نویسنده: رامین رامین نژاد
حضرت حیقوق (علیه السلام) از پیامبران الهی است. نام آن حضرت در قرآن کریم نیامده، اما امام رضا (علیه السلام) از او با عنوان «حَیقوق نبی» نام برده اند.(1) نام آن حضرت 2 بار در کتاب مقدس با تلفظ «حَبقوق نبی» آمده (2) و کتاب او نیز به نام «کتاب حَبقوق» یا «کتاب حِباکوک» در مجموعه کتاب مقدس جای گرفته است. حضرت حیقوق (علیه السلام) معاصر حضرت دانیال پیغمبر (علیه السلام) و موطنش سرزمین فلسطین بود و هنوز هم منطقه ای به نام «کَفَر یاکوک» در جنوب غربی دریاچه جَلیله به او منسوب است. حضرت حیقوق (علیه السلام) پس از حمله ی بُختُ النَّصر به فلسطین و ویرانی معبد سلیمان به همراه حضرت دانیال نبی (علیه السلام) به اسارت به بابل آمد. آن هنگام که حضرت دانیال (علیه السلام) به دستور داریوش شاه به محبس شیران افکنده شد (3)، حضرت حیقوق (علیه السلام) به فرمان خداوند برای او آب و غذا برد. درباره ی سالهای پایانی عمر حضرت حیقوق (علیه السلام) و مدفن او در روایت های اسلامی و کتاب مقدس سخنی به میان نیامده، اما دو مکان در فلسطین و ایران به عنوان مدفن آن حضرت معرفی شده است.
در «سِفر یوحاسین» نوشته یاکوب سیکلی آمده است که «... ما از روستای شعیب به کَفَر یاکوک رفتیم، جایی که حِباکوک پیغمبر در آن مدفون است و امروزه یاکوک نامیده می شود و بر فراز مقبره ی او عمارتی بزرگ است».(4) روستای کفر یاکوک در غرب دریاچه ی جلیله در فاصله ی 12/5 کیلومتری طبریه قرار دارد و اگرچه امروزه خالی از سکنه است، ولی به عنوان یک منطقه باستانی و تاریخی شناخته می شود. این ناحیه به صورت تپه ای سرسبز با نخل های زیبا است. در عین حال، هیچ نشانی از مزار حضرت حَیقوق نبی (علیه السلام) در آن جا یافت نمی شود؛ بنابراین، مزار منسوب به آن حضرت در ایران بیشتر مورد توجه قرار می گیرد. این بقعه در شهر تویسرکان در استان همدان قرار دارد و از کوچه باغی که از خیابان امام حسین (علیه السلام) به سمت ارتفاعات مُشرِف بر شهر منشعب می شود، می توان به حرم مطهر حضرت حیقوق (علیه السلام) مُشرَّف شد. ساختمان این آرامگاه 12 متر ارتفاع دارد و شامل یک برج مدوَّر هشت سطحی به ارتفاع 7 متر و سقفی مخروطی شکل به بلندای 5 متر است و قدمت 900 ساله آن به دوره سلجوقیان می رسد. بر روی هر یک از هشت سطح خارجی دیوار بقعه، طاق نماهایی باریک و کشیده ساخته شده و قسمت فوقانی هر طاق به طرز زیبایی با کاشی های شش ضلعی معروف به «ستاره ی داوود» کاشی کاری شده است. تابلویی بر بالای درب حرم نصب گردیده که بر روی آن این عبارت ها نوشته شده است: «السلام علیک یا عَبدَ الصّالح یا نبی الله فی اَرضِه. بارگاه مطهر حضرت حیقوق (علیه السلام) [که] از پیامبران الهی می باشد که 1200 سال قبل از بعثت حضرت محمد (صلی الله علیه و آله) که در عصر حضرت دانیال (علیه السلام) می زیسته [است]. مدفن شهرستان تویسرکان».
