کارآمدی شاخص ها و رویکرد مکتب تشیع

کارآمدی مفهومی «سازه ای» و «انتزاعی» است و در حوزه های متعددی قابل طرح و بررسی است. یکی از مهم ترین عرصه هایی که می تواند محلی مناسب برای این مفهوم باشد، عرصه «دین» است. قطعا اگر معتقدان به دینی همچون مسیحیت به طور جدی این مفهوم را در دستور کار خود قرار می دادند و به معنای واقعی به آن پایبند می ماندند. حکومت ها، پس از عصر رنسانس آن را کنار نمی گذاشتند؛ بنابراین می توان به راحتی ادعا کرد که یکی از لوازم و ضروریات حیات هر «ایده»، «اندیشه»، «آیین و مذهب» مفهوم کارآمدی است.
در این مجال مختصر، برآنیم تا به دو محور از این بحث بپردازیم. در ابتدا به بیان شاخص های کارآمدی پرداخته خواهد شد و در ادامه رویکرد و وجوه کارآمدانه مذهب تشیع را مورد بحث و بررسی قرار خواهیم داد.

شاخص های کارآمدی

در ارتباط با کارآمدی، سه شاخص عمده وجود دارد که در یک رویکرد فهرست وار عبارتند از: «تخصص»، «انگیزه» و «پشتکار».

1. تخصص

تخصص اولین شاخص برای کارآمدی است. اما اینکه «تخصص» چگونه و از چه طریقی حاصل می شود، مبحثی است که اجمالاً به آن می پردازیم.

نیازشناسی

«آگاهی به نیاز» و «نیازشناسی» از جمله مواردی است که زمینه های به وجود آمدن تخصص را فراهم می کند؛ بدین معنا که هر اندازه انسان از نیازهای موجود، درک و فهم درستی داشته باشد، راحت تر می تواند به مطالعات و مباحث فکری خود سمت و سو دهد. در این صورت می تواند با شناسایی اهداف ضروری، به اولویت بندی آنها بپردازد و با برقراری نسبت «اهم» و «مهم» میان آنها، تمام توان و نیروی خود را به سمت اهداف «اولویت دار» و «اهم»، سوق دهد. بنابراین نیازشناسی، شاهراه و شاه کلیدی اساسی جهت دستیابی به تخصص است.

فهم دقیق نیاز

دومین امری که می توان در جهت دستیابی به تخصص از آن نام برد، درک و فهم دقیق اهداف و نیازهاست. گاهی در مرحله نیازشناسی به این نتیجه می رسیم که «دین» یکی از مهم ترین و ضروری ترین نیازهایی است که بشر برای رسیدن به «سعادت»، «امنیت»، «عدالت» و دیگر مولفه های اساسی و حیاتی به آنها نیازی مبرم دارد؛ اما اینکه چگونه می توان به این اهداف دست پیدا کرد، موضوعی است که مبتنی بر «فهم و درک صحیح» این نیاز یعنی «دین» و «وجوه کارآمدانه آن در عرصه های مختلف زندگی بشری» است.

عملیاتی کردن نیاز

آخرین مرحله که به ایجاد تخصص و مهارت می انجامد، به کارگیری روش های کارآمدانه ای نظیر استفاده از «هنر»، «فصاحت و بلاغت»، «روش های نوین تبلیغی»، در مرحله بعد از نیازشناسی و درک درست از نیازهاست. به طور قطع، بکارگیری این گونه روش ها خصوصا در امور علمی علاوه بر روشن ساختن زوایا و ابعاد تازه بحث، می تواند تخصص و مهارت افراد را نیز ارتقا و افزایش دهد.
بنابراین «نیازشناسی»، «درک دقیق نیاز» و «عملیاتی کردن نیازها» مراحلی هستند که توجه و رعایت آنان در ادبیات علمی، تاثیر فراوانی در شکل گیری، تقویت و رشد تخصص افراد در زمینه های مختلف علمی دارد.

2. انگیزه

دومین شاخص کارآمدی، انگیزه است؛ بدین معنا که علاوه بر «تخصص» و توجه علمی به زوایا و ابعاد مختلف یک پدیده، لازم است نیرویی وجود داشته باشد که ما را به سمت هدف تحریک کند و آن نیرو چیزی نیست جز «انگیزه».
انگیزه می تواند تحت تاثیر عوامل مختلف و متعددی دچار شدت و ضعف شود که به برخی از آنها به صورت مختصر اشاره خواهد شد.

