نویسنده: محمد فاطمی
واکاوی اندیشه‌های تمدنی امام خامنهای (1)
ترسیم چشم‌انداز،[1] بیانیه‌ی مأموریت،[2] نقشهی راه[3] و تحلیل نقاط قوت[4] و ضعف[5] و بررسی تهدیدها[6] و فرصت‌های[7] پیش رو، بخشی از فرآیند مدیریت استراتژیک است. در یک سطح نازل و تفسیر رایج از رهبری سازمان، می‌توان رهبر معظم انقلاب اسلامی را به عنوان یک استراتژیست، سیاست‌گذار کلان و سیستممن معرفی کرد که سازمان جمهوری اسلامی را رهبری می‌کند و چشم‌انداز، اهداف، شاخص‌های مدیریت و راهبردهای حرکت آن را تعیین می‌‌نماید. همان طور که در اصل 110 قانون اساسی نیز آمده است، مهم‌ترین وظیفه‌ی رهبری، تعیین سیاست‌های کلان نظام است. اما در سطحی بالاتر و عمیق‌تر، می‌توان از امامت امت اسلامی توسط ایشان بحث کرد که دانش فعلی مدیریت، علوم سیاسی و علوم اجتماعی، فاقد ابزار و روش شناخت این موضوع است.
ما در اینجا، با همان زاویه نگاه اول، به چیستی و امکان‌پذیری اهداف مطرح در افق پنجاه‌ساله‌ی مورد تأکید رهبر انقلاب می‌پردازیم و مسامحتاً آن را «چشم‌انداز پنجاه‌ساله» می‌نامیم؛ هرچند هنوز به صورت یک سند تدوین و تصویب نشده است. در حال حاضر، آنچه در اذهان نخبگان جا گرفته است، سند چشم‌انداز بیست‌ساله در افق 1404 است، اما چشم‌انداز پنجاه‌ساله، احتمالاً سال 1434 شمسی را نشانه گرفته است.
به طور کلی، اهداف و آینده را می‌توان در چهار وضعیت منظور نمود:
1. آینده‌ی مطلوبِ مطلوب (آرمان): به عنوان مثال، «دولت اسلامی کامل در زمان انسان کامل تشکیل خواهد شد.» این آینده یک آینده‌ی مطلوبِ مطلوب و از جنس اعتقادی است، اما دولت اسلامی مورد نظر ایشان، به عنوان سومین حلقه از «فرآیند تحقق اهداف اسلامی»، یک آینده‌ی مطلوب‌ـ‌ممکن خواهد بود. آینده‌ی مطلوب‌ـ‌ممکن و آینده‌ی ممکن‌ـ‌مطلوب هر دو هم بر آرمان‌ها و هم بر شرایط، مقتضیات و زمان و مکان استوارند.
2. آینده‌ی مطلوبِ ممکن (چشم‌انداز):[8] آینده‌ی مطلوب‌ـ‌ممکن آینده‌ای است که با نگاه به آرمان‌ها و توجه به ظرف زمان و مکان ترسیم شده است و بر اساس آن‌ها نیز باید ساخته شود. به عبارت دیگر، محیط، شرایط و مقتضیات باید تغییر و تحول یابند تا چنین آینده‌ای محقق گردد.[9] جوامع پویا و سازمان‌های تحول‌گرا، با فرهنگ سازمانی آینده‌ساز، اهداف و آینده‌ی مطلوب‌ـ‌ممکن برای خود را به صورت چشم‌انداز ترسیم می‌نمایند.[10] «نباید تصور شود کلماتى که در چشم‌انداز بیست‌ساله پشت سر هم نوشته مى‌شود، صرفاً یک آرزوست و بدون محاسبه‌ى عملى است. به فضل پروردگار، ملت ایران و کشور عزیز ما مى‌تواند در طول بیست سال، به این آینده برسد. این یک آینده‌ى مطلوب و یک گام بلند در راه رسیدن به آرمان‌هاى والاى اسلامى است.»[11]
3. آینده‌ی ممکنِ مطلوب.
