نویسنده: ارحام مرادی
از زمانی که هرمان اته در 1874 م نخستین تلاش را برای گردآوری اشعار کسایی مروزی، شاعر سده ی چهارم هجری، انجام داد تاکنون، حدود 340 بیت از اشعار او به دست آمده است. اته کوشید بر اساس چند تذکره ی شعرای فارسی زبان، اشعار کسایی را جمع آوری کند ( Ethe ', 1874: 133- 153. (1) بعد از او تلاش های دیگری در راه بازسازی دیوان این شاعر صورت گرفت، که دقیق ترین و کامل ترین آن ها تحقیق ارزنده دکتر محمد امین ریاحی است، که با عنوان کسایی مروزی (زندگی، اندیشه و اشعار او ) تا کنون بارها به چاپ رسیده است. پس از کار ریاحی تنها دو مطلب چشم گیر دیگر در این باب منتشر شد، که اندکی پیکره ی کوچک اشعار باقی مانده از کسایی را وسعت بخشید؛ نخست دکتر علی اشرف صادقی که 9 بیت منقول به نام کسایی را از سه منبع برکشید و منتشر کرد (صادقی، 1386: 883- 887) (2) ؛ دیگر محمد حسین حکیم که یک قصیده ی 26 بیتی از کسایی را در جنگی از اشعار شیعی، که در نیمه ی سده ی نهم هجری تدوین شده، یافت و به چاپ رساند (حکیم، 1387؛ 56- 66).
هرمان اته چند سال پس از چاپ مقاله ی خود، در یکی از آثارش که با عنوان تاریخ ادبیات فارسی ترجمه شده، از منبع تازه ای از اشعار کسایی مروزی نام برد و به وجود سه قصیده و یک غزل از او در آن اشاره کرد (اته، 1356: 148). آن منبع دست نویس شماره Add. 27, 261. کتابخانه ی بریتانیاست. این دست نویس که در واقع مجموعه ای ست از نظم و نثر فارسی، شهرت یافته است؛ از آن رو که در سال های 813- 814 ق. برای اسکندر بن عمر شیخ، نوه ی امیر تیمور و حاکم وقت شیراز، گردآوری و کتابت شده است.
این مجموعه را نخست چارلز ریو در فهرست دست نویس های فارسی کتابخانه ی موزه ی بریتانیا، در چهار صفحه معرفی کرد ( Rieu , 1881: 868- 871) . سال ها بعد مجتبی مینوی فهرست مفصلی از محتویات این مجموعه، احتمالاً در زمان اقامت خود در لندن، تهیه کرد که اکنون به صورت دست نویس در کتابخانه ی مینوی، به شماره ی 106 موجود است (دانش پژوه و افشار، 1374: 48). سپس تر دکتر اصغر مهدوی فهرستی از مطالب جنگ بر اساس عکس موجود از آن در کتابخانه ی علی اصغر حکمت تدوین کرد، که با همکاری ایراج افشار در فرهنگ ایران زمین به چاپ رسید ( مهدوی و افشار، 1365 : 190- 205).
میکروفیلم ناقصی از این مجموعه در کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران، به شماره ی 24 نگهداری می شود ( دانش پژوه، 1348 : 401). پژوهشگران ایرانی و خارجی بسیاری تاکنون از این مجموعه در تحقیقات خود در حوزه های ادبیات فارسی و تاریخ هنر بهره برده اند. محمد امین ریاحی- به اشاره هرمان اته در تاریخ ادبیات فارسی - به امید یافتن اشعاری از کسایی مروزی به سراغ جنگ اسکندری رفته بود و ابتدا در مقاله ی خود با عنوان «قصیده ای از کسایی مروزی» نتیجه ی بررسی خود از این جنگ را چنین نوشت: «من با هزار شوق و امید به آن مجموعه مراجعه و عکسی از آن هم برای خود فراهم کردم. در آنجا قصیده ای است به این عنوان و مطلع "کسایی راست در منقبت:
ای امیر المومنین شاه جهان داور تویی
وی امام المتّقین داماد پیغمبر تویی"
...این قصیده از شیوه ی سخن کسایی و زبان شعر دوره سامانی به دور است، و نام گوینده نیز در پایان آن چنین آمده است:
ای ز هول عرض منکر دستگیر مؤمنان
پایمرد حمزه ی کوچک (3) به محشر در تویی...»
(ریاحی، 1348: 446).
