علامه علي اکبر دهخدا
نويسنده : دکتر محمد معين
علي اکبر دهخدا در حدود سال 1297 ق در تهران متولد شد. پدرش خانباباخان که از ملاکان متوسط قزوين بود، پيش از ولادت وي از قزوين به تهران آمد و در اين شهر اقامت گزيد. هنگامي که علي اکبر ده ساله بود، پدر وي وفات کرد و دهخدا با توجه مادر خود به تحصيل ادامه داد. در آن زمان يکي از فضلاي عصر، به نام شيخ غلامحسين بروجردي براي تعليم و تربيت دهخدا تعيين شد. وي حجره اي در مدرسه حاج شيخ هادي (در خيابان حاج شيخ هادي) داشت و به تدريس عربي و علوم ديني مشغول بود. دهخدا غالباً اظهار مي کرد که هر چه دارد، بر اثر تعليم آن بزرگ مرد بوده است. بعدها که مدرسه سياسي در تهران افتتاح شد، دهخدا در آن مدرسه مشغول تحصيل گرديد. معلم ادبيات فارسي آن مدرسه محمد حسين فروغي- مؤسس روزنامه تربيت و پدر ذکاءالملک فروغي- بود و آن مرحوم گاه تدريس ادبيات کلاس را به عهده دهخدا مي گذاشت. چون منزل دهخدا در جوار منزل مرحوم آيت الله حاج شيخ هادي نجم آبادي بود، وي از اين حسن جوار استفاده کامل مي برد و با وجود کمي سن مانند اشخاص سالخورده از محضر آن بزرگوار بهره مند مي گشت. در همين ايام به تحصيل زبان فرانسه پرداخت. بعداً هنگامي که معاون الدوله غفاري به سفارت ايران در بالکان منصوب شد، دهخدا را با خود به اروپا برد و استاد دو سال در اروپا و بيشتر در وين- پايتخت اتريش- اقامت داشت و در آنجا زبان فرانسه و معلومات جديد را تکميل کرد.
مراجعت دهخدا به ايران مقارن با آغاز مشروطيت بود، و از آن موقع با همکاري مرحوم جهانگيرخان و مرحوم قاسم خان «روزنامه صور اسرافيل» را منتشر کرد و آن از جرايد معروف و مهم صدر مشروطيت بود. جذاب ترين قسمت آن روزنامه ستون فکاهي بود که به عنوان «چرند و پرند» به قلم استاد و با امضاي «دخو» نوشته مي شد، و سبک نگارش آن در ادبيات فارسي بي سابقه بود و مکتب جديدي را در عالم روزنامه نگاري ايران و نثر معاصر پديد آورد. وي مطالب انتقادي و سياسي را با روش فکاهي در طي آن مقالات منتشر مي کرد. پس از تعطيل مجلس شوراي ملي در دوره محمدعلي شاه، دهخدا را با جمعي از آزاديخواهان به اروپا تبعيد کردند. وي در پاريس با علامه محمد قزويني معاشر بود، سپس به سوئيس رفت و در آنجا نيز سه شماره از «صور اسرافيل» منتشر کرد، آنگاه به استانبول رفته، با مساعدت جمعي از ايرانيان که در ترکيه بودند، روزنامه اي به نام «سروش» به زبان فارسي انتشار داد که در حدود پانزده شماره منتشر شد.
پس از اينکه مجاهدين تهران را فتح کردند و محمدعلي شاه خلع گرديد، دهخدا از تهران و کرمان به نمايندگي مجلس شوراي ملي انتخاب شد، و با استدعاي سران مشروطيت از عثماني به ايران باز آمده، به مجلس شورا رفت. در دوران جنگ بين المللي اول دهخدا در يکي از قراي چهارمحال بختياري منزوي بود و پس از جنگ به تهران بازگشته، از کارهاي سياسي کناره گرفت و به خدمات علمي و ادبي و فرهنگي مشغول شد و مدتي رياست دفتر وزارت معارف، رياست تفتيش وزارت عدليه، رياست مدرسه علوم سياسي و سپس رياست مدرسه عالي حقوق و علوم سياسي تهران به او محول گرديد و از آن زمان تا پايان حيات بيشتر به مطالعه و تحقيق و تحرير مصنفات گرانبهاي خويش مشغول بود. علامه دهخدا بعدازظهر روز دوشنبه هفتم اسفندماه 1334 شمسي در خانه مسکوني خويش واقع در خيابان ايرانشهر به رحمت ايزدي پيوست. جنازه آن مرحوم در بامداد روز چهارشنبه به شهر ري مشايعت و در ابن بابويه مدفون گرديد.
