الف) نقش ایدئولوژی در تبیین
ایدئولوژی یک نظام ارزشی است و علوم انسانی، چنانکه صاحبنظران نیز تصریح کرده اند، نمی تواند به طور کلی از ارزشها تهی باشد. بنابراین، بدیهی است که جامعه شناسی در بسیاری از زمینه ها، نشان ایدئولوژی را با خود دارد. گورویچ می گوید:« می دانیم که علوم انسانی خاصه ای متعهد دارد و آگاهانه یا ناآگاهانه به ارزیابی می پردازد.»(1)جامعه شناس بر اساس ایدئولوژی و با یک دیدگاه ارزشی خاص، به بررسی جامعه می پردازد و با آن معیار نیز برای پدیده ها ارزش و اعتبار قائل می شود و حتی بسیاری از تحقیقات جامعه شناسی را برای تأیید ارزشهای پذیرفته شده خویش انجام می دهد.
موریس دوورژه می گوید:
جامعه شناس همیشه در این مخاطره است که در خصوص واقعیتهایی که مشاهده می کند، دست به جانبداری بزند و داوریهای ذهنی ویژه او، وی را بطور طبیعی به دیدن پدیده های اجتماعی به صورت تغییر شکل یافته و بزرگ کردن اهمیت چیزی که با اعتقادات او منطبق است و کوچک کردن اهمیت چیزی که بر خلاف آن است سوق دهد... حتی شریفترین جامعه شناس هرگز کاملاً در باب هیچ جامعه ای بیطرف نیست. اگر جامعه ای را که در آن زندگی می کند مورد مشاهده قرار دهد، موضوع روشن است: لزوماً هوادار یکی از نظامهای ارزشی است که در آنجا یافت می شود...؛ ولی اگر جامعه ای را که از جهت زمانی و مکانی دور است به مشاهده بگیرد در نظامهای ارزشی آن کمتر متعهد است. با اینهمه همیشه کم و بیش، آگاهانه و یا ناخودآگاه این جامعه خارجی را با جامعه خود مقایسه می کند و بر جامعه نخست اندکی از نظامهای ارزشی جامعه دوم را منعکس می سازد و این امر علی الخصوص در تهیه فرضیات الگوهای تحقیق و چهارچوبهای نظری بروز می کند.(2)
ایدئولوژی و ارزشهای پذیرفته شده از طرف جامعه شناس، حتی در انتخاب الفاظ و تعابیری که برای تبیین پدیده ها به کار می برد مؤثر است. کلماتی از قبیل تکامل، ترقی، رشد، مدرن، وحشی، قرون وسطایی، ارتجاعی، کهنه، پوسیده و... که بویژه در برخی از کتابهای مردم شناسی و جامعه شناسی و مخصوصاً در نوشته های نویسندگان متمایل به مارکسیسم، بسیار به چشم می خورد، گواه این امر است.
ب)نقش ایدئولوژی در ایجاد انگیزه و انتخاب موضوع
ایدئولوژی در ایجاد انگیزه برای تحقیق و انتخاب موضوع نیز نقش مهمی دارد. هر چند غریزه کنجکاوی، انسان را به تحقیق وا می دارد؛ ولی عوامل مختلف دیگر- از جمله ایدئولوژی- نیز در این امر مؤثر بوده، شدت و ضعف و جهت و مسیر تحقیق انسان را تحت تأثیر قرار می دهد. حتی می توان گفت که بیشتر اوقات؛ ایدئولوژی نقش اساسی را به عهده می گیرد. بر این اساس پژوهشگری که، علاوه بر حس کنجکاوی، تحقیق در موضوع خاصی را به عنوان «مسئولیت ایدئولوژیک» خود می پذیرد و محققی که بررسی آن موضوع را خلاف «مسئولیت ایدئولوژیک» خود می پندارد، یکسان و به یک نحو به پدیده مورد نظر نمی نگرند و به هنگام تحقیق یا انتخاب یک موضوع از موضوعات مختلف، دارای انگیزه ها و انتخابهای همگون نیستند و در نتیجه پژوهشگر نخست، تا آخرین حد ممکن به بررسی دقیق و کامل آن پدیده می پردازد ولی محقق دوم اگر آن را فراموش نکند، دست کم با یک نظر سطحی، تحقیق خود را به پایان می رساند. بدیهی است که در بررسی پدیده های اجتماعی- که جدا از ارزش نیستند- این امر تا حد بسیاری نتیجه تحقیقات را دگرگون می کند.تئودور کاپلو می گوید:«انسان ها معمولاً به طور طبیعی گرایش به سوی آن دسته از فعالیت های علمی دارند که پاسخگوی نیازشان باشد. این کاملاً درست است که انتخاب موضوع تحقیق با ارزشهای مورد نظر محقق ارتباط دارد.(3)