در آن زمان ریاحی تنها همین یک مورد را در جنگ اسکندری (برگ 303 پ) به نام کسانی دیده بود، و به درستی هم اشاره کرده که این قصیده از آن کسایی نیست. بعدها او در کتاب خود درباره ی احوال و اشعار کسایی، علاوه بر این مورد، به برگ 144 پ (4) این جنگ نیز اشاره کرده، که در آنجا نیز شعری به نام کسایی آمده اما از او نیست ( ریاحی ، 1373 : 130)
چنان که ریاحی اشاره کرده، در برگ 144 پ این مجموعه قصیده ای به نام کسایی نقل شده است، با این عنوان و مطلع:
در منقبت علی علیه السّلم کسائی فرماید:
ای دل بگوی منقبت مرتضی علی
زیرا که هست در خور مدح و ثنا علی
پانزده بیت از این قصیده در این برگ از جنگ اسکندری نقل شده و همان طور که ریاحی هم دریافته، از کسایی مروزی نیست. این شعر در واقع از آن یکی از شعرای سده ی هفتم و هشتم هجری است، به نام سعید هروی(5) که در چند منبع دیگر به نام او و با تخلّص «سعید» نقل شده است؛ از جمله در انیس الخلوه و جلیس السلوه تألیف مسافر بن ناصر الملطوی، گرد آمده در حدود سال 800 ق .( مسافر بن ناصر الملطوی، 1390: 33 پ)، دیگر در جنگ عبدالکریم مدّاح تألیف شده در 849 ق. (عبدالکریم مدّاح، 1390: 224- 226).
هرمان اته به وجود سه قصیده و یک غزل به نام کسایی در این جنگ اشاره کرده (اته، 1356: 148)، اما ریاحی تنها دو قصیده ی موجود در برگ های 144 پ و 303 پ را دیده است؛ البته چنان که او نیز گفته، هیچ یک از کسایی نیست ( ریاحی ، 1373: 130 ). قصیده ی سومی که در جنگ اسکندری به نام کسایی آمده و ریاحی احتمالاً به سبب مخدوش بودن میکروفیلم مورد استفاده ی خود آن را ندیده است، در برگ 145 ر قرار دارد. جالب اینجاست که چند بیتی که در این برگ به نام کسایی نقل شده، در واقع ابیاتی است که از قصیده ی کسایی با مطلع:
فهم کن گر مومنی فضل امیرالمؤمنین
فضل حیدر، شیر یزدان، مرتضی پاک دین
که ریاحی خود پیش تر، آن را در جنگ عبدالله برمکی، مورخ 945 ق، یافته بود و برای نخستین بار در سال 1348 ش. در مقاله ای منتشر و به پژوهشگران معرفی کرده بود. ریاحی بعدها همین قصیده را در کتاب خود و بر اساس همین تک نسخه، با اندکی تغییر نقل کرد. (ریاحی، 1373 : 89- 92) . دیگران نیز همین قصیده را از تحقیقات ریاحی نقل کرده اند (درخشان ، 1364 : 46- 47؛ اداره چی گیلانی ، 1370 : 306 - 308). ابیات منقول در برگ 145 ر جنگ اسکندری، بیت های 1، 2، 4، 6، 13و 23 از قصیده ی مذکور است، که در آخرین ویرایش از کتاب ریاحی ( چاپِ 1373) با شماره ی 161، 162، 164، 166، 173 و 183 یافته می شوند.
با این که ریاحی در تحقیقات خود از جنگ اسکندری بهره برده بود، اما هیچ گاه متوجه وجود این 6 بیت از آن قصیده در جنگ نشد و تنها علی اشرف صادقی سال های بعد، در مقاله ای که در باب ابیات تازه ای از کسایی نوشت به وجود این ابیات در جنگ اسکندری اشاره کرد، و در یک موضع نیز ضبط جنگ اسکندری را به ضبط منتخب ریاحی در آن قصیده ترجیح داد (صادقی، 1386 : 887).