گروهي خرده گرفتند که عنوان کتاب «امثال و حکم» است، ولي در طي آن، اصطلاحات و کنايات و اخبار و احاديثي که مثل نيستند، فراوان آمده. دهخدا به نگارنده اظهارداشت: من خود متوجه اين نکته بودم؛ ولي از انتخاب عنواني مطول نظير «امثال و حکم و مصطلحات و کنايات و اخبار و احاديث...» خودداري و به عنوان ساده «امثال و حکم» اکتفا کردم. راه ديگر هم حذف اصطلاحات و کنايات و غيره بود که اگر استاد بدين کار دست مي يازيد، خوانندگان کتاب خود را از فوايد بسيار محروم مي کرد. انتشار امثال و حکم دهخدا در مجامع ادبي تهران به منزله حادثه اي ادبي تلقي شد، و در انجمن ادبي ايران که در منزل مرحوم افسر برپا مي شد، مجلسي به افتخار استاد دهخدا بدين مناسبت تشکيل گرديد و استاد فروزانفر شرحي مشبع در باب شخصيت علامه و مزاياي دوره امثال و حکم بيان کردند.
2. ترجمه عظمت و انحطاط روميان: تأليف مونتسکيو، استاد اين کتاب را در جواني ترجمه کرد.
3. ترجمه روح القوانين: تأليف مونتسکيو، اين کتاب را نيز استاد در جواني ترجمه کرد.
4. فرهنگ فرانسه به فارسي: استاد از آغاز جواني تا اواخر عمر به تأليف فرهنگ فرانسه به فارسي مشغول بود. مواد اين کتاب شامل لغات علمي، ادبي، تاريخي، جغرافيايي و طبي زبان فرانسه با معادل آنها در زبانهاي فارسي و عربي است. مرحوم دهخدا اين معادلها را با تتبع دقيق در ساليان متمادي از متون امهات کتب فارسي و عربي استخراج کرده اند.
5. ابوريحان بيروني: شرح حال ابوريحان محمدبن احمد خوارزمي بيروني که مقارن هزاره تولد بيروني تأليف و به جاي پنج شماره مجله آموزش و پرورش از انتشارات اداره کل نگارش وزارت فرهنگ در مهرماه 1324 منتشر گرديد و سپس عين آن در لغت نامه تجديد طبع شد.
6. تعليقات بر ديوان ناصرخسرو: ديوان قصايد و مقطعات حکيم ناصرخسرو به ضميمه روشنايي نامه و سعادت نامه به تصحيح مرحوم حاج سيد نصرالله اخوي و مقدمه آقاي تقي زاده و تعليقات آقاي مينوي در تهران به سالهاي 1304 – 1307 به طبع رسيد. يادداشتهاي دهخدا در تصحيح اشعار و بعض نکات با مقدمه اي دلکش از صفحه 619 ديوان مزبور به بعد چاپ شده است.
7. ديوان سيد حسن غزنوي: ديوان سيد حسن غزنوي ملقب به اشرف، به اهتمام آقاي مدرس رضوي در تهران به سال 1328 به طبع رسيد. وي پس از اتمام متن ديوان، آن را به نظر علامه دهخدا و استاد فروزانفر رسانيد و يادداشتهاي ايشان را در تصحيح اشعار در پايان کتاب جاي دادند.
8. ديوان حافظ: مرحوم دهخدا يک بار ديوان حافظ چاپ خلخالي (تهران 1306) را پس از طبع و انتشار تصحيح کردند، بار ديگر ديوان خواجه مصحح علامه قزويني (تهران 1320) را پس از انتشار تصحيح نمودند.
