نویسنده: شارل ریست
مترجم: کریم سنجابی
مترجم: کریم سنجابی
اقتصادشناس اتریشی، شومپتر(1) بررسی خود را راجع به مسئله بحرانها وارد تألیف درخشانش «نظریه ی توسعه اقتصادی» می کند که چاپ اول آن به زبان آلمانی اندکی قبل از کتاب افتالیون انتشار یافت. و دو چاپ اخیر آن بعد از جنگ جهانی صورت گرفت(2).
شومپتر به مکتب والراس مرتبط می گردد. وی قبلاً خود را در کتابی دیگر به صورت ترجمان متقاعد و تلقین کننده عقاید اساسی مکتب های ریاضی فرانسوی و ایتالیائی و انگلیسی سرشناس کرده بود. در تألیف بزرگش که صرفاً حالت «پویائی و تحولی» اقتصاد را مورد بررسی قرار می دهد، ملاحظات و اندیشه های مربوط به حالت ایستائی و تعادلی این مکتب ها را تکمیل می کند، و بطور طبیعی مرکز این «تحرک و پویندگی» را در جهان نوین، فعالیت کارفرما قرار می دهد. به نظر شومپتر، کارفرما در خدمت و شغل اجتماعیش نه تنها عهده دار وارد ساختن نوآوری در تحول اقتصادی و اختراع و کشف و تنوع بخشیدن به محصولات است، بلکه هم چنین وظیفه دار ابتکار و ترویج روش های نوین سازمان و مدیریت و تولید و اقتباس از اختراعات دیگران و رواج دادن آنهاست. کارفرما به این قانع نیست که بر طبق قواعد و روشهای سنتی، اقتصاد را چنانکه هست خوب اداره کند بلکه در هر آن با ابتکارش، با ایمان جسورانه اش نسبت به آینده، شیوه های معتاد و رسوم مبتذل و بنابراین منابع بهره مندیهای رقیبان محافظه کارترش را مورد تهدید قرار می دهد و پیوسته منابع سود را (به زیان منابع موجود کنونی) نوسازی می نماید، و به لطف این زایندگی مداوم درآمدهای تازه، نفع سرمایه دار را که به عقیده ی او در یک اقتصاد راکد و متعادل فاقد علت وجودی می شود و حتی به صفر ساقط می گردد، پرمایه تر می سازد.(3)
اما پس چرا این گسترش پذیری مستمر نیست؟ این است برای شومپتر آن نقطه استفهام اساسی که در پدیده ی دوره های اقتصادی وجود دارد. چرا تکامل اقتصادی به صورت «تکانهای ناگهانی» صورت می گیرد؟ چرا تأثیر تشبثات کارفرمایان بطور منظم سال به سال و ماه به ماه در جریان زندگی اقتصادی وارد نمی گردد؟ چنانکه ملاحظه می شود این همان سئوالی است که افتالیون نیز مطرح کرده بود. جواب شومپتر اینست:
کارفرمایان در دنیای نوین نه به صورت منفرد و پراکنده، بلکه همانند زنبوران کندو در دسته ها ظاهر می شوند. «به ظهور رسیدن یک یا چند کارفرما، ظهور کارفرمایان دیگر و اینان باز به نوبه خود ظاهر شدن کارفرمایان تازه و پیوسته بیشتر را تسهیل می کنند»(ص 339)، زیرا کارفرمای منفرد در آغاز کار به دشواریهای بیشمار برخورد می کند، و اگر بر آنها پیروز گردد تنها با جهاد و پشتکار شخصی خواهد بود. «اما هرگاه یک یا چند کارفرما سرانجام در کار خود موفق شوند اشکالات تخفیف می یابد، پیشرفت مبتکران نخستین دیگران را تشویق می کند، کامیابی اینان نیز به نوبه ی خود مداخله ی کارفرمایان دیگر صنایع را تسهیل می سازد، تا آنکه نوآوریها صورت عادی پیدا می کنند و داخل زندگی جاری می شوند و تولید آنها امر تقلیدی محض می گردد»(ص 339-340). «عملاً، واقعیت امر به ما نشان می دهد که هر دوره ی شکوفائی از یک یا چند رشته شروع می شود (حمل و نقل، برق، شیمی و غیره) که صفت ممتاز آن پیدایش نوآوریها در آن رشته ها است. اما پیشروان موانع را نه تنها در رشته های مورد اشتغال خود، بلکه در ضمن عمل برای دیگر رشته ها هم برکنار می کنند... مثلاً وضع گشودن بازارهای جدید در خارجه به همین منوال است. بدین ترتیب نخستین مبتکران تأثیر خود را بسی بیش از شعاع مستقیم خویش گسترش می دهند. اقتصاد بیش از بیش سریعتر و بیش از بیش کاملتر به یک جریان نوسازی وارد می گردد. که همان خود جوهر دوره ی رونق و اوج گیری است».