چنان که پیش تر گفته شد، جنگ اسکندری در سال های 813- 814 ق. تدوین و کتابت شده، و نسبت به تنها مأخذ ریاحی از قصیده ی پیش گفته، یعنی جنگ عبدالله برمکی مورخ 945 ق، بیش از 130 سال قدیمی تر و طبعاً حاوی ضبط های درست تری از آن قصیده است. با مقابله 6 بیت منقول در جنگ اسکندری با صورت چاپی در کتاب ریاحی، آشکار شد که ضبط جنگ اسکندری در پنج موضع (سه بیت) نسبت به ضبط های جنگ عبدالله برمکی برتری دارد، و در واقع صورت درست آن ابیات را نشان می دهد:
ریاحی (بیت 164):
ای نواصب گر ندانی (6) فضل سرّ ذوالجلال
آیت «قربی» نگه کن و آن «اصحاب الیمین»
جنگ اسکندری:
ای نواصب گر ندانی فضل شیر ذوالجلال
آیت قربی نگه کن وان اصحاب الیمین
***
ریاحی (بیت 166):
«لافتی الا علی» بر خوان و تفسیرش بدان
یا که گفت و یا که داند گفت جز روح الامین؟
***
جنگ اسکندری:
لافتی الا علی برخوان و تفسیرش بدان
تا که گفت و تا که داند گفت جز روح الامین
ریاحی (بیت 173):
دامن اولاد حیدر گیر و از طوفان مترس
گر کشتی گیر و بنشان این فزع اندر پسین
جنگ اسکندری:
دامن اولاد حیدر گیر و از طوفان مترس
گر کشتی گرد و بنشان این فزع اندرنشین
چنانکه ملاحظه شد، صورت درست ابیات مورد نظر با ضبط های جنگ اسکندری به دست می آید، که از این پس باید در نظر گرفته شود.
پیش تر گفته شد که هرمان اته به وجود سه قصیده و یک غزل به نام کسایی در این جنگ اشاره کرده است (اته، 1356 : 148) ، اما نگارنده نتوانست هیچ غزلی به نام کسایی در آن بیاید. این احتمال وجود دارد که اته دچار اشتباه شده باشد، چون ریو، مینوی و اصغر مهدوی، که هر یک به گونه ای مطالب جنگ اسکندری را فهرست کرده اند، اشاره ای به وجود غزالی به نام کسایی در آن نکرده اند.
در پایان این جستار، ذکر نکته ای کوچک درباره ی یکی دیگر از اشعار کسایی خالی از فایده نخواهد بود؛ در این کتابخانه دکتر اصغر مهدوی نسخه ای از کتابی عرفانی به شماره ی 451 موجود است، که در سده ی هفتم یا هشتم هجری کتابت شده و خود کتاب هم از تألیفات سده ی ششم هجری است ( دانش پژوه ، 1337 : 328 و 330) . میکروفیلمی از آن به شماره 1074 در کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران موجود است (دانش پژوه، 1348 : 156). در مطاوی کتاب، اشعاری به فارسی و عربی و چند بیت فهلوی نقل شده، که محمد تقی دانش پژوه سال ها پیش مقاله ای در باب اشعار نقل شده در این کتاب دو بیت شعر بی نام گوینده دیده می شود که در واقع دو بیت از قصیده ی معروف کسایی است با مطلع:
باد صبا درآمد، فردوس گشت صحرا
آراست بوستان را، نیسان به فرش دیبا
(ریاحی، 1373 : 65).
این قصیده که امروزه به «سوگنامه ی کربلا» شهرت یافته، ظاهراً کهن ترین سوگنامه ی مذهبی به دست آمده در زبان فارسی است. دو بیت از این قصیده در برگ 25 پ نسخه ی مهدوی چنین نوشته شده است:
باد صبا روان شد فردوس گشت صحرا
آورد نامه ی گل باد صبا به صهبا
گلزار بی تأسف خندید بی تکلّف
چون پیش تخت یوسف رخساره ی زلیخا
چنانکه ملاحظه می شود، بیت اول در واقع ترکیبی است از مصرع اول و چهارم قصیده در تصحیح ریاحی، البته با اختلاف در مصرع اول ( همانجا). بیت دوم نیز با اختلاف، بیت سیزدهم از همان تصحیح است (همان: 67). گویا این دست نویس، کهن ترین منبعی است که این دو بیت از قصیده ی سوگنامه در آن نقل شده است.
- اته هرمان، 1356، تاریخ ادبیات فارسی، ترجمه دکتر رضا زاده شفق. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
- اداره چی گیلانی، احمد، 1370، شاعران همعصر رودکی، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
- جنگ اسکندری، کتابخانه بریتانیا، شماره 261، 27. Add ، مورخ 813- 814 ق.
- حکیم، سید محمد حسین، 1387، « قصیده ای نویافته از کسائی». نامه ی فرهنگستان، دوره ی دهم، شماره ی چهارم.