9. ديوان منوچهري: ديوان منوچهري را دهخدا از روي قريب بيست نسخه خطي و چاپي تصحيح کرده اند.
10. ديوان فرخي: ديوان فرخي را استاد علامه از روي نسخ متعدد خطي و چاپي تصحيح کرده اند. در آن زمان گروهي از فاضلان عصر در محضر ايشان حاضر مي شدند و در تصحيح اشعار تبادل نظر مي کردند.
11 و 12. ديوان مسعود سعد سلمان و سوزني سمرقندي: از جمله کارهاي استاد، تصحيح قسمتي از ديوان مسعود و تمامي ديوان سوزني است.
13. لغت فرس اسدي: تصحيحات لغت فرس اسدي به قلم استاد در طي سالهاي متمادي در حواشي دو نسخه ي چاپ پاول هرن و چاپ مرحوم عباس اقبال يادداشت شده است.
14. صحاح الفرس: از صحاح الفرس که دومين کتاب لغت فارسي موجود است، تاکنون سه نسخه به دست آمده است که يک نسخه متعلق به کتابخانه استاد دهخداست و استاد آن را تصحيح کرده و مقدمه اي براي آن نوشته اند.
15. تصحيح ديوان ابن يمين: استاد دهخدا ديوان ابن يمين را تصحيح کردند و نسخه مصحح ايشان در کتابخانه مجلس شوراي ملي است.
16. تصحيح يوسف و زليخا: مرحوم دهخدا نسخه اي خطي از يوسف و زليخاي منسوب به فردوسي در کتابخانه خود داشتند که تمام آن را تصحيح و تحشيه کرده اند.
17. مجموعه مقالات: مقالات اجتماعي و سياسي علامه به نام «چرند و پرند» و همه سر مقاله هاي روزنامه صوراسرافيل، روزنامه سروش و آفتاب (روزنامه نيم رسمي دوره ناصرالملک در تهران) و چند مقاله در روزنامه «شوري» طبع شده است.
18. پندها و کلمات قصار: استاد مجموعه اي دارد شامل جمله هاي کوتاه و حاوي مطالب فلسفي و اخلاقي نغز، به سبک پندهاي لاروشفوکو.
19. ديوان دهخدا: استاد دهخدا که در نظم و نثر متبحر و مخصوصاً در دواوين شعراي قديم تتبع داشت و سالها به تصحيح ديوان گويندگان بزرگ مشغول بود، گاه به سرودن اشعار اقبال مي کرد. مجموعه اشعار وي به اهتمام نگارنده در سال1334 چاپ و منتشر شده است.
20. لغت نامه.
منبع:یزدان پرست، حمید؛ (1387) نامه ایران؛ مجموعه مقاله ها، سروده ها، و مطالب ایران شناسی، جلد چهارم، به کوشش حمید یزدان پرست، تهران، اطلاعات، چاپ یکم.
مراجعت دهخدا به ايران مقارن با آغاز مشروطيت بود، و از آن موقع با همکاري مرحوم جهانگيرخان و مرحوم قاسم خان «روزنامه صور اسرافيل» را منتشر کرد و آن از جرايد معروف و مهم صدر مشروطيت بود. جذاب ترين قسمت آن روزنامه ستون فکاهي بود که به عنوان «چرند و پرند» به قلم استاد و با امضاي «دخو» نوشته مي شد، و سبک نگارش آن در ادبيات فارسي بي سابقه بود و مکتب جديدي را در عالم روزنامه نگاري ايران و نثر معاصر پديد آورد. وي مطالب انتقادي و سياسي را با روش فکاهي در طي آن مقالات منتشر مي کرد. پس از تعطيل مجلس شوراي ملي در دوره محمدعلي شاه، دهخدا را با جمعي از آزاديخواهان به اروپا تبعيد کردند. وي در پاريس با علامه محمد قزويني معاشر بود، سپس به سوئيس رفت و در آنجا نيز سه شماره از «صور اسرافيل» منتشر کرد، آنگاه به استانبول رفته، با مساعدت جمعي از ايرانيان که در ترکيه بودند، روزنامه اي به نام «سروش» به زبان فارسي انتشار داد که در حدود پانزده شماره منتشر شد.