رکود همانند نتیجه و پی آمد اجتناب ناپذیر این دوره رونق ظاهر می گردد. هرگاه عمل کارفرمایان مستمر و مداوم می بود، جذب نوآوریهای آنها در اقتصاد نیز مداوماً صورت پذیر می شد. ولی چون این نوآوریها به صورت تکانهای ناگهانی به ظهور می رسند، جذب و تحلیل آنها نیز همین صورت را پیدا می کند« این جریان جذب و تحلیل جمعی همان جوهر رکودهای ادواری است»(ص 342) و می توان آن را چنین تعریف کرد:« جدال اقتصاد برای رسیدن به وضع تعادل، منطبق بر شرایط ایجاد شده بوسیله دگرگونیهای ناشی از دوران رونق» (همان صفحه). در واقع مصنوعات تازه ظاهر نمی شوند، مگر سالیانی چند پس از به جریان انداختن تجهیزات تولیدی، این اضافه مصنوعات که بسی بیش از میزان افزایش قدرت خرید تولید شده جدید است، به ناگهان و به صورت توده های عظیم سرازیر بازار می شوند. فاصله ای که بین آغاز تجهیزات تولیدی و ورود این توده های کالا به بازار قرارداد همان مدت دوره ی رونق است و از این زمان است« که عرضه ی هنگفت محصولات و مصنوعات جدید به بازار، باعث سقوط قیمت ها می شود و ممکن است به یک بحران منتهی گردد»(ص 345).
توضیحات شومپتر در اینجا به همان نظریه ی افتالیون ملحق می گردد که خود نیز در آخرین چاپ کتابش صریحاً به آن اشاره کرده است(4). منتهی افتالیون در جستجوی یافتن توضیح خاصی برای انفجار ناگهانی سقوط است و حال آنکه شومپتر آن را کیفیتی بدیهی و خودکار ناشی از تولیدات زاید می داند، اضافه تولیدی که بی تأکید درباره ی آن، بدان سان که در جمله بالا گفته شد:« بیش از میزان افزایش قدرت خرید تولید شده جدید» می داند.
شومپتر به جای آنکه همانند افتالیون به اصطلاحات عمومی تولید و درآمد قیمت استدلال کند، همان کیفیت را با عبارات شخصیت و پشتکار و ابتکار تشریح می نماید. وی ادوار اقتصادی را مربوط به عمل کسانی می داند که عوامل آن هستند و نه مربوط به عناصر اقتصادی کلی که افزار آن محسوب می شوند. تشریحات وی تصویر رنگین خاصی به جریان ادوار اقتصادی می دهد، ولی در فکر و نظر اصلی تغییری وارد نمی سازد، زیرا توضیح جریان بحرانها به صورت ظهور«گروهی» از کارفرمایان، چندان تفاوتی با توضیح افتالیون که ظهور توده های مصنوعات باشد ندارد.
بالاخره نکته دیگری از ملاحظات شومپتر شایسته یادآوری اینست که وی در ضمن بحث از بحرانهای بعد از جنگ معتقد است که نویسندگان در تفسیرات خود غالباً بیش از حد از پدیده های مربوط به خود جنگ غافل بوده اند. به نظر وی همچنان که به نظر نوگارو و به نظر خود ما، بحران 1930 در قسمت اعظم آن بازتاب اجتناب ناپذیری از جنگ بوده است.
پی نوشت ها :
1. ژوزف شومپتر J. Schompeter، اقتصادشناس معروف اتریشی(1883-1950)، شاگرد ویزر Weiser و بوهم باورک، استاد اقتصاد در دانشگاه وین و بن، وزیر دارائی و بانکدار و پس از 1935 استاد اقتصاد در دانشگاه هاروارد، مهمترین تألیفات وی علاوه بر کتاب مذکور در فوق عبارتند از Epochen der dogmǝn und Methodengeschichte (1914) و Business Cycles که آن را به صورت تجزیه و تحلیلی در عین حال نظری و تاریخی و آماری مورد بررسی قرار داده است و کتاب معروف سرمایه داری و سوسیالیسم و دموکراسی (1942) (مترجم).
2. این کتاب که از طرف فرانسواپرو(perrou) ترجمه و تفسیر شده است (پاریس 1935-دالوز) محتوی دیباچه ای به قلم این استاد راجع به عقاید ژوزف شومپتر است، منقولات ما از متن آلمانی چاپ سوم آن است.
3.در اینجا این نظریه را مورد بحث قرار نمی دهیم که بر این عقیده مبتنی است که ربح سرمایه از سود کارگاه مایه می گیرد و در یک اقتصاد راکد چون سود زایل می گردد ربح سرمایه نیز باید زایل شود. در واقع قابل تصور است که هرگاه پس انداز بیهوده شود، چنانکه در اقتصاد راکد خواهد بود، اجاره پس انداز یعنی ربح نیز باید از بین برود، اما چه باید گفت درباره ی پیش پرداختهای ساده؟
4.شومپتر Theorie der wirtschaftlichen Entwiklung، چاپ سوم، صفحه 353.