4. آینده‌ی ممکنِ ممکن.[12]
یک دیدمان در چشم‌انداز برجسته است که در بند اول آن ذکر شده است؛ ایران در افق چشم‌انداز ١٤٠٤، کشوری است توسعه‌یافته با جایگاه اول علمی در سطح منطقه: «در چشم‌انداز بیست‌ساله، ایران کشوری است توسعه‌یافته با جایگاه اول اقتصادی علمی و فناوری در سطح منطقه با هویت اسلامی و انقلابی، الهام‌بخش در جهان اسلام و با تعامل سازنده و مؤثر در روابط بین‌الملل.»[16]بنابراین «علم، محور توسعه‌ى حقیقى براى کشور است. ما بدون علم نمى‌توانیم به جایى برسیم؛هم در سند چشم‌انداز بیست‌ساله این آمد هم...»[17]
از دیدگاه رهبر معظم انقلاب، تحقق مرجعیت علمی مندرج در چشم‌انداز، مراحل و لوازمی دارد که به صورت عملیاتی و مشخص به آن اشاره کرده‌اند:
ابتدا ترسیم نقشهی جامع علمی کشور است، چشم‌انداز بیست‌ساله‌ی کشور، نقشه‌ای کلی از آینده‌ای است که باید در زمان مشخص و در مکان معین ساخته شود. این نقشه، نقشهی هدف است و نیازمند نقشهی راه است. برای این کار، رهبر انقلاب طرح نقشهی جامع علمی کشور و نقشهی مهندسی فرهنگی کشور را ذیل سند چشم‌انداز مطرح کردند. «ما اگر بخواهیم سند چشم‌انداز تحقق پیدا کند و آن مرجعیت علمى که براى کشور پیشبینى شده، به وجود بیاید و عملى بشود، ناچاریم که این کارها را انجام بدهیم که مهم‌ترینش تهیهى نقشه‌ى جامع علمى است.»[18]
این نقشه در دیدگاه ایشان، به مثابه‌ی یک نقشهی مهندسی ساختمان است که «جایگاه علوم گوناگون، هر کدام، مقدار دانشجو، نوع دانشجو، جنس دانشجویان (دختر، پسر)، مناطق گوناگون، این‌ها باید در آن روشن بشود.»[19] این کار هنوز به صورت دقیق صورت نگرفته است و در نقشهی جامعی که در ابتدای کار طراحی شده بود، متأسفانه نقش علوم انسانی و تحول در آن بسیار کم‌رنگ بود. «این نقشه را طبق راهبردهاى عملیاتى و برنامهریزیهاى زماندار و منظم، مثل یک پازل، به تدریج باید پُر و کامل کنیم. این کار انجام نگرفته و ما آن را نیاز داریم و باید انجام بگیرد. این کار با زبدگان و نخبگان و صاحبان اندیشهى کشور در حوزهى دانشگاهها و آموزش‌وپرورش و حوزههاى ذىربط عملى است و بایستى تحقق پیدا کند.»[20]
حضرت آیت‌الله خامنهای «تکمیل و اجراى نقشهی جامع علمى کشور» را در بند 11 سیاست‌های کلی برنامهی پنجم توسعه (به عنوان دومین برنامهی پنج‌ساله در چشم‌انداز) به مسئولین نظام ابلاغ کردند.[21] برنامه‌های پنج‌ساله باید در زمینه‌ی علم مبتنی بر نقشهی جامع نوشته شود. ایشان معتقدند این نقشه مانند دیگر اسناد راهبردی، باید منعطف و پویا باشد و هرچند سال، نسخه‌ی جدیدتر و کامل‌تری با توجه به شرایط زمان و مکان ارائه شود. اما بعد از آنکه نقشه‌ى جامع علمى تهیه و فراهم شد، نیازمند نظام مهندسی این نقشه هستیم؛ یعنی به یک «برنامهی عملیاتی قوی برای اجرایی کردن این نقشه»[22] به صورت «تبدیل نقشه‌ى جامع علمى به صدها پروژه‌ى علمى و سپردن این پروژه‌ها به پیمانکاران امینى که عبارت‌اند از همین دانشگاهها و اساتید و مراکز تحقیقاتى دانشگاهها»[23] احتیاج داریم. علاوه بر این‌ها، «شبکه‌ی نظارت بر پیشرفت علمی»، که بر اساس نقشه معین شده است، باید ایجاد شود.[24] البته آخرین توصیه‌ی ایشان برای مدیریت، رصد، ارزیابى و هدایت جریان تولید دانش و نوآورى، که توصیهای جامعتر از شبکه‌ی نظارت است تشکیل «نظام ملیِ نوآوری» است. [25]
این‌ها بخشی از تلاش‌های رهبر انقلاب برای سازمان‌دهی جریان تولید دانش در لایه‌ی اسناد بالادستی و راهبردی تا سطح عملیاتی بود. لایه‌ای دیگر را باید در فرهنگ جست. اساساً تولید علم دستوری و بخشنامه‌ای نیست و از دیدگاه ایشان، فرهنگ عنصر اصلی تأثیرگذار برای پیشبرد دانش است. بنابراین گفتمان تولید علم و شکستن مرزهای دانش را چندین سال قبل از بحث از سند چشم‌انداز، به طور جدی از سال 79 آغاز کرده بودند.