حرم حضرت حیقوق (علیه السلام) از طرف داخل گچ اندود است. در وسط بقعه، صندوقی به ارتفاع تقریبی 1 متر وجود دارد و این عبارت بر آن نوشته شده است: «حیقوق نبی از انبیای قوم بنی اسرائیل از نسل حضرت موسی (علیه السلام) است. پدرش ــ شوعالیت ــ و مادرش ــ شونامیت ــ سراینده مراسم مذهبی در معبد حضرت سلیمان (علیه السلام) بوده است. اواخر سلطنت پوشیاهو می زیسته که پس از خرابی معبد توسط کلدانیان به [سال] 586 قبل از میلاد با حضرت دانیال نبی [علیه السلام] و سایرین به اسارت به بابل آمد و پس از چندی آن حضرت به آپادانا مهاجرت کرده و در همین سرزمین دعوت حق را لبیک گفته است. مجسمه و تصاویری از این حضرت در مجموعه موزه واتیکان وجود دارد».(5)
قبلاً به واسطه ابهاماتی که درباره ی هویت شخص مدفون در این بقعه وجود داشت، توجه چندانی به آن نمی شد تا این که مرحوم آیه الله خالصی زاده در زمان رضاشاه توسط انگلیسی ها از عراق به ایران تبعید شد و سال ها در نهاوند و تویسرکان اقامت کرد و آن عالم بزرگوار بود که مردم را متوجه معنویت این مکان شریف ساخت. در سال 1341 ش / 1382 ق این بقعه متبرکه مورد دستبرد سارقان قرار گرفت و در فاصله 1 متری از صندوق مطهر از طرف چپ درب ورودی، نقبی پایین زده بودند. مرحوم آیه الله تالهی و ولی الله فوزی ــ مؤلف کتاب پیامبران در ایران ــ ضمن حضور در محل، سرداب حرم حضرت حیقوق را از نزدیک دیدند. پس از آگاهی مسؤولان، درب حرم قفل شد و ژاندارمری شهرستان تویسرکان عهده دار حفاظت آن جا گردید. اداره ی باستان شناسی پس از چند روز، محل حفر شده را مسدود کرد و دیگر در این باره هیچ اقدامی از سوی دولت و اهالی بومی صورت نگرفت. در حفریات باستان شناسی سال 1368 ش بقایای حصاری با پلان مربع شکل با چهار برج در کنار بقعه یافت شد که از بنای حرم قدیمی تر به نظر می رسید.(6) اما در اوایل بهار سال 1372 ش حادثه مهمی روی داد که سبب رونق و آبادانی این بقعه نورانی گردید. حادثه از این قرار بود که سارقان میراث فرهنگی به طمع یافتن اشیای عتیقه برای بار دوم به بقعه دستبرد زدند و در کف حرم تونلی حفر کرده و سقف سرداب مطهر را شکافته بودند، اما معلوم نبود که چیزی از این مکان سرقت شده باشد.
پس از این حادثه مقرر گردید که سازمان میراث فرهنگی کشور تحقیقاتی در این زمینه انجام دهد و تمهیدات لازم برای جلوگیری از تکرار این گونه حوادث به عمل آورد. پس از چند روز تلاش و جست و جو، قبر مطهر در سرداب نمایان شد و برخی افراد از جمله امام جمعه تویسرکان و همچنین ریاست دانشگاه آزاد اسلامی تویسرکان و چند نفر دیگر، جسد مطهر آن پیامبر خدا را از نزدیک زیارت کردند.
