استخاره و اراده خداوند(2)

6. دوستی اولیای الهی

یکی از بهترین راههای میان‌بر برای رسیدن به خدا، دوستی با اولیا و دوستان اوست؛ زیرا از این طریق، شخص سعی میکند صفات او را در خود ایجاد کند تا شاید به حرم محبّت خدا وارد شده و به حلقههای آن چنگ زند. حال گاهی خدا خیر کسی را اراده کرده و در پی آن محبّت اولیا و دوستان خود را به قلب وی القا میکند. در حدیثی از امام صادق علیه السلام آمده است: من اراد الله به الخیر، قذف فی قلبه حبّ الحسین علیه السلام و حبّ زیارته. و من اراد به السوء، قذف فی قلبه بغض الحسین و بغض زیارته؛ کسی که خدا خیر او را بخواهد، دوستی حسین علیه السلام و زیارت او را به قلبش میاندازد. و کسی که بدش را بخواهد، کینه و دشمنی آن حضرت و زیارتش را به دل وی میاندازد (کامل الزیارات، ص 269، ح 417).

7. سخاوت به جا

سخاوت به هنگام، یعنی جایی که سخاوت مطلوب است، صفتی نیک و اخلاقی پسندیده به شمار می‌آید و علاوه بر نشاطی که در فرد سخی ایجاد میکند، می‌تواند آثار مثبت اقتصادی و اجتماعی بی بدیلی در خانواده یا جامعه داشته باشد. در حدیثی از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله آمده است: اذا اراد الله بعبد خیراً بعث الیه ملکاً من خزّان الجنّة فیمسح صدره فتسخو نفسه بالزکاة؛ آن گاه که خدا خیر کسی را بخواهد، فرشتهای از خزانه‌داران بهشت را به سوی او می‌فرستد تا سینهاش را مسح کند، پس نفسش بر پرداخت زکات سخاوت‌مند شود ( دعائم الإسلام، ج 1، ص 240). شبیه همین حدیث در کتاب ثواب الأعمال (ص 46) شیخ صدوق نیز آمده است. 8. عسلی شدن
خود‌شیرینی و تمسّک به هر طریقی برای خوشحال کردن دیگران و یا راه‌یابی به دل و ذهن و خاطره آن‌ها، ممدوح عقل و شرع نیست. امّا انجام کار و یا رفتارهایی که خلاف شریعت نیست و هیچ گونه مخالفتی هم با عقل و عرف ندارد، بلکه در مواردی در شرع یا عرف جامعه به آن‌ها سفارش هم شده و موجب شادی اطرافیان و بخصوص افراد صالح و با تقوا و یا به دست آوردن دل آن‌ها میشود، از نظر عقل و شرع، مطلوب و ممدوح است و از آن میتوان به عسلی بودن تعبیر کرد. در حدیثی که سید رضی در کتاب المجازات النبویة آورده، از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نقل است: اذا اراد الله بعبد خیراً عسّله. قیل له: یا رسول الله و ما عسّله؟ قال: یفتح له بین یدی موته عملاً صالحاً یرضی حتی یرضی عنه من حوله؛ آن گاه که خدا خیر بندهای را بخواهد او را عسلی (شیرین) میکند. یاران گفتند: ای پیامبر خدا، او را عسلی میکند یعنی چه؟ فرمود: انجام عمل صالحی را که از آن خشنود میشود، به هنگام مرگ بر او القا میکند تا اطرافیان هم از او راضی و خشنود شوند ( المجازات النبویة، ص 21). در کتاب مقاییس اللغة آمده است: فی الحدیث «اذا اراد الله بعبد خیراً عسله»، و معناه: طیب ذکره و حلاه فی قلوب الناس بالصالح من العمل من قولک. عسلت الطعام، ای جعلت فیه عسلاً. و فلان معسول الخلق، ای طیبه؛ در حدیث آمده که «آن گاه که خدا خیر بندهای را بخواهد او را عسلی میکند»، معنایش آن است که یاد او را گوارا میگرداند و با (توفیق بر) انجام کارهای شایسته او را در دل‌های مردم شیرین میکند. مثل آن که بگویی غذا را عسلی کردم، یعنی در آن عسل قرار دادم. و اخلاق فلانی آمیخته به عسل است، یعنی اخلاقش گوارا است ( مقاییس اللغة، ج 4، ص 314). سید رضی در شرح این حدیث نگاشته است: معنی عسله، أی جعل عمله حلواً یحمده الصالحون و یرضاه المتّقون، فیکون کالشئ المعسول الذی یسوغ فی اللهوات و یلذّ فی المذاقات؛ معنای این که او را عسلی میگرداند آن است که کارش را شیرین میکند تا شایستگان او را ستایش کرده و پرهیزگاران از او خشنود شوند، پس چنین شخصی همانند چیزی است که با عسل آمیخته شده و از گلوها (به راحتی) پایین میرود و از آن در همه ذائقه‌ها لذّت برده میشود ( المجازات النبویة، ص 21).