- دانش پژوه، محمد تقی؛ افشار، ایرج، 1374، فهرستواره ی کتابخانه ی مینوی و کتابخانه ی مرکزی پژوهشگاه. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
- دانش پژوه، محمد تقی، 1337، « چند فهلوی در کتابی عرفانی». فرهنگ ایران زمین. جلد 6.
- ـــــــــ، 1348، فهرست میکروفیلم های کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران، تهران: دانشگاه تهران.
- درخشان، مهدی، 1364، اشعار حکیم کسائی مروزی و تحقیق در زندگانی و آثار او. تهران: دانشگاه تهران.
- ریاحی، محمد امین، 1348، « قصیده ای از کسانی مروزی». یغما، سال 22، ش 8.
- ـــــــــــ، 1373، کسایی مروزی ( زندگی، اندیشه و شعر او). تهران: علمی.
- صادقی، علی اشرف، 1386، « ابیات تازه ای از کسائی». چاپ شده در: محقق نامه، به کوشش بهاء الدین خرمشاهی و جویا جهانبخش. جلد دوم، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
- عبدالکریم مداح، 1390 ، تشیع و ولای اهل بیت در ادبی قدیم فارسی ( جنگ عبدالکریم مدّاح مورّخ 849)، به کوشش امینه محلّاتی. تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
- کتاب عرفانی، کتابخانه ی دکتر اصغر مهدوی، شماره 451 . کتابت سده ی هفتم و هشتم. میکروفیلم شماره 1057 کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران.
- مسافر بن ناصر الملطوی، 1390، انیس الخلوه و جلیس السلوه. به کوشش محمد افشین وفایی و ارحام مرادی. تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
- مهدوی، اصغر و ایرج افشار، 1365، « فهرست جنگ اسکندر میرزا تیموری». فرهنگ ایران زمین جلد 26.
Ethe', Hermann, 1874, "Die Lieder des Kisa'î" in
Sitzungsberichte der philosophish- philologischen und historischen Classe der k. b. Akademie der Wissenschaften. Munchen, II, PP. 133- 153.
Rieu, Charles, 1881, Catalogue of the Persian Monuscripts in the British Museum. London: British Museum.
منبع: کتاب ماه ادبیات 65
هرمان اته چند سال پس از چاپ مقاله ی خود، در یکی از آثارش که با عنوان تاریخ ادبیات فارسی ترجمه شده، از منبع تازه ای از اشعار کسایی مروزی نام برد و به وجود سه قصیده و یک غزل از او در آن اشاره کرد (اته، 1356: 148). آن منبع دست نویس شماره Add. 27, 261. کتابخانه ی بریتانیاست. این دست نویس که در واقع مجموعه ای ست از نظم و نثر فارسی، شهرت یافته است؛ از آن رو که در سال های 813- 814 ق. برای اسکندر بن عمر شیخ، نوه ی امیر تیمور و حاکم وقت شیراز، گردآوری و کتابت شده است.
این مجموعه را نخست چارلز ریو در فهرست دست نویس های فارسی کتابخانه ی موزه ی بریتانیا، در چهار صفحه معرفی کرد ( Rieu , 1881: 868- 871) . سال ها بعد مجتبی مینوی فهرست مفصلی از محتویات این مجموعه، احتمالاً در زمان اقامت خود در لندن، تهیه کرد که اکنون به صورت دست نویس در کتابخانه ی مینوی، به شماره ی 106 موجود است (دانش پژوه و افشار، 1374: 48). سپس تر دکتر اصغر مهدوی فهرستی از مطالب جنگ بر اساس عکس موجود از آن در کتابخانه ی علی اصغر حکمت تدوین کرد، که با همکاری ایراج افشار در فرهنگ ایران زمین به چاپ رسید ( مهدوی و افشار، 1365 : 190- 205).