استاد محمد حسین ترک ــ استادکار سازمان میراث فرهنگی ــ اولین کسی بود که به قبر مطهر رسیده و با برداشتن چند آجر، دریچه ای در آن ایجاد کرده بود. او مشاهدات خود را این گونه بیان کرده است: «ابتدا کارگر من به دستور من بالای قبر را 30 × 30 سانت شکافت. به مجرد شکافتن، نور خیره کننده ای به چشم خورد که تمام محوطه قبر را روشن کرد، در صورتی که آن جا قبلاً تاریک و ظلمانی بود. قسمتی از صورت آن حضرت را دیدم و دست به سر و صورتش کشیدم».(7)
حجت الاسلام غلامحسین هدایتی نژاد ــ امام جمعه تویسرکان ــ نیز مشاهدات خود را این گونه مکتوب نموده است: «... قریب یک متر و نیم پایین تر از کف مرقد مطهر، سردابی است با آجرهای پخته چهار ضلعی. ابعاد این سرداب حدود یک متر و نیم در دو متر و نیم با سقفی نسبتاً کوتاه [است]. در قسمت قبله آن، یک طاقچه و گنجه مانندی وجود دارد. در ناحیه جنوب شرقی سرداب ــ نزدیک به درب ورودی فوقانی ــ قبر مطهر واقع شده است. قبر در زمین بکر کننده شده و نمای روی آن آجر چهارضلعی می باشد. گوشه ای از قبر را باز نموده بودند ــ برای تحقیق ــ که پس از کنار زدن لایه خاک نرمی که روی جسد مطهر بود، استخوان سر پیدا شد، صحیح و سالم. رنگ استخوان جمجمه سفید و در ناحیه راست جمجمه، قسمتی قرمز رنگ با لکه های ریز سیاه دیده می شد. وضعیت جسد و سر در داخل قبر به عکس مسلمین بود، یعنی به شانه چپ دفن شده بود. قبر وضعیتی طبیعی داشت و هیچ اثری از دست خوردگی نه از اطراف و نه از سقف در آن به چشم نمی خورد و به احتمال قوی، عواملی که به آن دستبرد زده بودند، نتوانسته اند قبر را پیدا نمایند لذا از گزند حوادث به دور مانده است. البته مسایل دیگری هم مشاهده می شد و به ذهن خطور می کرد که جهت رعایت اختصار فعلاً به همین چند سطر اکتفا می شود. به امید احیای این مرقد مطهّر به گونه ای که مؤمنین و علاقه مندان از دور و نزدیک به زیارتش مشرّف و از برکاتش بهره مند گردند. ان شاء الله». (8)
آقای محمد علی برنا ــ ریاست وقت دانشگاه آزاد تویسرکان ــ نیز مشاهدات خود را این گونه ثبت کرده است: «بسم الله الرحمن الرحیم. از اعظم توفیقات الهیه که شامل این حقیر گردید، آن بود که شب سه شنبه، اردیبهشت ماه 72 هجری شمسی در خواب دیدم که آثار بدن حضرت حیقوق نبی (علیه السلام) مکشوف گشته و بنده با برخی از دوستان اهل ایمان مشغول تجدید دفن و مرمت لحد ایشان می باشیم. البته بنده به این خواب چندان توجهی ننمودم. صبح همان روز این جانب که مسؤول دانشگاه آزاد اسلامی واحد شهرستان تویسرکان بودم و دانشگاه نیز در جنب بارگاه حضرت حیقوق [علیه السلام] قرار دارد، طبق معمول به سر کار رفته و مشغول انجام وظیفه بودم که یکی از برادران فرمانداری تویسرکان به سراغ این جانب آمد و از ظاهر شدن جسد پاک حضرت حیقوق (علیه السلام) خبر داد. [ما] موتور سیار برق دانشگاه را به محل بارگاه بردیم و داخل سرداب را ــ که قبر مطهر در آن قرار داشت ــ سیم کشی نموده، روشن کردیم. با عده ای از برادران از جمله حجه الاسلام غلامحسین هدایتی نژاد ــ امام جمعه محترم تویسرکان ــ جسد حضرت حیقوق نبی (علیه السلام) را زیارت کردیم. جسد در قبری به طول تقریبی 2/20 متر قرار داشت. تمامی جسد را لایه بسیار نازکی و نرمی از خاک پوشانده بود و سقف با آجر طاق زده شده بود و چون از ناحیه پشت سر قبر را شکافته بودند، تمام جمجمه ی مبارک قابل رویت بود. آثار سرخی و سیاهی مانند رگ های ممتد بر روی جمجمه کاملاً دیده می شد و خالی سیاه رنگ در ناحیه عقب سر قرار داشت. این جانب بیش از نیم ساعت در کنار بدن شریف توقف نمودم. فضا کاملاً معنوی و دارای آرامش و معنویت مخصوصی بود. در آن جا چند رکعت نماز به جا آورده و دست خود را زیر سر مبارک ایشان قرار دادم و دقایقی دعا کردم».(9)
پس از این واقعه، گزارشی تصویری از حرم و سرداب و بدن مطهر حضرت حیقوق (علیه السلام) تهیه و از سیمای جمهوری اسلامی ایران پخش شد. بحمدالله این جانب (مؤلف) موفق شدم نسخه ای از این فیلم را بر روی لوح فشرده تهیه و ضمن زیارت آن، یک قطعه عکس از محلّ حفّاری سارقین به عنوان سند تاریخی این بقعه به دست آورم.