9. دریافت بهترین نعمت‌های دنیوی

در میان نعمت‌های دنیوی، شاید نتوان نعمت‌هایی چون دوست خوب که انسان را به یاد خدا بیندازد، همسر نیک، روحیه قناعت ورزی و عفیف بودن را سراغ گرفت. در احادیثی هر یک از این‌ها، به عنوان نعمت و هدیهای از طرف خدا برای کسی که خدای متعال خیر او را خواسته مطرح شده است. در حدیثی به نقل از امام علی علیه السلام آمده است: اذا اراد الله بعبد خیراً الهمه القناعة و اصلح له زوجه؛ آن گاه که خدا خیر بندهای را بخواهد، قناعت را به وی الهام کرده و همسرش را برای او شایسته میگرداند ( عیون الحکم و المواعظ، ص 131). و در حدیث دیگر از همان حضرت نقل است: إذا أراد الله بعبد خیراً عفّ بطنه و فرجه؛ آن گاه که خدا خیر بندهای را بخواهد، شکم و شهوتش را عفیف میگرداند (همان‌جا). و در حدیثی از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می‌خوانیم: من اراد الله به خیراً رزقه خلیلاً صالحاً ان نسی ذکره او ذکر اعانه؛ کسی که خدا خیرش را خواسته، دوستی شایسته روزیاش میکند تا اگر (خدا را) فراموش کرد، به یادش آورد و اگر یادش بود (بر استواری آن) کمکش کند ( الفصول المهمّة فی تألیف الأمّة، ص 11). هم‌چنین موارد دیگری نیز تحت عنوان «آن گاه که خدا خیر کسی را بخواهد» در روایات آمده که اشاره به آن‌ها نوشتار را به درازا میکشاند. علاقه‌مندان میتواند با جستجوی عبارت «أراد الله بعبد» و یا «أراد بعبد» در نرم افزارهای حدیثی آن‌ها را ملاحظه نماید.

آیا خیرخواهی خدا، جبرآور است؟

از مضامین گوناگون احادیث پیش گفته، این نکته روشن است که خیرخواهی خدا برای کسی، به معنای مجبور بودن وی نیست، بلکه از طرف باری‌تعالی، برای او زمینه مساعدتری نسبت به دیگران برای رسیدن به کمال پدید آمده است. در واقع، این احادیث در مقام بیان این جهت که چه چیزی باعث شده تا خدا خیر کسانی را بخواهد نیست و فقط گویای آن است که اگر خیر کسی را خواست در حق وی چنین و چنان میکند. مانند آن که گفته شود اگر پدر خیر فرزندش را بخواهد در حقّ وی چنین میکند و اگر خیر او را نخواهد چنان میکند. در این جا واضح است که این گفتار گویای آن نیست که چه رفتاری از فرزند سر زده یا نزده و پدر خیر وی یا شرّ او را خواسته است. پدید آمدن این امور، می‌تواند در پی طلب خیر از طرف آن شخص بوده و یا آن شخص کار خیری انجام داده و خیر خواهی خدا را برای خود در پی داشته است. هر یک از این دو و یا هر دو با هم و یا عامل دیگری مثل دعای خیر دیگران، مؤثّر باشد. این خیلی مهم نیست، آن‌ چه مهم است آن که خدای قادر متعال در حقّ وی خیر خواسته است.

چگونه استخاره کنیم؟

در این زمینه، به دو دسته روایت بر میخوریم.