ایران اسلامی چهارده سال زودتر از هدف‌گذاری چشم‌انداز، البته بر اساس شاخص‌های جهانی سنجش علم، به رتبه‌ی اول علمی منطقه دست یافت. راز اصلی این پیشرفت را قطعاً باید در شبکه‌ی گستردهای از حمایت‌های معظم‌له در حوزه‌ی تولید دانش دانست.
به نظر می‌رسد افق و چشم‌انداز رهبر انقلاب نیز برای پیشرفت علمی و فرهنگی و تحقق اهداف «فرآیند تحقق اهداف اسلامی» در یک بازه‌ی زمانی پنجاه‌ساله است. مسلماً رهبری برای خودشان برنامه‌‌ریزی بلندمدت دارند: «اگر قبول داریم که جبههى دشمن براى کشور ما و انقلاب ما برنامهریزى بلندمدت دارد، پس ما هم باید برنامهریزى بلندمدت داشته باشیم.[26] شما براى پنجاه سال آینده برنامهریزى کنید؛ توقع ما این است.[27] اردوگاه اسلام هم براى ده سال، بیست سال، پنجاه سال، صد سال، آمادگى ایجاد مىکند. آرى، فقط این دشمن نیست که پنجاه سال بعد را مىبیند، ما صد سال بعد را مىبینیم و به فضل پروردگار خواهید دید که کیدهم فی تضلیل.[28] البته من اعتقادى به سیصد سال برنامهریزى ندارم، اما این فکر را، این روحیه را مىپسندم که احساس کنیم سى سال گذشته، ما قدم اولیم، ده قدم بخواهیم برداریم، می‌شود سیصد سال دیگر. باید بدانیم قدمهاى اولیم، باید بدانیم میتوانیم قدمهاى بلندترى را برداریم. این احساس باید به وجود بیاید و من اعتقادماین است که این احساس حتماً به وجود مىآید؛ کمااینکه این حرکت عظیم علمى، این نوآورى علمى، این تولید علم، این پرداختن به مرزهاى دانش، به فکرمان نمی‌رسید که شدنى باشد؛ خوب، مطرح شد، گفته شد، دنبال‌گیرى شد؛ امروز شما ثمراتش را دارید مشاهده می‌کنید. بنابراین میتوانیم قدمهاى بلندتر را برداریم، میتوانیم کارهاى بزرگى راانجام دهیم.»[29]
در فراتحلیل نگاه‌های راهبردی و استراتژیک معظم‌له می‌توان نوعی نگاه عمیق به تاریخ تمدن صدر اسلام و حرکت امت پیامبر را دریافت. الگوی کلان پیشرفت علم و فرهنگ (که همان فرآیند تحقق اهداف اسلامی است) نیز برگرفته از حرکت پیامبر است.[30] از دیدگاه ایشان، در تمدن صدر اسلام، به مدد مجاهدت ده‌ساله‌ی پیامبر بعد از انقلاب و تشکیل نظام و دولت اسلامی، در طول پنجاه سال، علی‌رغم انحراف بعد از پیامبر، پنجاه درصد دنیای آن روز در قلمرو «بین‌الملل اسلامی» بود و هنوز بیش از دو قرن نگذشته بود که به برکت تعالیم اسلام و حرکت پیامبر و اهل بیت، «در قلهى تمدن بشرى، از لحاظ علم و انواع دانش و پیشرفت‌‌هاى مدنى و اقتصادى» قرار گرفت.[31] و [32]
«بدترین مشکلِ یک کشور این است که تمدن و هویت خود را فراموش کند. ما باید امروز در صدد ساختن تمدن خود باشیم و باور کنیم که این ممکن است. در تبلیغات گذشتهى این کشور، در خصوص ناتوانى ایرانى و توانایى غربىها، آن قدر مبالغه شده که امروز اگر کسى بگوید ما کارى کنیم که غربىها به علم ما احتیاج پیدا کنند، مىبینید که در دل‌ها یک حالت ناباورى به وجود مىآید: مگر چنین چیزى ممکن است؟ بله، من عرض مىکنم مى‌شود. شما همت کنید پنجاه سال دیگر این طورى شود.»[33]
مطالبه‌ی چشم‌انداز بلندمدت از همان سال‌های ابلاغ چشم‌انداز بیست‌ساله شروع شد. ایشان از سال 81، یک سال قبل از ابلاغ سند چشم‌انداز 1404 و در سال‌های 84 ، 85 ، 89 و 92 نیز بیش از ده بار در بیاناتشان چشم‌اندازی را مطرح کردند که «پنجاه سال» و در مواردی «چهل سال» را نشانه گرفته است و شامل اهدافی بلندمدت و جهانی است؛ همچنان که بالادستی‌ترین سند انقلاب اسلامی، یعنی «الگوی اسلامی‌ـ‌ایرانی پیشرفت» نیز باید برای انتفاع کل انسانیت و نه انسان ایرانی تدوین شود.[34]
در چشم‌انداز پنجاه‌ساله این‌چنین هدف‌گذاری شده است:
1. مرجعیت علمی ایران در جهان (رتبه‌ی اول علمی دنیا و تعیین مرزهای دانش توسط ما).
