديم.»
از بالا، ساختمان شبيه آرم چشم CBS است كه يك حياط فضاي باز امن را دربرمي‌گيرد. 2 پياده‌روي وسيع 52 فوتي حياط را در طبقات سوم تا پنجم به دو نيم تقسيم مي‌كنند و پياده‌روي طبقه‌ي دوم به يك تراس هم‌سطح يعني جايي كه كافه‌ترياي شركت قرار دارد، منتهي مي‌شود. (13)
بناهاي دو قوسي نور طبيعي فراواني را وارد دفاتر مي‌كنند. آن‌ها همچنين فضاهاي كاري داخلي متعددي را در اطراف ساختمان با پنجره‌هاي قابل استفاده ايجاد كردند. مايكل درينچ (Michael Derinch)، معاون اجرايي شركت رند (Rand) مي‌گويد: «اين راهروهاي عريض، كارمندان را ترغيب مي‌كنند كه از دفاتر خود بيرون آمده، در اطراف قدم بزنند و در نتيجه مطمئناً فرصت‌هاي في‌البداهه‌ي زيادي براي تعاملات فراهم مي‌كنند. اين خصيصه‌ي اصلي دفتر مركزي ماست. ازدحام در بين دفاتر و اتاق‌هاي ملاقات ايجاد مي‌شود و فضاهاي كمكي بيش‌تر فضاهاي كاري را به هم متصل مي‌كنند. DMJM به منظور كاهش صدا و شلوغي در دفاتر، دستشويي‌ها و فضاهاي فعال مانند دستگاه‌هاي كپي و آبدارخانه را با هم در يك جا قرار داد. آن‌ها پلكان‌هاي عمودي با ديوارهاي شيشه‌اي پشت درهاي خروجي را بزرگ كردند تا گفت‌وگوهاي خودجوش افزايش يابد. (14)
وونگ (يكي از مديران Rand) مي‌گويد: از آن جا كه شركت Rand به مجوز و تأييد دولت نيازمند بود، ما از يك سامانه‌ي ايمني بسيار فراتر از حد معمول استفاده كرديم. دوربين‌ها و لوازم كنترل از راه دور در اطراف ساختمان در پاركينگ‌ها و داخل محوطه نصب شده‌اند و دسترسي به پاركينگ به شدت زير كنترل است.
يكي ديگر از خواسته‌هاي Rand هماهنگي معماري با محيط و معماري سبز بود. مهم‌ترين مؤلفه براي تحقق اين خواسته، اين ويژه پنجره‌ها و پره‌هاي هواكش است كه آفتاب بعدازظهر را برمي‌گردانند. پالاسيونس (يكي از مديران Rnad) مي‌گويد: «اين مسأله كارآيي ويژه‌اي دارد، زيرا هر شخصي مي‌تواند هواكش خود را به طور مجزا تنظيم كند و كف سيماني اتاق كمك مي‌كند كه اتاق خنك بماند. اين سامانه همچنين هوا را در جايي كه نياز است، در سطح مورد نياز كارمند قرار مي‌دهد.
همچنين استفاده‌ي شركت Rand از مبلمان و فرش‌هاي بازيافت شده، يكي ديگر از مواردي بود كه از موازين Ieed پيروي كرده بود.
توجه به نوع فضاي سبز در جهات خاص، سبب كنترل ورود نور به داخل فضاهاي كاري مي‌شود. پالاسيوس تأكيد مي‌كند كه از خيابان هيچ كس نمي‌تواند تمام ساختمان را ببيند؛ زيرا قوس آن به داخل مي‌رود و از خيابان فقط مي‌توان 1/4 طرح را در هر جهت ديد. ـ به طور كلي شركت DMJM در سال 1998 طراحي انديشگاه Rand را بر اساس مفهوم فرهنگ افقي شروع كرد و توانست اين چهار معيار اصلي را در طراحي خود پياده و آشكار كند:
1- خلاقيت را در تحقيق تحريك كند.
2- تعامل كارآمد را افزايش دهد.
3- به تعهد Rand به حفاظت منابع زيستي و محيطي پايبند بماند.
4- آمادگي و انعطاف‌پذيري براي تغيير در فضاها را به منصه‌ي ظهور برساند. (15)
هندسه‌ي ساختمان كه دو قطاع از دايره است، با موازين سازمان Rand كه سلسله مراتب ندارد، هم‌خواني و سازگاري دارد. ساختمان متشكل از دو كمان از دايره به عنوان دو شكل معماري قدرتمند و كارآمد بيرون مي‌آيد. اين دو قوس در انتها به هم پيوسته‌اند و اين امر، دستاوردهايي در بر داشته است؛ چرا كه:
1- فضاي باز قابل استفاده‌اي ايجاد كرده است. 2- اين قوس‌ها براي هر دفتر امكانات استفاده از نور طبيعي را ايجاد مي‌كنند.
3- امنيت داخلي لازم براي تحقيق ايجاد شده است. 4- با الحاق قوس‌ها يا پل‌ها در مركز، يك شكل دَوَراني داخلي به شكل عدد 8 ايجاد مي‌شود كه يك جريان حركتي بدون بن‌بست را فراهم مي‌آورد و سبب تعامل بيش‌تر كارمندان مي‌شود. طبق نظر رياضي‌دانان، به كارگيري فرم عدد 8 احتمال برخورد اتفاقي محققان از بخش‌هاي مختلف را در اهرو افزايش مي‌دهد. (16)
انديشگاه و فضاهاي آن
فضاي فيزيكي انديشگاه
1- فضاي فردي
2- فضاي جمعي
3- فضاي پشتيباني
كيفيت فضاي فيزيكي انديشگاه
- ايجاد فضاي مشوق نوآوري.