در «سِفر یوحاسین» نوشته یاکوب سیکلی آمده است که «... ما از روستای شعیب به کَفَر یاکوک رفتیم، جایی که حِباکوک پیغمبر در آن مدفون است و امروزه یاکوک نامیده می شود و بر فراز مقبره ی او عمارتی بزرگ است».(4) روستای کفر یاکوک در غرب دریاچه ی جلیله در فاصله ی 12/5 کیلومتری طبریه قرار دارد و اگرچه امروزه خالی از سکنه است، ولی به عنوان یک منطقه باستانی و تاریخی شناخته می شود. این ناحیه به صورت تپه ای سرسبز با نخل های زیبا است. در عین حال، هیچ نشانی از مزار حضرت حَیقوق نبی (علیه السلام) در آن جا یافت نمی شود؛ بنابراین، مزار منسوب به آن حضرت در ایران بیشتر مورد توجه قرار می گیرد. این بقعه در شهر تویسرکان در استان همدان قرار دارد و از کوچه باغی که از خیابان امام حسین (علیه السلام) به سمت ارتفاعات مُشرِف بر شهر منشعب می شود، می توان به حرم مطهر حضرت حیقوق (علیه السلام) مُشرَّف شد. ساختمان این آرامگاه 12 متر ارتفاع دارد و شامل یک برج مدوَّر هشت سطحی به ارتفاع 7 متر و سقفی مخروطی شکل به بلندای 5 متر است و قدمت 900 ساله آن به دوره سلجوقیان می رسد. بر روی هر یک از هشت سطح خارجی دیوار بقعه، طاق نماهایی باریک و کشیده ساخته شده و قسمت فوقانی هر طاق به طرز زیبایی با کاشی های شش ضلعی معروف به «ستاره ی داوود» کاشی کاری شده است. تابلویی بر بالای درب حرم نصب گردیده که بر روی آن این عبارت ها نوشته شده است: «السلام علیک یا عَبدَ الصّالح یا نبی الله فی اَرضِه. بارگاه مطهر حضرت حیقوق (علیه السلام) [که] از پیامبران الهی می باشد که 1200 سال قبل از بعثت حضرت محمد (صلی الله علیه و آله) که در عصر حضرت دانیال (علیه السلام) می زیسته [است]. مدفن شهرستان تویسرکان».
حرم حضرت حیقوق (علیه السلام) از طرف داخل گچ اندود است. در وسط بقعه، صندوقی به ارتفاع تقریبی 1 متر وجود دارد و این عبارت بر آن نوشته شده است: «حیقوق نبی از انبیای قوم بنی اسرائیل از نسل حضرت موسی (علیه السلام) است. پدرش ــ شوعالیت ــ و مادرش ــ شونامیت ــ سراینده مراسم مذهبی در معبد حضرت سلیمان (علیه السلام) بوده است. اواخر سلطنت پوشیاهو می زیسته که پس از خرابی معبد توسط کلدانیان به [سال] 586 قبل از میلاد با حضرت دانیال نبی [علیه السلام] و سایرین به اسارت به بابل آمد و پس از چندی آن حضرت به آپادانا مهاجرت کرده و در همین سرزمین دعوت حق را لبیک گفته است. مجسمه و تصاویری از این حضرت در مجموعه موزه واتیکان وجود دارد».(5)
قبلاً به واسطه ابهاماتی که درباره ی هویت شخص مدفون در این بقعه وجود داشت، توجه چندانی به آن نمی شد تا این که مرحوم آیه الله خالصی زاده در زمان رضاشاه توسط انگلیسی ها از عراق به ایران تبعید شد و سال ها در نهاوند و تویسرکان اقامت کرد و آن عالم بزرگوار بود که مردم را متوجه معنویت این مکان شریف ساخت. در سال 1341 ش / 1382 ق این بقعه متبرکه مورد دستبرد سارقان قرار گرفت و در فاصله 1 متری از صندوق مطهر از طرف چپ درب ورودی، نقبی پایین