2. زبان فارسی زبان مرجع علمی و رسمی دنیا بشود تا بتواند ناقل فرهنگ اسلامی به جهان باشد.
از دیدگاه ایشان، ظرفیت زبان فارسی از زبان عربی هم از جهاتی بیشتر است:
- حامل و ناقل بودن بیشترین منابع علمی‌ـ‌فرهنگی تمدن اسلامی نخستین به لحاظ کمی و کیفی: «بخش اعظم و غیرقابل اغماضی از مواریث کهن بشریت، اعم از فلسفه، دین، علم، اخلاق، عرفان و سیاست، به وسیله‌ی زبان فارسى بوده است.»
- برخی ظرفیت‌های زبان‌شناختی ویژه.
- گستره‌ی جغرافیایی گذشته آن که «بخش وسیعی از هند آسیای صغیر و ترکیه‌ی امروز تحت سیطره‌ی آن بوده و اسلام از طریق زبان فارسی و فارسی¬زبانان به چین، شبه¬قاره و بخشی از آسیای میانه گسترش یافته است» و در آینده نیز موجب پیوند آنان با فرهنگ گذشته‌شان خواهد بود. - زبان فعلی ایرانیان به عنوان طلایه‌داران تمدن آتی و در رساندن پیام انقلاب و تفکر اسلام ناب انقلابی کاربرد دارد.
3. بازسازی تمدن اسلامی.
«پنجاه سال دیگر در دنیا حرف اول علمى را بزنیم. زبان فارسى در دنیا زبان علم بشود. این، آن افقى است که جلوی چشم من است.»[35]
این آینده از نظر ایشان قطعی است و ممکن است همانند چشم‌انداز بیست‌ساله، زودتر (پس از چهل سال یا سی سال) اتفاق بیفتد: «توقعم از جامعهى علمى کشور این است که تا پنجاه سال دیگر، صادرکنندهى علم به دنیا باشیم و این امرى است که محال نیست. الآن شما به خودتان مراجعه کنید. اگر دیدید که این حرف به نظرتان ناممکن و محال مىآید، بدانید که هنوز آن فرهنگ تحمیلى در ذهنتان هست که بگویند: شما نمىتوانید، عرضه ندارید... ان‌شاء‌الله به فضل الهى و به برکت نظام اسلامى و انقلاب، در آینده این کارها خواهد شد. این سرنوشت قطعى کشور ماست.»[36]
از دیگر سو، وضعیت فعلی رشد علمی ایران و نتایج تحقیقات آینده‌پژوهانه توسط مؤسسات و مراکز غربی، این هدف را تا حدودی قابل دستیابی میداند. طبق گزارش نشریه‌ی نیوساینتیست، در حال حاضر، رشد علمی ایران در تولید علم 11 برابر رشد متوسط دنیا و سریع‌ترین رشد در جهان است.[39]
بر اساس داده‌های ایران در پایگاه اطلاعاتی اسکوپوس و توسط پایگاه علمی «سایمگو» (scimago)، ایران با ادامه‌ی روند رشد فزاینده‌ی تولیدات علمی خود تا سال 2018 بعد از چین، آمریکا و انگلستان در جایگاه چهارم تولید علم جهان قرار خواهد گرفت.[40]
از دیدگاه رهبر انقلاب، علم یکی از سه پایه‌ی اصلی اقتدار در جهان امروز است[41] و لذا ایشان معتقدند شاخص علم باید در حد اعلا پیگیری شود. مؤسسات مهم آینده‌پژوهی و مطالعات راهبردی در آمریکا، روسیه، انگلیس و کانادا و آینده‌پژوهانی شهیری همچون ریچارد واتسون، جوزف نای و... قدرت جهانی ایران را در افق‌های 2035 و 2050 پیش‌بینی کرده‌اند. ریچارد واتسون، در کتابش با عنوانFUTURE FILES A BRIEF HISTORY OF THE NEXT 50 YEARS، در نقشهی روندهای آینده تا سال 2050 معتقد است، با توجه به روندها و تحولات ژئوپلیتیک در سطح جهانی، ایران، ترکیه و مکزیک در بازه‌ی زمانی سال‌های 2035 تا 2050 به قدرتهای کلیدی جهان تبدیل میشوند. در این نقشه به انتقال قدرت از شرق به غرب اشاره شده است.