– ايجاد تعامل ميان افراد انديشگاه با يكديگر و همچنين با دنياي بيرون.
– امكان گردش آزاد اطلاعات.
– ساختار سازماني تخت.
– فضاهاي قابل تغيير (انعطاف‌پذير).
– حضور طبيعت در محل كار.
– دسترسي آسان به اطلاعات مورد نياز.
– تنوع در چيدمان فضاها.
– وجود فضاهايي براي استراحت و تمركز فكر.
نتيجه
ضرورت طراحي
اعمال گوناگون براي آن كه به طرزي اقناع كننده روي دهند، مكان‌هايي با ماهيت‌هاي متفاوت مي‌طلبند و از آن جا كه شكل‌گيري فضاهاي معماري معمولاً در راستاي برآوردن نيازها صورت مي‌گيرد و با توجه به عملكرد و اهداف مورد نظر يك انديشگاه كه همان ايده‌پردازي و كار گروهي‌ست، فضاي معماري يك انديشگاه بايد قادر به پاسخ‌گويي به اين اصول و محقق نمودن آن‌ها باشد. فضاي معماري يك انديشگاه را زماني مي‌توان موفق ناميد كه بتواند به عنوان يك عامل بيروني، افراد را در ارائه‌ي ايده‌هاي نو ياري كند و همچنين قابليت‌هاي لازم براي استفاده به صورت گروهي و شخصي در تمامي فضاها پيش‌بيني شده داشته باشد. در حقيقت، همه‌ي آنچه زمينه‌هاي لازم براي تفكر را در انسان فراهم مي‌كنند، مي‌بايد در انديشگاه مدنظر قرار گيرند؛ از آن جمله مي‌توان به انعطاف‌پذيري، فراهم آوردن حق انتخاب، امكان ايجاد تنوع و فضاهاي مناسب براي تفكر انسان با روحيات متفاوت و ايجاد فضايي پويا براي فعال‌سازي مغز و شروع تفكر اشاره كرد.
پي‌نوشت‌ها:
1- دانشجوي كارشناسي ارشد معماري، دانشگاه علم و صنعت.
2- رجوع شود به: ميرزا اميني، 1382، ص 2.
3- رجوع شود به: پايگاه اينترنتي خلاقيت.
4- رجوع شود به: پايگاه اينترنتي انديشگاه آتي‌نگار.
5- رجوع شود به: پايگاه اينترنتي انديشگاه شريف.
6- رجوع شود به: پايگاه اينترنتي انديشگاه آتي‌نگار.
7- رجوع شود به: پايگاه اينترنتي انديشگاه آتي‌نگار.
8- رجوع شود به: ميرزا اميني، 1382.
9- رجوع شود به: ميرزا اميني، 1382.
10- رجوع شود به: پايگاه اينترنتي انديشگاه آتي‌نگار.
11- رجوع شود به: پايگاه اينترنتي www.labusinessjornal.
12- رجوع شود به: پايگاه اينترنتي www.RAND.
13- رجوع شود به: www.dmjmhn.
14- رجوع شود به: www.dmjmhn.
15- رجوع شود به: www.dmjmhn.
16- رجوع شود به: پايگاه اينترنتي www.archrecord.
17- رجوع شود به: پايگاه اينترنتي www.archrecord.
- آريانپور، م. (1386)، «فرهنگ فشرده‌ي انگليسي به فارسي»، تهران: نشر اميركبير.
- الكساندر، ك. (1381)، «معماري و راز جاودانگي: راه بي‌زمان ساختن»، مترجم: مهرداد قيومي بيدهندي، تهران: انتشارات دانشگاه شهيد بهشتي.
- اولياء، م. (1378)، «مقدمه‌اي بر نيايش و آفرينش»، مجموعه‌ي مقالات همايش معماري و مسجد، شماره‌ي نخست، صص 39 تا 53.
- شولتز، ک. (1380)، «پديده‌ي مكان»، مترجم نيرطهوري، مجله‌ي «معمار»، شماره‌ي 13، صص 4 تا 12.
- كامل‌نيا، ح. (1386)، «دستور زبان طراحي محيط هاي يادگيري»، تهران: نشر سبحان نور.
- لنگ، ج. (1381)، «آفرينش نظريه‌ي معماري: نقش علوم رفتاري در طراحي محيط»، ترجمه‌ي عليرضا عيني‌فر، تهران: دانشگاه تهران، مؤسسه‌ي انتشارات و چاپ.
- ميرزا اميني، م. (1382)، «انديشگاه: مفاهيم، انواع، روندها، ساختار»، تهران: انتشارات دانشگاه شريف.
- http://www.rand.org
- انديشگاه شريف http://www.sharifthinktank.com
- انديشگاه وحيد http://www.vahidthinktank.com
- http://www.atinegar.com
- www.labusinessjornal.com
- http://www.dmjmhn.aecom.com
- http://archrecord.construction.com/contact
ماهنامه‌ي دانش نما، شماره 171-170، تير ـ مرداد 88
/ج