زده بودند. مرحوم آیه الله تالهی و ولی الله فوزی ــ مؤلف کتاب پیامبران در ایران ــ ضمن حضور در محل، سرداب حرم حضرت حیقوق را از نزدیک دیدند. پس از آگاهی مسؤولان، درب حرم قفل شد و ژاندارمری شهرستان تویسرکان عهده دار حفاظت آن جا گردید. اداره ی باستان شناسی پس از چند روز، محل حفر شده را مسدود کرد و دیگر در این باره هیچ اقدامی از سوی دولت و اهالی بومی صورت نگرفت. در حفریات باستان شناسی سال 1368 ش بقایای حصاری با پلان مربع شکل با چهار برج در کنار بقعه یافت شد که از بنای حرم قدیمی تر به نظر می رسید.(6) اما در اوایل بهار سال 1372 ش حادثه مهمی روی داد که سبب رونق و آبادانی این بقعه نورانی گردید. حادثه از این قرار بود که سارقان میراث فرهنگی به طمع یافتن اشیای عتیقه برای بار دوم به بقعه دستبرد زدند و در کف حرم تونلی حفر کرده و سقف سرداب مطهر را شکافته بودند، اما معلوم نبود که چیزی از این مکان سرقت شده باشد.
پس از این حادثه مقرر گردید که سازمان میراث فرهنگی کشور تحقیقاتی در این زمینه انجام دهد و تمهیدات لازم برای جلوگیری از تکرار این گونه حوادث به عمل آورد. پس از چند روز تلاش و جست و جو، قبر مطهر در سرداب نمایان شد و برخی افراد از جمله امام جمعه تویسرکان و همچنین ریاست دانشگاه آزاد اسلامی تویسرکان و چند نفر دیگر، جسد مطهر آن پیامبر خدا را از نزدیک زیارت کردند.
استاد محمد حسین ترک ــ استادکار سازمان میراث فرهنگی ــ اولین کسی بود که به قبر مطهر رسیده و با برداشتن چند آجر، دریچه ای در آن ایجاد کرده بود. او مشاهدات خود را این گونه بیان کرده است: «ابتدا کارگر من به دستور من بالای قبر را 30 × 30 سانت شکافت. به مجرد شکافتن، نور خیره کننده ای به چشم خورد که تمام محوطه قبر را روشن کرد، در صورتی که آن جا قبلاً تاریک و ظلمانی بود. قسمتی از صورت آن حضرت را دیدم و دست به سر و صورتش کشیدم».(7)
حجت الاسلام غلامحسین هدایتی نژاد ــ امام جمعه تویسرکان ــ نیز مشاهدات خود را این گونه مکتوب نموده است: «... قریب یک متر و نیم پایین تر از کف مرقد مطهر، سردابی است با آجرهای پخته چهار ضلعی. ابعاد این سرداب حدود یک متر و نیم در دو متر و نیم با سقفی نسبتاً کوتاه [است]. در قسمت قبله آن، یک طاقچه و گنجه مانندی وجود دارد. در ناحیه جنوب شرقی سرداب ــ نزدیک به درب ورودی فوقانی ــ قبر مطهر واقع شده است. قبر در زمین بکر کننده شده و نمای روی آن آجر چهارضلعی می باشد. گوشه ای از قبر را باز نموده بودند ــ برای تحقیق ــ که پس از کنار زدن لایه خاک نرمی که روی جسد مطهر بود، استخوان سر پیدا شد، صحیح و سالم. رنگ استخوان جمجمه سفید و در ناحیه راست جمجمه، قسمتی قرمز رنگ با لکه های ریز سیاه دیده می شد. وضعیت جسد و سر در داخل قبر به عکس مسلمین بود، یعنی به شانه چپ دفن شده بود. قبر وضعیتی طبیعی داشت و هیچ اثری از دست خوردگی نه از اطراف و نه از سقف در آن به چشم نمی خورد و به احتمال قوی، عواملی که به آن دستبرد زده بودند، نتوانسته اند قبر را پیدا نمایند لذا از گزند حوادث به دور مانده است. البته مسایل دیگری هم مشاهده می شد و به ذهن خطور می کرد که جهت رعایت اختصار فعلاً به همین چند سطر اکتفا می شود. به امید احیای این مرقد مطهّر به گونه ای که مؤمنین و علاقه مندان از دور و نزدیک به زیارتش مشرّف و از برکاتش بهره مند گردند. ان شاء الله». (8)