کریس لیولین اسمیت، که رئیس گروه مشاوره‌ی مطالعاتی و مدیر تحقیقات انرژی در دانشگاه آکسفورد است، در این باره گفته است: «کشور ایران طرح علمی پانزده‌ساله‌ای را تنظیم و اعلام کرده است که هدف آن ارتقای توسعه‌ی فناوری و اقتصاد علم‌‌محور است. هدف از این طرح، قرار دادن ایران در عالی‌ترین رتبه‌ی تولید علم، نوآوری و فناوری در خاورمیانه است. این طرح شامل 4 درصد سرمایه‌گذاری در بخش تولید ناخالص داخلی در تحقیق و توسعه (R&D) تا سال 2030 است؛ یعنی آرمانی جدی که هدف آن تصاحب جایگاه ایالات متحده با صرف 2.8 درصد تولید ناخالص داخلی بر روی تحقیقات و ژاپن با 3.4 درصد است. در حال حاضر، هزینه‌ی کشور ایران در بخش تحقیقات و توسعه حدود 0.6 درصد از تولید ناخالص داخلی است. تمرکز طرح فوق‌الذکر بر علم و فناوری در آموزش عالی و بخش‌های دفاعی، هسته‌ای و هوافضاست.
همچنین ساخت نیروگاه‌های هسته‌ای، شکافت هسته‌ای و مأموریت‌های ارسال سفینه‌های سرنشین‌دار به فضا از اهداف اصلی آن است. این طرح را، که شامل 224 پروژه‌ی علمی است، شورای عالی انقلاب فرهنگی ترسیم کرده و 2 هزار کارشناس از 800 مرکز علمی و تحقیقاتی در طراحی آن دخیل بوده‌اند و باید تا سال 2025 اجرا شود.»
ترسیم چشم‌انداز،[1] بیانیه‌ی مأموریت،[2] نقشهی راه[3] و تحلیل نقاط قوت[4] و ضعف[5] و بررسی تهدیدها[6] و فرصت‌های[7] پیش رو، بخشی از فرآیند مدیریت استراتژیک است. در یک سطح نازل و تفسیر رایج از رهبری سازمان، می‌توان رهبر معظم انقلاب اسلامی را به عنوان یک استراتژیست، سیاست‌گذار کلان و سیستممن معرفی کرد که سازمان جمهوری اسلامی را رهبری می‌کند و چشم‌انداز، اهداف، شاخص‌های مدیریت و راهبردهای حرکت آن را تعیین می‌‌نماید. همان طور که در اصل 110 قانون اساسی نیز آمده است، مهم‌ترین وظیفه‌ی رهبری، تعیین سیاست‌های کلان نظام است. اما در سطحی بالاتر و عمیق‌تر، می‌توان از امامت امت اسلامی توسط ایشان بحث کرد که دانش فعلی مدیریت، علوم سیاسی و علوم اجتماعی، فاقد ابزار و روش شناخت این موضوع است.
ما در اینجا، با همان زاویه نگاه اول، به چیستی و امکان‌پذیری اهداف مطرح در افق پنجاه‌ساله‌ی مورد تأکید رهبر انقلاب می‌پردازیم و مسامحتاً آن را «چشم‌انداز پنجاه‌ساله» می‌نامیم؛ هرچند هنوز به صورت یک سند تدوین و تصویب نشده است. در حال حاضر، آنچه در اذهان نخبگان جا گرفته است، سند چشم‌انداز بیست‌ساله در افق 1404 است، اما چشم‌انداز پنجاه‌ساله، احتمالاً سال 1434 شمسی را نشانه گرفته است.
به طور کلی، اهداف و آینده را می‌توان در چهار وضعیت منظور نمود:
1. آینده‌ی مطلوبِ مطلوب (آرمان): به عنوان مثال، «دولت اسلامی کامل در زمان انسان کامل تشکیل خواهد شد.» این آینده یک آینده‌ی مطلوبِ مطلوب و از جنس اعتقادی است، اما دولت اسلامی مورد نظر ایشان، به عنوان سومین حلقه از «فرآیند تحقق اهداف اسلامی»، یک آینده‌ی مطلوب‌ـ‌ممکن خواهد بود. آینده‌ی مطلوب‌ـ‌ممکن و آینده‌ی ممکن‌ـ‌مطلوب هر دو هم بر آرمان‌ها و هم بر شرایط، مقتضیات و زمان و مکان استوارند.