دسته اوّل: نماز و طلب خیر از خدا

در حدیثی از جابر آمده است: کان النبی صلی الله علیه و آله یعلّمنا الاستخارة فی الامور کلّها کما یعلّمنا السورة من القرآن. یقول: اذا همّ احدکم بالامر فلیرکع رکعتین من غیر الفریضة، ثمّ لیقل: «اللهم انّی استخیرک بعلمک و استقدرک بقدرتک، و أسئلک من فضلک العظیم، فإنّک تقدر و لا أقدر، و تعلم و لا أعلم، و أنت علّام الغیوب. اللهم إن کنت تعلم أن هذا الأمر خیر لی فی دینی و دنیای و معاشی و عاقبة أمری ـ أو قال: عاجل أمری و آجله ـ فاقدره لی و یسّره لی، ثمّ بارک لی فیه. اللهم و إن کنت تعلم أن هذا الأمر شرّ لی فی دینی و دنیای و معاشی و عاقبة أمری ـ أو قال: عاجل أمری و آجله ـ فاصرفه عنی و اصرفنی عنه، و اقدر لی الخیر حیث کان، ثمّ رضنی به. قال: و یسمّی حاجته؛ پیامبر صلی الله علیه و آله همان گونه که سورهای از قرآن را به ما میآموخت، طلب خیر در همه امور را نیز به ما میآموخت. میفرمود: اگر امر مهمّی برای یکی از شما پیش آمد، دو رکعت نماز غیر از نمازهای واجب بگزارد و سپس بگوید: «خدایا، چون عالمی، از تو طلب خیر میکنم و چون قادری، از تو طلب قدرت میکنم و از فضل و کرم با عظمت و گسترده تو میطلبم. پس همانا، تو قدرت داری و من ندارم، تو (به امور) آگاهی و من آگاه نیستم، و تو به پنهان‌ها علم داری. بارالها، اگر میدانی این امر، برای دین، دنیا، معاش و عاقبت امر من (و یا میگفت: برای دنیا و آخرتم) خیر است، تحقّق آن را برای من مقدّر و آسان گردان. پس برای من در آن امر برکت قرار ده و آن را برای من مبارک گردان. بارالها، اگر میدانی که این امر برای دین، دنیا، معاش و عاقبت امر من (و یا میگفت: برای دنیا و آخرتم) شرّ است، پس آن را از من دور بدار و مرا نیز از آن برگردان. و هر گونه هست، برای من خیر مقدّر ساز و مرا به واسطه آن خشنود گردان ( فتح الأبواب، ص 149 و 150).
با خدا خلوت کرده دو رکعت نماز می‌گزارد و بعد از آن صد بار (یا صد و یک بار، به لحاظ آن که در برخی روایات آمده است که عدد آن فرد باشد) با ذکر «استخیر الله»، از خدای متعال طلب خیر می‌نمود و دعایی می‌خواند به این مضمون که: «خدایا، همان گونه که تو میدانی میخواهم به کاری اقدام کنم و مقدّمات آن را فراهم کرده‌ام. پس اگر این کار به نفع و صلاح دین، دنیا و آخرت من است، تحقّق آن را برای من آسان گردان. و چنان چه می‌دانی این کار برای دین، دنیا و آخرت من شرَ است و ضرر دارد، آن را از من دور نما (و مقدّمات آن را از هم فرو پاش) تا تحقّق پیدا نکند. 1 هم‌چنین در احادیث متعدّدی دیگران را به این کار سفارش نمودهاند (ر.ک: الکافی، ج 3، ص 470 ـ 473، باب صلاة الإستخارة). در میان این دسته از احادیث، احادیثی با سند صحیح و موثّق دیده میشود که به عنوان نمونه به مواردی اشاره می‌شود.

دو حدیث صحیح السند

1. امام صادق علیه السلام فرمود: صلّ رکعتین و استخر الله. فوالله ما استخار الله مسلم الا خار الله له البتّه؛ دو رکعت نماز بخوان و از خدا طلب خیر کن. پس به خدا سوگند، هیچ مسلمانی از خدا طلب خیر نکند مگر آن که خدا برای او خیر مقدّر میکند ( الکافی، ج 3، ص 470، ح 1). 2. در حدیث دیگری از آن حضرت نقل شده است: قال لی ابو عبدالله علیه السلام: إذا أراد أحدکم شیئاً فلیصل رکعتین ثمّ لیحمد الله و لیثن علیه و لیصل علی محمّد و أهل بیته و یقول: «اللهم إن کان هذا الأمر خیراً لی فی دینی و دنیای، فیسّره لی و اقدره و إن کان غیر ذلک فاصرفه عنّی». فسئلته أی شئ أقرء فیهما؟ فقال: إقرء فیهما ما شئت و إن شئت قرأت فیهما «قل هو الله أحد» و «قل یا أیها الکافرون»؛ امام صادق علیه السلام به من فرمود: هرگاه یکی از شما اراده انجام کاری را کرد، دو رکعت نماز بخواند و پس از آن حمد و ثنای خدا گوید و بر پیامبر و اهل بیتش درود فرستد و بگوید:
«خدایا، اگر این کار برای من در دنیا و آخرتم خیر است، تحقّق آن را برای من آسان و مقدّر ساز. و اگر غیر از این است، آن را از من دور بدار». از وی سؤال کردم: چه سوره‌هایی در آن دو رکعت بخوانم؟ فرمود: هر سورهای که خواستی، و اگر میخواهی سوره توحید و کافرون بخوان (همان، ص 472، ح 6).