میکروفیلم ناقصی از این مجموعه در کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران، به شماره ی 24 نگهداری می شود ( دانش پژوه، 1348 : 401). پژوهشگران ایرانی و خارجی بسیاری تاکنون از این مجموعه در تحقیقات خود در حوزه های ادبیات فارسی و تاریخ هنر بهره برده اند. محمد امین ریاحی- به اشاره هرمان اته در تاریخ ادبیات فارسی - به امید یافتن اشعاری از کسایی مروزی به سراغ جنگ اسکندری رفته بود و ابتدا در مقاله ی خود با عنوان «قصیده ای از کسایی مروزی» نتیجه ی بررسی خود از این جنگ را چنین نوشت: «من با هزار شوق و امید به آن مجموعه مراجعه و عکسی از آن هم برای خود فراهم کردم. در آنجا قصیده ای است به این عنوان و مطلع "کسایی راست در منقبت:
ای امیر المومنین شاه جهان داور تویی
وی امام المتّقین داماد پیغمبر تویی"
...این قصیده از شیوه ی سخن کسایی و زبان شعر دوره سامانی به دور است، و نام گوینده نیز در پایان آن چنین آمده است:
ای ز هول عرض منکر دستگیر مؤمنان
پایمرد حمزه ی کوچک (3) به محشر در تویی...»
(ریاحی، 1348: 446).
در آن زمان ریاحی تنها همین یک مورد را در جنگ اسکندری (برگ 303 پ) به نام کسانی دیده بود، و به درستی هم اشاره کرده که این قصیده از آن کسایی نیست. بعدها او در کتاب خود درباره ی احوال و اشعار کسایی، علاوه بر این مورد، به برگ 144 پ (4) این جنگ نیز اشاره کرده، که در آنجا نیز شعری به نام کسایی آمده اما از او نیست ( ریاحی ، 1373 : 130)
چنان که ریاحی اشاره کرده، در برگ 144 پ این مجموعه قصیده ای به نام کسایی نقل شده است، با این عنوان و مطلع:
در منقبت علی علیه السّلم کسائی فرماید:
ای دل بگوی منقبت مرتضی علی
زیرا که هست در خور مدح و ثنا علی
پانزده بیت از این قصیده در این برگ از جنگ اسکندری نقل شده و همان طور که ریاحی هم دریافته، از کسایی مروزی نیست. این شعر در واقع از آن یکی از شعرای سده ی هفتم و هشتم هجری است، به نام سعید هروی(5) که در چند منبع دیگر به نام او و با تخلّص «سعید» نقل شده است؛ از جمله در انیس الخلوه و جلیس السلوه تألیف مسافر بن ناصر الملطوی، گرد آمده در حدود سال 800 ق .( مسافر بن ناصر الملطوی، 1390: 33 پ)، دیگر در جنگ عبدالکریم مدّاح تألیف شده در 849 ق. (عبدالکریم مدّاح، 1390: 224- 226).
هرمان اته به وجود سه قصیده و یک غزل به نام کسایی در این جنگ اشاره کرده (اته، 1356: 148)، اما ریاحی تنها دو قصیده ی موجود در برگ های 144 پ و 303 پ را دیده است؛ البته چنان که او نیز گفته، هیچ یک از کسایی نیست ( ریاحی ، 1373: 130 ). قصیده ی سومی که در جنگ اسکندری به نام کسایی آمده و ریاحی احتمالاً به سبب مخدوش بودن میکروفیلم مورد استفاده ی خود آن را ندیده است، در برگ 145 ر قرار دارد. جالب اینجاست که چند بیتی که در این برگ به نام کسایی نقل شده، در واقع ابیاتی است که از قصیده ی کسایی با مطلع:
فهم کن گر مومنی فضل امیرالمؤمنین
فضل حیدر، شیر یزدان، مرتضی پاک دین
که ریاحی خود پیش تر، آن را در جنگ عبدالله برمکی، مورخ 945 ق، یافته بود و برای نخستین بار در سال 1348 ش. در مقاله ای منتشر و به پژوهشگران معرفی کرده بود. ریاحی بعدها همین قصیده را در کتاب خود و بر اساس همین تک نسخه، با اندکی تغییر نقل کرد. (ریاحی، 1373 : 89- 92) . دیگران نیز همین قصیده را از تحقیقات ریاحی نقل کرده اند (درخشان ، 1364 : 46- 47؛ اداره چی گیلانی ، 1370 : 306 - 308). ابیات منقول در برگ 145 ر جنگ اسکندری، بیت های 1، 2، 4، 6، 13و 23 از قصیده ی مذکور است، که در آخرین ویرایش از کتاب ریاحی ( چاپِ 1373) با شماره ی 161، 162، 164، 166، 173 و 183 یافته می شوند.