2. آینده‌ی مطلوبِ ممکن (چشم‌انداز):[8] آینده‌ی مطلوب‌ـ‌ممکن آینده‌ای است که با نگاه به آرمان‌ها و توجه به ظرف زمان و مکان ترسیم شده است و بر اساس آن‌ها نیز باید ساخته شود. به عبارت دیگر، محیط، شرایط و مقتضیات باید تغییر و تحول یابند تا چنین آینده‌ای محقق گردد.[9] جوامع پویا و سازمان‌های تحول‌گرا، با فرهنگ سازمانی آینده‌ساز، اهداف و آینده‌ی مطلوب‌ـ‌ممکن برای خود را به صورت چشم‌انداز ترسیم می‌نمایند.[10] «نباید تصور شود کلماتى که در چشم‌انداز بیست‌ساله پشت سر هم نوشته مى‌شود، صرفاً یک آرزوست و بدون محاسبه‌ى عملى است. به فضل پروردگار، ملت ایران و کشور عزیز ما مى‌تواند در طول بیست سال، به این آینده برسد. این یک آینده‌ى مطلوب و یک گام بلند در راه رسیدن به آرمان‌هاى والاى اسلامى است.»[11]
3. آینده‌ی ممکنِ مطلوب.
4. آینده‌ی ممکنِ ممکن.[12]
چشم‌انداز بیست‌ساله و جایگاه اول علمی منطقه
سند چشم‌انداز پیشرفت کشور در افق 1404، که دو دهه‌ی آینده را نشانه گرفته، نخستین سند تفکر راهبردی و آینده‌نگارانه‌ی ایران است. این سند بر اساس فرمایش رهبر حکیم انقلاب، پس از قانون اساسی، در حال حاضر، به عنوان مهم‌ترین سند بالادستی نظام و به عنوان سندی ملى و تاریخى،[13] جادهای بسیار محکم به سمت آینده‌ای مطلوب‌ـ‌ممکن را ترسیم می‌کند.[14] برنامه‌های پیشرفت پنج‌ساله‌ی چهارم تا هفتم باید بتواند اهداف چشم‌انداز را محقق کند.[15] این سند در تاریخ 13 آبان 1382، توسط رهبر معظم انقلاب، به سران قوای سه‌گانه ابلاغ شد و اجرای آن از سال 1384 آغاز شده و سال 1404 خورشیدی (2025 میلادی) افق چشم‌انداز است.یک دیدمان در چشم‌انداز برجسته است که در بند اول آن ذکر شده است؛ ایران در افق چشم‌انداز ١٤٠٤، کشوری است توسعه‌یافته با جایگاه اول علمی در سطح منطقه: «در چشم‌انداز بیست‌ساله، ایران کشوری است توسعه‌یافته با جایگاه اول اقتصادی علمی و فناوری در سطح منطقه با هویت اسلامی و انقلابی، الهام‌بخش در جهان اسلام و با تعامل سازنده و مؤثر در روابط بین‌الملل.»[16]بنابراین «علم، محور توسعه‌ى حقیقى براى کشور است. ما بدون علم نمى‌توانیم به جایى برسیم؛هم در سند چشم‌انداز بیست‌ساله این آمد هم...»[17]
از دیدگاه رهبر معظم انقلاب، تحقق مرجعیت علمی مندرج در چشم‌انداز، مراحل و لوازمی دارد که به صورت عملیاتی و مشخص به آن اشاره کرده‌اند:
ابتدا ترسیم نقشهی جامع علمی کشور است، چشم‌انداز بیست‌ساله‌ی کشور، نقشه‌ای کلی از آینده‌ای است که باید در زمان مشخص و در مکان معین ساخته شود. این نقشه، نقشهی هدف است و نیازمند نقشهی راه است. برای این کار، رهبر انقلاب طرح نقشهی جامع علمی کشور و نقشهی مهندسی فرهنگی کشور را ذیل سند چشم‌انداز مطرح کردند. «ما اگر بخواهیم سند چشم‌انداز تحقق پیدا کند و آن مرجعیت علمى که براى کشور پیشبینى شده، به وجود بیاید و عملى بشود، ناچاریم که این کارها را انجام بدهیم که مهم‌ترینش تهیهى نقشه‌ى جامع علمى است.»[18]