هنجارهای موجود

یکی از عوامل مهم و تاثیرگذار در میزان شدت و ضعف انگیزه در سطح فرد و اجتماع، وجود هنجارها و ارزش هایی است که در جامعه به چشم می آید. افراد بر اثر هنجارهای موجود در جامعه و باید و نبایدهای تجویزی آنها به سمت برخی کارها تمایل پیدا می کنند و از برخی دیگر گریزان می شوند. به همین جهت نقش و اهمیت هنجارهای جامعه در ایجاد انگیزه و عدم آن بسیار مهم و تاثیرگذار است. برای نمونه جامعه ای که تحت حاکمیت هنجارهای ارزشی مترقیانه ای نظیر «جهان بینی»، «ایدئولوژی»، «عدالت»، «علم»، «پیشرفت»، «ترقی» و مواردی از این قبیل قرار دارد، کاملا متفاوت از جامعه ای است که تحت سلطه هنجارهای انحطاطی ای همجون «بخت»، «خرافه»، «سحر» و مواردی از این قبیل است.
تشیع که مذهب راستین و قرائت صحیح از دین اسلام است، حاوی آموزه هایی است که همواره عنصر «انگیزه» را در میان مکلفین خود زنده نگاه می دارد. مسلمان با «احساس مسؤولیتی» که به همنوع خود دارد، همواره تلاش می کند تا به بهترین نحو ارتباط خود را با دیگران و براساس مفاهیم و مولفه های الهی تنظیم کند. او در پس این رفتار، اجر و پاداش اخروی را می بیند که همین امر، عنصر امید و انگیزه را برای ادامه این قبیل رفتار فراهم می کند.
از دیگر مفاهیم موجود در مکتب اسلام که می توان از آنان با عنوان عناصر «امیدبخش» و «انگیزه زا» یاد کرد، مفاهیمی همچون «شهادت»، «ایثار»، «عدالت» و ... هستند. بدیهی است که رعایت هر کدام از این مفاهیم تاثیر بسیاری بر جامعه می گذارد. نمونه بارز این کارآمدی را می توان به راحتی در «حادثه کربلا» و شهادت امام حسین (ع) و یاران باوفایش مشاهده کرد.

استفاده حداکثری از منابع انسانی

«احترام به عموم» یکی از هنجارهایی است که همواره در دین اسلام مورد تاکید بوده است. دین اسلام برخلاف دیگر ادیان؛ همچون یهود که حاضرند با ذبح سایر ادیان و همچنین با برچسب زدن و معیوب دانستن ادیان دیگر، خودشان را گسترش و ارتقا دهند، حاضر نیست به این روش تمسک جوید.
در اسلام ضربه زدن به دیگران با انگیزه رشد و ترقی خود مردود است. بلکه باید با احترام به عموم انسان ها و با انگیزه هدایت همه انسان ها، جنبه های اثباتی و ایجابی اسلام را ترقی بدهیم. این امر هم موجب ایجاد انگیزه در میان مسلمانان و هم در میان سایر ادیان می شود.

3. پشتکار

پشتکار، سومین شاخصی است که می توان از آن برای تحقق کارآمدی یاد کرد. روشن است که تخصص و آموزه های ارزشی نشاط آور بدون پیگیری مستمر و مداوم منجر به تحقق اهداف و کارآمدی نخواهد شد.
پشتکار به معنای پیگیری مداوم و جدی همراه با ابزارهای لازم است. در این صورت می توان همراه با تحولات و تغییرات سریع اجتماعی پیش رفت و از قافله علم و دانایی عقب نماند.
در حوزه دین، ما این پشتکار را در خود حوزه های علمیه بیشتر می بینیم؛ یعنی این طور نیست که پس از گذراندن مدارج علمی «لیسانس»، «فوق لیسانس» و «دکترا»، کار علمی در حوزه کنار گذاشته شود؛ بلکه عمدتاً پس از این مراحل، کارهای علمی جدیدی شروع می شود. اساساً یکی از رموز موفقیت و پویایی حوزه های علمیه در همین امر یعنی پشتکار بوده است. در مجموع و پس از ذکر شاخص های مذکور، می توان مفهوم کارآمدی را این گونه تعریف کرد که کارآمدی «مدیریت ترقی خواهانه اسلامی است که به همراه تخصص، انگیزه و پشتکار، با برنامه ریزی های دقیق و آینده نگری های عمیق موضوعی دنبال می شود.»

وجوه کارآمدی در تشیع

قبل از ورود به این قسمت از بحث، باید به این نکته مهم و ضروری اشاره کرد که نباید «شیعه» را یک «مذهب» قلمداد کرد؛ چرا که در اصطلاح و تعاریف مرسوم در حوزه مطالعات دین شناسی، مذهب به موردی اطلاق می شود که نسبت به اصل دین، یا مقداری ناقص است یا مواردی را اضافه بر آن ارائه داده است؛ به همین جهت و از آنجا که «تشیع» تصویر و تفسیری جامع و کامل از دین اسلام است که نه ذره ای کم و نه ذره ای زیادتر از آنچه اسلام آورده ندارد، بنابراین باید از آن به عنوان «دین» و «اسم دیگر اسلام» یعنی اسلام ناب و اصیل یاد کرد.
اکنون تنها چند مورد از موارد وجود کارآمدی در مکتب تشیع را به اختصار بیان می کنیم:

1. ولایت

یکی از وجوه اساسی و ممیزه تشیع که آن را از سایر مذاهب، ادیان و فرق در زمینه کارآمدی جدا و ممتاز می سازد، تمسک و التزام عملی به مقوله و مفهوم ولایت است. «ولایت مداری» و «ولایت محوری» ویژگی منحصر به فردی است که در زمینه های مختلف سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و ... شیعه را کارآمد و روزآمد کرده است؛ بدین صورت که شیعیان با محور قرار دادن ارشادها، راهنمایی ها، اوامر و نواهی صادره از مقام ولایت در ابعاد مختلف زندگی، مسیر درست را تشخیص می دهند و به آن سو رهنمون می شوند.
تمامی ادیان الهی در «توحید»، «نبوت»، «معاد» و «عدل» مشترک هستند، در این میان تنها دین اسلام است که با عنوان کردن مقوله «امامت»، راه مطمئن و اثربخشی را در زمینه «ختم نبوت» بیان داشته و بدین وسیله مسیر هدایت را برای تمامی عصرها بازگذاشته است. شیعه پیوسته در کنار امامان معصوم (ع) بوده است و به دلیل همین تبعیت محض از امام معصوم و اهل بیت پیامبر (ص) از همه خرافات و شائبه های غیرحقیقی مصون مانده است و این نیز بدان دلیل است که به اعتقاد شیعه، ائمه معصومین (ع) و اهل بیت پیامبر (ص)، ورثه علمی تمام انبیا هستند. بنابراین «امامت» و «ولایت» یکی از مهم ترین وجوه کارآمدانه مذهب تشیع است.

2. تمسک به اسلام اصیل

یکی دیگر از وجوه کارآمدانه تشیع آن است که در عین اعتقاد به اسلام اصیل، تمسک به آن را در دستور کار خود قرار می دهند. شیعه معتقد است که بهترین و کامل ترین تفسیر از دین اسلام را داراست و در عین حال در عرصه عمل و اجرا نیز آن را کاملا کارآمد و عملی می داند. به همین جهت همواره در صدد است براساس آن آموزه ها، هدایت و نظم جامعه را برعهده بگیرد و قوانین الهی را نهادینه کند. این در حالی است که در دنیای اهل سنت، حکومت هایی مثل «بنی امیه»، «بنی عباس» و ... وجود داشته اند که هیچ گونه تعهدی به آموزه های اسلام نداشتند.
از مهم ترین فواید تمسک به اسلام اصیل آن است که از درون افراد را مورد نظارت قرار می دهد. به عبارت دیگر «ضمانت اجرای درونی» از مهم ترین فوایدی است که تمسک به اسلام اصیل، برای هدایت و نظم بخشی نظام اجتماعی به همراه دارد. اگر مبنای شکل گیری یک نظام اجتماعی، آموزه های اصیل اسلامی باشد، دیگر نیازی نیست که نظارت های بیرونی گسترش یابند بلکه خود دین از طریق مکانیزم خاص «پاداش» و «عقاب»، از درون، نظارت هایی را بر افراد اعمال می دارد که همین امر موجب به وجود آمدن ضمانت های اجرایی می شود که هر نظم اجتماعی بدان محتاج نیست.
در این باره می توان به این مورد مهم اشاره کرد که بر اثر همین خصلت اسلام خواهی اصیل است که شیعه، با وجود آنکه 900 سال در تقیه زندگی کرده است، توانسته خود را حفظ و تقویت کند و نفوذ خود را گسترش دهد، در حالی که بیش از 100 فرقه که در جهان اسلام به وجود آمد به سرنوشتی همچون سرنوشت بنی امیه دچار شدند و حتی یک نفر از ورثه آنها باقی نماند.

3. اجتهاد پویا

از دیگر وجوه ممیزه و ممتاز تشیع، اجتهاد پویاست. در دیگر فرق و مذاهب نیز اجتهاد وجود دارد اما اجتهاد آنها به دلیل خط قرمزهای فراوانی که پیش روی خود دارند، پویا نبوده و ناتوان از همراهی با تحولات عصر و زمانه است؛ این در حالی است که خط قرمز در اجتهاد شیعی، تنها «نص» آیات و روایات و «اصول اسلام» است.
به همین جهت است که اجتهاد شیعه توانسته در طول تاریخ ( به رغم فراز و نشیب هایی که داشته است) به صورت فعال و همراه با تحولات و تغییرات زمانه پیش برود و حتی به آنها جهت دهد.

4. جهاد، مبارزه، شهادت و ایثار

جهاد و مبارزه با ظلم و تباهی تا سرحد «شهادت و ایثار» از دیگر مولفه های اساسی و مورد تاکید شیعه است که در عرصه های مختلف سیاسی و اجتماعی موجبات کارآمد بودن شیعه را فراهم کرده اند. با نگاهی به تاریخ می توان به نمونه های بسیاری از جنبش های فکری، سیاسی و اجتماعی اشاره کرد که با تمسک به همین آموزه یعنی «جهاد، شهادت و ایثار» شکل گرفته اند. در این باره می توان به مواردی نظیر « شکل گیری انقلاب اسلامی»، « جنگ تحمیلی هشت ساله»، « جنگ 33 روزه حزب الله لبنان» اشاره کرد. « شهادت و ایثار» از آموزه هایی هستند که همواره موجب افتخار، تحرک، پویایی و نشاط شیعه بوده است.
منبع: خردنامه همهشهری شماره 78