بررسی سندی

دو حدیث فوق، به لحاظ سند، صحیح هستند و تمامی افراد سند، امامی ‌و ثقه و برخی از آن‌ها مانند محمّد بن یحیی، احمد بن محمّد، محمّد بن خالد، علی بن حدید و نضر بن سوید، از اجلا و بزرگان محدّثان شیعه محسوب میشوند. 1

دو حدیث موثّق

1. علی بن اسباط، از امام رضا علیه السلام آورده است: قلت لأبی الحسن الرضا علیه السلام: جعلت فداک، ما تری آخذ برّاً أو بحراً. فإنّ طریقنا مخوف شدید الخطر؟ فقال: اخرج برّاً و لا علیک أن تأتی مسجد رسول الله ـ صلی الله علیه و آله ـ و تصلّی رکعتین فی غیر وقت فریضة، ثم لتستخیر الله مائة مرّة و مرّة، ثم تنظر. فإنّ عزم الله لک علی البحر، فقل الذی قال الله عزّ و جلّ: «و قال ارکبوا فیها بسم الله مجریها و مرسیها إنّ ربی لغفور رحیم؛ به امام رضا علیه السلام گفتم: فدایت شوم، چه نظر میدهید، راه خشکی را برگزینم یا دریا را؛ چرا که راه ما بسی ترسناک و پر خطر است؟ حضرت فرمود: راه خشکی را برگزین و اشکالی ندارد که به مسجد پیامبر (مسجد النبی) رفته و دو رکعت نماز در غیر وقت نمازهای واجب بخوانی و سپس صد و یک بار از خدا طلب خیر کن و ببین اگر در دلت عزم سفر دریایی داری (همان را اختیار کن)، پس بگو همان را که خدای ـ عزّ و جلّ ـ گفت: «و (نوح) گفت بر کشتی سوار شوید، به نام خداست روان شدن و توقّفش. همانا، پروردگار من آمرزنده مهربان است» ( الکافی، ج 3، ص 471، ح 5). 2. در حدیث دیگری با سندی متفاوت، شبیه به متن فوق آمده و به خاطر شباهت بسیار زیاد آن، این جا تکرار نمیشود (همان، ح 4).

بررسی سندی

دو حدیث فوق از امام رضا علیه السلام به لحاظ سند، موثّق محسوب میشوند. 2 علی بن اسباط، در سند حدیث اوّل، و ابن فضال، در سند حدیث دوم، هر دو فطحی و ثقه هستند. در این میان، احادیث دیگری نیز با سندهای متفاوت وجود دارد با این مضمون که روش طلب خیر (استخاره) از خدا، خواندن دو رکعت نماز و طلب خیر از او است. علاوه، در منابع حدیثی عامّه هم برخی از این احادیث عیناً و برخی دیگر به طور مشابه وجود دارد.

استخاره ذات الرِّقاع

در میان دسته اوّل، روایاتی است با این مضمون که برای رفع تحیر، در سه برگه، انجام دادن کار نوشته شود با تعبیر «بسم الله الرحمن الرحیم. خیرة من الله العزیز الحکیم لفلان بن فلانه افعله». و در سه برگه دیگر، ترک آن کار نوشته شود با عبارت «بسم الله الرحمن الرحیم. خیرة من الله العزیز الحکیم لفلان بن فلانه لاتفعل». و این برگهها زیر سجاده قرار داده شود و بعد از گزاردن دو رکعت نماز، صد بار طلب خیر در حال سجده، و خواندن دعای طلب خیر از خدا در همه کارها، کاغذها به هم خورده و یکی یکی از آن‌ها برداشته شود. اگر سه کاغذ پشت سر هم، انجام کار یا ترک آن بود، همان اختیار میگردد و اگر مختلف بود، تا پنج کاغذ برداشته میشود و هر طرف از انجام یا ترک، بیشتر بود، همان اختیار میشود (ر.ک: الکافی، ج 3، ص 470، ح 3). این روایات را که مفادشان به استخاره ذات الرقاع مشهور است، میتوان از دسته اوّل به شمار آورد؛ چرا که شیوه آن همان خواندن دو رکعت نماز و صد بار طلب خیر بعد از آن است.
منبع:دوفصلنامه حدیث اندیشه شماره 8و9..