این نقشه در دیدگاه ایشان، به مثابه‌ی یک نقشهی مهندسی ساختمان است که «جایگاه علوم گوناگون، هر کدام، مقدار دانشجو، نوع دانشجو، جنس دانشجویان (دختر، پسر)، مناطق گوناگون، این‌ها باید در آن روشن بشود.»[19] این کار هنوز به صورت دقیق صورت نگرفته است و در نقشهی جامعی که در ابتدای کار طراحی شده بود، متأسفانه نقش علوم انسانی و تحول در آن بسیار کم‌رنگ بود. «این نقشه را طبق راهبردهاى عملیاتى و برنامهریزیهاى زماندار و منظم، مثل یک پازل، به تدریج باید پُر و کامل کنیم. این کار انجام نگرفته و ما آن را نیاز داریم و باید انجام بگیرد. این کار با زبدگان و نخبگان و صاحبان اندیشهى کشور در حوزهى دانشگاهها و آموزش‌وپرورش و حوزههاى ذىربط عملى است و بایستى تحقق پیدا کند.»[20]
حضرت آیت‌الله خامنهای «تکمیل و اجراى نقشهی جامع علمى کشور» را در بند 11 سیاست‌های کلی برنامهی پنجم توسعه (به عنوان دومین برنامهی پنج‌ساله در چشم‌انداز) به مسئولین نظام ابلاغ کردند.[21] برنامه‌های پنج‌ساله باید در زمینه‌ی علم مبتنی بر نقشهی جامع نوشته شود. ایشان معتقدند این نقشه مانند دیگر اسناد راهبردی، باید منعطف و پویا باشد و هرچند سال، نسخه‌ی جدیدتر و کامل‌تری با توجه به شرایط زمان و مکان ارائه شود. اما بعد از آنکه نقشه‌ى جامع علمى تهیه و فراهم شد، نیازمند نظام مهندسی این نقشه هستیم؛ یعنی به یک «برنامهی عملیاتی قوی برای اجرایی کردن این نقشه»[22] به صورت «تبدیل نقشه‌ى جامع علمى به صدها پروژه‌ى علمى و سپردن این پروژه‌ها به پیمانکاران امینى که عبارت‌اند از همین دانشگاهها و اساتید و مراکز تحقیقاتى دانشگاهها»[23] احتیاج داریم. علاوه بر این‌ها، «شبکه‌ی نظارت بر پیشرفت علمی»، که بر اساس نقشه معین شده است، باید ایجاد شود.[24] البته آخرین توصیه‌ی ایشان برای مدیریت، رصد، ارزیابى و هدایت جریان تولید دانش و نوآورى، که توصیهای جامعتر از شبکه‌ی نظارت است تشکیل «نظام ملیِ نوآوری» است. [25]
این‌ها بخشی از تلاش‌های رهبر انقلاب برای سازمان‌دهی جریان تولید دانش در لایه‌ی اسناد بالادستی و راهبردی تا سطح عملیاتی بود. لایه‌ای دیگر را باید در فرهنگ جست. اساساً تولید علم دستوری و بخشنامه‌ای نیست و از دیدگاه ایشان، فرهنگ عنصر اصلی تأثیرگذار برای پیشبرد دانش است. بنابراین گفتمان تولید علم و شکستن مرزهای دانش را چندین سال قبل از بحث از سند چشم‌انداز، به طور جدی از سال 79 آغاز کرده بودند.
ایران اسلامی چهارده سال زودتر از هدف‌گذاری چشم‌انداز، البته بر اساس شاخص‌های جهانی سنجش علم، به رتبه‌ی اول علمی منطقه دست یافت. راز اصلی این پیشرفت را قطعاً باید در شبکه‌ی گستردهای از حمایت‌های معظم‌له در حوزه‌ی تولید دانش دانست.