با این که ریاحی در تحقیقات خود از جنگ اسکندری بهره برده بود، اما هیچ گاه متوجه وجود این 6 بیت از آن قصیده در جنگ نشد و تنها علی اشرف صادقی سال های بعد، در مقاله ای که در باب ابیات تازه ای از کسایی نوشت به وجود این ابیات در جنگ اسکندری اشاره کرد، و در یک موضع نیز ضبط جنگ اسکندری را به ضبط منتخب ریاحی در آن قصیده ترجیح داد (صادقی، 1386 : 887).
چنان که پیش تر گفته شد، جنگ اسکندری در سال های 813- 814 ق. تدوین و کتابت شده، و نسبت به تنها مأخذ ریاحی از قصیده ی پیش گفته، یعنی جنگ عبدالله برمکی مورخ 945 ق، بیش از 130 سال قدیمی تر و طبعاً حاوی ضبط های درست تری از آن قصیده است. با مقابله 6 بیت منقول در جنگ اسکندری با صورت چاپی در کتاب ریاحی، آشکار شد که ضبط جنگ اسکندری در پنج موضع (سه بیت) نسبت به ضبط های جنگ عبدالله برمکی برتری دارد، و در واقع صورت درست آن ابیات را نشان می دهد:
ریاحی (بیت 164):
ای نواصب گر ندانی (6) فضل سرّ ذوالجلال
آیت «قربی» نگه کن و آن «اصحاب الیمین»
جنگ اسکندری:
ای نواصب گر ندانی فضل شیر ذوالجلال
آیت قربی نگه کن وان اصحاب الیمین
***
ریاحی (بیت 166):
«لافتی الا علی» بر خوان و تفسیرش بدان
یا که گفت و یا که داند گفت جز روح الامین؟
***
جنگ اسکندری:
لافتی الا علی برخوان و تفسیرش بدان
تا که گفت و تا که داند گفت جز روح الامین
دامن اولاد حیدر گیر و از طوفان مترس
گر کشتی گیر و بنشان این فزع اندر پسین
جنگ اسکندری:
دامن اولاد حیدر گیر و از طوفان مترس
گر کشتی گرد و بنشان این فزع اندرنشین
چنانکه ملاحظه شد، صورت درست ابیات مورد نظر با ضبط های جنگ اسکندری به دست می آید، که از این پس باید در نظر گرفته شود.
پیش تر گفته شد که هرمان اته به وجود سه قصیده و یک غزل به نام کسایی در این جنگ اشاره کرده است (اته، 1356 : 148) ، اما نگارنده نتوانست هیچ غزلی به نام کسایی در آن بیاید. این احتمال وجود دارد که اته دچار اشتباه شده باشد، چون ریو، مینوی و اصغر مهدوی، که هر یک به گونه ای مطالب جنگ اسکندری را فهرست کرده اند، اشاره ای به وجود غزالی به نام کسایی در آن نکرده اند.
در پایان این جستار، ذکر نکته ای کوچک درباره ی یکی دیگر از اشعار کسایی خالی از فایده نخواهد بود؛ در این کتابخانه دکتر اصغر مهدوی نسخه ای از کتابی عرفانی به شماره ی 451 موجود است، که در سده ی هفتم یا هشتم هجری کتابت شده و خود کتاب هم از تألیفات سده ی ششم هجری است ( دانش پژوه ، 1337 : 328 و 330) . میکروفیلمی از آن به شماره 1074 در کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران موجود است (دانش پژوه، 1348 : 156). در مطاوی کتاب، اشعاری به فارسی و عربی و چند بیت فهلوی نقل شده، که محمد تقی دانش پژوه سال ها پیش مقاله ای در باب اشعار نقل شده در این کتاب دو بیت شعر بی نام گوینده دیده می شود که در واقع دو بیت از قصیده ی معروف کسایی است با مطلع:
باد صبا درآمد، فردوس گشت صحرا
آراست بوستان را، نیسان به فرش دیبا
(ریاحی، 1373 : 65).
این قصیده که امروزه به «سوگنامه ی کربلا» شهرت یافته، ظاهراً کهن ترین سوگنامه ی مذهبی به دست آمده در زبان فارسی است. دو بیت از این قصیده در برگ 25 پ نسخه ی مهدوی چنین نوشته شده است:
باد صبا روان شد فردوس گشت صحرا
آورد نامه ی گل باد صبا به صهبا
گلزار بی تأسف خندید بی تکلّف
چون پیش تخت یوسف رخساره ی زلیخا
چنانکه ملاحظه می شود، بیت اول در واقع ترکیبی است از مصرع اول و چهارم قصیده در تصحیح ریاحی، البته با اختلاف در مصرع اول ( همانجا). بیت دوم نیز با اختلاف، بیت سیزدهم از همان تصحیح است (همان: 67). گویا این دست نویس، کهن ترین منبعی است که این دو بیت از قصیده ی سوگنامه در آن نقل شده است.