پس از اينکه مجاهدين تهران را فتح کردند و محمدعلي شاه خلع گرديد، دهخدا از تهران و کرمان به نمايندگي مجلس شوراي ملي انتخاب شد، و با استدعاي سران مشروطيت از عثماني به ايران باز آمده، به مجلس شورا رفت. در دوران جنگ بين المللي اول دهخدا در يکي از قراي چهارمحال بختياري منزوي بود و پس از جنگ به تهران بازگشته، از کارهاي سياسي کناره گرفت و به خدمات علمي و ادبي و فرهنگي مشغول شد و مدتي رياست دفتر وزارت معارف، رياست تفتيش وزارت عدليه، رياست مدرسه علوم سياسي و سپس رياست مدرسه عالي حقوق و علوم سياسي تهران به او محول گرديد و از آن زمان تا پايان حيات بيشتر به مطالعه و تحقيق و تحرير مصنفات گرانبهاي خويش مشغول بود. علامه دهخدا بعدازظهر روز دوشنبه هفتم اسفندماه 1334 شمسي در خانه مسکوني خويش واقع در خيابان ايرانشهر به رحمت ايزدي پيوست. جنازه آن مرحوم در بامداد روز چهارشنبه به شهر ري مشايعت و در ابن بابويه مدفون گرديد.
آثار
گروهي خرده گرفتند که عنوان کتاب «امثال و حکم» است، ولي در طي آن، اصطلاحات و کنايات و اخبار و احاديثي که مثل نيستند، فراوان آمده. دهخدا به نگارنده اظهارداشت: من خود متوجه اين نکته بودم؛ ولي از انتخاب عنواني مطول نظير «امثال و حکم و مصطلحات و کنايات و اخبار و احاديث...» خودداري و به عنوان ساده «امثال و حکم» اکتفا کردم. راه ديگر هم حذف اصطلاحات و کنايات و غيره بود که اگر استاد بدين کار دست مي يازيد، خوانندگان کتاب خود را از فوايد بسيار محروم مي کرد. انتشار امثال و حکم دهخدا در مجامع ادبي تهران به منزله حادثه اي ادبي تلقي شد، و در انجمن ادبي ايران که در منزل مرحوم افسر برپا مي شد، مجلسي به افتخار استاد دهخدا بدين مناسبت تشکيل گرديد و استاد فروزانفر شرحي مشبع در باب شخصيت علامه و مزاياي دوره امثال و حکم بيان کردند.
2. ترجمه عظمت و انحطاط روميان: تأليف مونتسکيو، استاد اين کتاب را در جواني ترجمه کرد.
3. ترجمه روح القوانين: تأليف مونتسکيو، اين کتاب را نيز استاد در جواني ترجمه کرد.
4. فرهنگ فرانسه به فارسي: استاد از آغاز جواني تا اواخر عمر به تأليف فرهنگ فرانسه به فارسي مشغول بود. مواد اين کتاب شامل لغات علمي، ادبي، تاريخي، جغرافيايي و طبي زبان فرانسه با معادل آنها در زبانهاي فارسي و عربي است. مرحوم دهخدا اين معادلها را با تتبع دقيق در ساليان متمادي از متون امهات کتب فارسي و عربي استخراج کرده اند.
5. ابوريحان بيروني: شرح حال ابوريحان محمدبن احمد خوارزمي بيروني که مقارن هزاره تولد بيروني تأليف و به جاي پنج شماره مجله آموزش و پرورش از انتشارات اداره کل نگارش وزارت فرهنگ در مهرماه 1324 منتشر گرديد و سپس عين آن در لغت نامه تجديد طبع شد.