آقای محمد علی برنا ــ ریاست وقت دانشگاه آزاد تویسرکان ــ نیز مشاهدات خود را این گونه ثبت کرده است: «بسم الله الرحمن الرحیم. از اعظم توفیقات الهیه که شامل این حقیر گردید، آن بود که شب سه شنبه، اردیبهشت ماه 72 هجری شمسی در خواب دیدم که آثار بدن حضرت حیقوق نبی (علیه السلام) مکشوف گشته و بنده با برخی از دوستان اهل ایمان مشغول تجدید دفن و مرمت لحد ایشان می باشیم. البته بنده به این خواب چندان توجهی ننمودم. صبح همان روز این جانب که مسؤول دانشگاه آزاد اسلامی واحد شهرستان تویسرکان بودم و دانشگاه نیز در جنب بارگاه حضرت حیقوق [علیه السلام] قرار دارد، طبق معمول به سر کار رفته و مشغول انجام وظیفه بودم که یکی از برادران فرمانداری تویسرکان به سراغ این جانب آمد و از ظاهر شدن جسد پاک حضرت حیقوق (علیه السلام) خبر داد. [ما] موتور سیار برق دانشگاه را به محل بارگاه بردیم و داخل سرداب را ــ که قبر مطهر در آن قرار داشت ــ سیم کشی نموده، روشن کردیم. با عده ای از برادران از جمله حجه الاسلام غلامحسین هدایتی نژاد ــ امام جمعه محترم تویسرکان ــ جسد حضرت حیقوق نبی (علیه السلام) را زیارت کردیم. جسد در قبری به طول تقریبی 2/20 متر قرار داشت. تمامی جسد را لایه بسیار نازکی و نرمی از خاک پوشانده بود و سقف با آجر طاق زده شده بود و چون از ناحیه پشت سر قبر را شکافته بودند، تمام جمجمه ی مبارک قابل رویت بود. آثار سرخی و سیاهی مانند رگ های ممتد بر روی جمجمه کاملاً دیده می شد و خالی سیاه رنگ در ناحیه عقب سر قرار داشت. این جانب بیش از نیم ساعت در کنار بدن شریف توقف نمودم. فضا کاملاً معنوی و دارای آرامش و معنویت مخصوصی بود. در آن جا چند رکعت نماز به جا آورده و دست خود را زیر سر مبارک ایشان قرار دادم و دقایقی دعا کردم».(9)
پس از این واقعه، گزارشی تصویری از حرم و سرداب و بدن مطهر حضرت حیقوق (علیه السلام) تهیه و از سیمای جمهوری اسلامی ایران پخش شد. بحمدالله این جانب (مؤلف) موفق شدم نسخه ای از این فیلم را بر روی لوح فشرده تهیه و ضمن زیارت آن، یک قطعه عکس از محلّ حفّاری سارقین به عنوان سند تاریخی این بقعه به دست آورم.
پی نوشت ها :
1ــ صدوق، توحید، 428؛ مجلسی، بحارالأنوار، 308/10؛ 163/14.
2ــ کتاب مقدس، کتاب حبقوق، 1/1؛ 2/1.
3ــ همان، کتاب دانیال، 16/6.
4ــ تلمود، 228.
5ــ ولی الله فوزی، پیامبران در ایران، 61ــ62.
6ــ حسن زنده دل و دستیاران، مجموعه کتاب های راهنمای جهانگردی، استان خوزستان، 75ــ76.
7ــ ولی الله فوزی، پیامبران در ایران، 68.
8ــ همان، 66ــ67.
9ــ ولی الله فوزی، پیامبران در ایران، 65ــ66.