پی نوشت ها :
1. او اشعار کسایی را از این منابع گردآوری کرد: 1. لباب الالباب
2. هفت اقلیم 3. آتشکده ی آذر 4. ریاض الشعرا 5. خلاصه الافکار6. مخزن الغرایب 7. سفینه ی خوشگو 8. تذکره ی ندرت. (همین جا از دوست عزیزم آقای علی زلّقی که نسخه ای از مقاله ی هرمان اته را در اختیار بنده قرار دادند. سپاسگزاری می کنم).
2. دو بیت از آن 9 بیت، یعنی ابیات 6 و 7 مقاله ی صادقی، با اندکی اختلاف در کتاب ریاحی آمده است (ریاحی، 1373 : 92؛ ابیات شماره ی 186 و 188).
3. درباره ی حمزه کوچک نک: عبدالکریم مدّاح، 1290 : 25- 27.
4. در کتاب ریاحی به اشتباه 143 ب چاپ شده است.
5. درباره ی او نک: عبدالکریم مداح، 1390 : 31 - 32؛ مسافرین ناصر الملطوی، 1390 : چهل و چهار.
6. در چاپ نخست قصیده در مجله ی یغما این کلمه به صورت «بدانی» آمده است ( ریاحی، 1348 : 447).
- اته هرمان، 1356، تاریخ ادبیات فارسی، ترجمه دکتر رضا زاده شفق. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
- اداره چی گیلانی، احمد، 1370، شاعران همعصر رودکی، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
- جنگ اسکندری، کتابخانه بریتانیا، شماره 261، 27. Add ، مورخ 813- 814 ق.
- حکیم، سید محمد حسین، 1387، « قصیده ای نویافته از کسائی». نامه ی فرهنگستان، دوره ی دهم، شماره ی چهارم.
- دانش پژوه، محمد تقی؛ افشار، ایرج، 1374، فهرستواره ی کتابخانه ی مینوی و کتابخانه ی مرکزی پژوهشگاه. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
- دانش پژوه، محمد تقی، 1337، « چند فهلوی در کتابی عرفانی». فرهنگ ایران زمین. جلد 6.
- ـــــــــ، 1348، فهرست میکروفیلم های کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران، تهران: دانشگاه تهران.
- درخشان، مهدی، 1364، اشعار حکیم کسائی مروزی و تحقیق در زندگانی و آثار او. تهران: دانشگاه تهران.
- ریاحی، محمد امین، 1348، « قصیده ای از کسانی مروزی». یغما، سال 22، ش 8.
- ـــــــــــ، 1373، کسایی مروزی ( زندگی، اندیشه و شعر او). تهران: علمی.
- صادقی، علی اشرف، 1386، « ابیات تازه ای از کسائی». چاپ شده در: محقق نامه، به کوشش بهاء الدین خرمشاهی و جویا جهانبخش. جلد دوم، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
- عبدالکریم مداح، 1390 ، تشیع و ولای اهل بیت در ادبی قدیم فارسی ( جنگ عبدالکریم مدّاح مورّخ 849)، به کوشش امینه محلّاتی. تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
- کتاب عرفانی، کتابخانه ی دکتر اصغر مهدوی، شماره 451 . کتابت سده ی هفتم و هشتم. میکروفیلم شماره 1057 کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران.
- مسافر بن ناصر الملطوی، 1390، انیس الخلوه و جلیس السلوه. به کوشش محمد افشین وفایی و ارحام مرادی. تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
- مهدوی، اصغر و ایرج افشار، 1365، « فهرست جنگ اسکندر میرزا تیموری». فرهنگ ایران زمین جلد 26.
Ethe', Hermann, 1874, "Die Lieder des Kisa'î" in
Sitzungsberichte der philosophish- philologischen und historischen Classe der k. b. Akademie der Wissenschaften. Munchen, II, PP. 133- 153.
Rieu, Charles, 1881, Catalogue of the Persian Monuscripts in the British Museum. London: British Museum.
منبع: کتاب ماه ادبیات 65