6. تعليقات بر ديوان ناصرخسرو: ديوان قصايد و مقطعات حکيم ناصرخسرو به ضميمه روشنايي نامه و سعادت نامه به تصحيح مرحوم حاج سيد نصرالله اخوي و مقدمه آقاي تقي زاده و تعليقات آقاي مينوي در تهران به سالهاي 1304 – 1307 به طبع رسيد. يادداشتهاي دهخدا در تصحيح اشعار و بعض نکات با مقدمه اي دلکش از صفحه 619 ديوان مزبور به بعد چاپ شده است.
7. ديوان سيد حسن غزنوي: ديوان سيد حسن غزنوي ملقب به اشرف، به اهتمام آقاي مدرس رضوي در تهران به سال 1328 به طبع رسيد. وي پس از اتمام متن ديوان، آن را به نظر علامه دهخدا و استاد فروزانفر رسانيد و يادداشتهاي ايشان را در تصحيح اشعار در پايان کتاب جاي دادند.
8. ديوان حافظ: مرحوم دهخدا يک بار ديوان حافظ چاپ خلخالي (تهران 1306) را پس از طبع و انتشار تصحيح کردند، بار ديگر ديوان خواجه مصحح علامه قزويني (تهران 1320) را پس از انتشار تصحيح نمودند.
9. ديوان منوچهري: ديوان منوچهري را دهخدا از روي قريب بيست نسخه خطي و چاپي تصحيح کرده اند.
10. ديوان فرخي: ديوان فرخي را استاد علامه از روي نسخ متعدد خطي و چاپي تصحيح کرده اند. در آن زمان گروهي از فاضلان عصر در محضر ايشان حاضر مي شدند و در تصحيح اشعار تبادل نظر مي کردند.
11 و 12. ديوان مسعود سعد سلمان و سوزني سمرقندي: از جمله کارهاي استاد، تصحيح قسمتي از ديوان مسعود و تمامي ديوان سوزني است.
13. لغت فرس اسدي: تصحيحات لغت فرس اسدي به قلم استاد در طي سالهاي متمادي در حواشي دو نسخه ي چاپ پاول هرن و چاپ مرحوم عباس اقبال يادداشت شده است.
14. صحاح الفرس: از صحاح الفرس که دومين کتاب لغت فارسي موجود است، تاکنون سه نسخه به دست آمده است که يک نسخه متعلق به کتابخانه استاد دهخداست و استاد آن را تصحيح کرده و مقدمه اي براي آن نوشته اند.
15. تصحيح ديوان ابن يمين: استاد دهخدا ديوان ابن يمين را تصحيح کردند و نسخه مصحح ايشان در کتابخانه مجلس شوراي ملي است.
16. تصحيح يوسف و زليخا: مرحوم دهخدا نسخه اي خطي از يوسف و زليخاي منسوب به فردوسي در کتابخانه خود داشتند که تمام آن را تصحيح و تحشيه کرده اند.
17. مجموعه مقالات: مقالات اجتماعي و سياسي علامه به نام «چرند و پرند» و همه سر مقاله هاي روزنامه صوراسرافيل، روزنامه سروش و آفتاب (روزنامه نيم رسمي دوره ناصرالملک در تهران) و چند مقاله در روزنامه «شوري» طبع شده است.
18. پندها و کلمات قصار: استاد مجموعه اي دارد شامل جمله هاي کوتاه و حاوي مطالب فلسفي و اخلاقي نغز، به سبک پندهاي لاروشفوکو.
19. ديوان دهخدا: استاد دهخدا که در نظم و نثر متبحر و مخصوصاً در دواوين شعراي قديم تتبع داشت و سالها به تصحيح ديوان گويندگان بزرگ مشغول بود، گاه به سرودن اشعار اقبال مي کرد. مجموعه اشعار وي به اهتمام نگارنده در سال1334 چاپ و منتشر شده است.
20. لغت نامه.
منبع:یزدان پرست، حمید؛ (1387) نامه ایران؛ مجموعه مقاله ها، سروده ها، و مطالب ایران شناسی، جلد چهارم، به کوشش حمید یزدان پرست، تهران، اطلاعات، چاپ یکم.