ج)نقش ایدئولوژی در ارائه راه حلها
هر انسانی بر اساس ایدئولوژی خاصی که پذیرفته، یک سلسله «باید» ها و «نباید»ها را باور دارد. این بایدها و نبایدها از یکسو، در ارائه راه حل- راه حلی که معمولاً متضمن استدلال و تبیین است- به طور مستقیم (آگاهانه یا ناآگاهانه) اثر می گذارد. به عنوان مثال، هنگامی که نظریه مالتوس ازدیاد بیش از حد جمعیت را پیش بینی می کند، راه حلهای مختلفی وجود دارد که هر محققی بر اساس باورهای ارزشی خود یکی را پیشنهاد می کند. مثلاً محققی که به بینشها و ارزشهای اسلامی اعتقاد دارد، در اثر اعتقاد به حرمت قتل نفس و سقط جنین و مطلوب بودن کثرت جمعیت جامعه اسلامی و نیز اعتقاد به اینکه خداوند کلیه نیازمندیهای انسان را تأمین کرده و در طبیعت تعبیه نموده است،(4) دیدگاه مالتوس و راه حلهای مشابه آن را نمی پذیرد(5)؛ از سوی دیگر کلیه بایدها و نبایدهای حقیقی متضمن قوانین تکوینی بوده، بیانگر روابط مثبت یا منفی عینی هستند و در واقع مجموعه ای از «هست» ها را در قالب «باید» ها و «نباید» ها بیان شده و تنظیم کننده رفتار انسانند، به نمایش می گذارد.بر دو مطلب فوق، باید این مطلب نیز اضافه شود که در بعد نظری و در مسیر کشف قوانین اجتماعی، ایدئولوژی ها می توانند عدم استفاده از برخی شیوه های تحقیق را توصیه کنند، یا محقق را به استفاده از برخی شیوه ها و روشها تشویق کنند. مثلاً در مورد نخست، ایدئولوژی اسلام تحقیق با شیوه های غیر واقع و غیر یقینی نظیر پیروی از گمان، به کارگیری روش تمثیل و تقلید از بزرگان و نیاکان را معتبر ندانسته است. در مورد دوم نیز تشویق و ترغیب به استفاده از منبع وحی (آیات و روایات)، و روش عقلی و تجربی، که در اسلام بر آن تأکید شده، نمونه روشنی است.
پی نوشت ها :
1-دیالکتیک یا سیرجدالی و جامعه شناسی؛ ص 242.
2-دوورژه، موریس؛ جامعه شناس سیاسی؛ص17.
3-Caplow,Theodor; L,enquete Sociologique;pp.263-264
4-موضوع جلوگیری از افزایش جمعیت که در بسیاری از جوامع و از جمله اخیراً در جمهوری اسلامی ایران مطرح است، منافاتی با مطلب فوق ندارد؛ چه آنکه مشکلات کنونی افزایش جمعیت معلول توزیع غیر عادلانه ثروت و عدم بهره برداری صحیح از منابع در سطح جهان است که با بهره برداری صحیح و توزیع عادلانه زمینه طرح نخواهد داشت. به علاوه بحث ما در تأثیر بینش کلی محقق است و محل اختلاف بودن مسأله اصل موضوع را خدشه دار نمی کند.
5-باید توجه داشت که گر چه آنچه گفته شد نتیجه کاربرد جامعه شناسی است؛ اما از آنجا که این راه حلها می تواند نتیجه آن تبیینات باشد، ما نیز آن را به عنوان موضوعی جامعه شناختی مطرح کرده ایم. علاوه بر آن؛ اینگونه راه حلها معمولاً در کتابهای جامعه شناسی مطرح می شود و عملاً جامعه شناسان به آن می پردازند. به هر حال، موضوع «تعهد و جامعه شناسی» از زمره موضوعاتی است که هنوز در بین جامعه شناسان قابل بحث و گفتگوست و بسیاری از جامعه شناسان به متعهد بودن علوم، از جمله جامعه شناسی، معتقدند.