چشم‌انداز پنجاه‌ساله‌ی تولید علم و مرجعیت علمی جهان
آینده‌پژوهی برای پنجاه سال در سطح ملی، از نوع آینده‌نگری درازمدت است. ژاپنی‌ها نیز که به آینده‌نگری بلندمدت در دنیا معروف‌اند، همیشه برنامه‌های پنجاه‌ساله داشته‌اند. البته این بدان معنا نیست که این برنامهی پنجاه‌ساله ثابت و غیرقابل تغییر است، بلکه برعکس، برنامه‌های درازمدت مبتنی بر آینده‌نگری کاملاً پویاست و هرچند سال، مورد بازنگری و اصلاح قرار میگیرد تا هر چه بیشتر به واقعیت نزدیک شود.به نظر می‌رسد افق و چشم‌انداز رهبر انقلاب نیز برای پیشرفت علمی و فرهنگی و تحقق اهداف «فرآیند تحقق اهداف اسلامی» در یک بازه‌ی زمانی پنجاه‌ساله است. مسلماً رهبری برای خودشان برنامه‌‌ریزی بلندمدت دارند: «اگر قبول داریم که جبههى دشمن براى کشور ما و انقلاب ما برنامهریزى بلندمدت دارد، پس ما هم باید برنامهریزى بلندمدت داشته باشیم.[26] شما براى پنجاه سال آینده برنامهریزى کنید؛ توقع ما این است.[27] اردوگاه اسلام هم براى ده سال، بیست سال، پنجاه سال، صد سال، آمادگى ایجاد مىکند. آرى، فقط این دشمن نیست که پنجاه سال بعد را مىبیند، ما صد سال بعد را مىبینیم و به فضل پروردگار خواهید دید که کیدهم فی تضلیل.[28] البته من اعتقادى به سیصد سال برنامهریزى ندارم، اما این فکر را، این روحیه را مىپسندم که احساس کنیم سى سال گذشته، ما قدم اولیم، ده قدم بخواهیم برداریم، می‌شود سیصد سال دیگر. باید بدانیم قدمهاى اولیم، باید بدانیم میتوانیم قدمهاى بلندترى را برداریم. این احساس باید به وجود بیاید و من اعتقادماین است که این احساس حتماً به وجود مىآید؛ کمااینکه این حرکت عظیم علمى، این نوآورى علمى، این تولید علم، این پرداختن به مرزهاى دانش، به فکرمان نمی‌رسید که شدنى باشد؛ خوب، مطرح شد، گفته شد، دنبال‌گیرى شد؛ امروز شما ثمراتش را دارید مشاهده می‌کنید. بنابراین میتوانیم قدمهاى بلندتر را برداریم، میتوانیم کارهاى بزرگى راانجام دهیم.»[29]
در فراتحلیل نگاه‌های راهبردی و استراتژیک معظم‌له می‌توان نوعی نگاه عمیق به تاریخ تمدن صدر اسلام و حرکت امت پیامبر را دریافت. الگوی کلان پیشرفت علم و فرهنگ (که همان فرآیند تحقق اهداف اسلامی است) نیز برگرفته از حرکت پیامبر است.[30] از دیدگاه ایشان، در تمدن صدر اسلام، به مدد مجاهدت ده‌ساله‌ی پیامبر بعد از انقلاب و تشکیل نظام و دولت اسلامی، در طول پنجاه سال، علی‌رغم انحراف بعد از پیامبر، پنجاه درصد دنیای آن روز در قلمرو «بین‌الملل اسلامی» بود و هنوز بیش از دو قرن نگذشته بود که به برکت تعالیم اسلام و حرکت پیامبر و اهل بیت، «در قلهى تمدن بشرى، از لحاظ علم و انواع دانش و پیشرفت‌‌هاى مدنى و اقتصادى» قرار گرفت.[31] و [32]
«بدترین مشکلِ یک کشور این است که تمدن و هویت خود را فراموش کند. ما باید امروز در صدد ساختن تمدن خود باشیم و باور کنیم که این ممکن است. در تبلیغات گذشتهى این کشور، در خصوص ناتوانى ایرانى و توانایى غربىها، آن قدر مبالغه شده که امروز اگر کسى بگوید ما کارى کنیم که غربىها به علم ما احتیاج پیدا کنند، مىبینید که در دل‌ها یک حالت ناباورى به وجود مىآید: مگر چنین چیزى ممکن است؟ بله، من عرض مىکنم مى‌شود. شما همت کنید پنجاه سال دیگر این طورى شود.»[33]
مطالبه‌ی چشم‌انداز بلندمدت از همان سال‌های ابلاغ چشم‌انداز بیست‌ساله شروع شد. ایشان از سال 81، یک سال قبل از ابلاغ سند چشم‌انداز 1404 و در سال‌های 84 ، 85 ، 89 و 92 نیز بیش از ده بار در بیاناتشان چشم‌اندازی را مطرح کردند که «پنجاه سال» و در مواردی «چهل سال» را نشانه گرفته است و شامل اهدافی بلندمدت و جهانی است؛ همچنان که بالادستی‌ترین سند انقلاب اسلامی، یعنی «الگوی اسلامی‌ـ‌ایرانی پیشرفت» نیز باید برای انتفاع کل انسانیت و نه انسان ایرانی تدوین شود.[34]
در چشم‌انداز پنجاه‌ساله این‌چنین هدف‌گذاری شده است:
1. مرجعیت علمی ایران در جهان (رتبه‌ی اول علمی دنیا و تعیین مرزهای دانش توسط ما).
2. زبان فارسی زبان مرجع علمی و رسمی دنیا بشود تا بتواند ناقل فرهنگ اسلامی به جهان باشد.
از دیدگاه ایشان، ظرفیت زبان فارسی از زبان عربی هم از جهاتی بیشتر است:
- حامل و ناقل بودن بیشترین منابع علمی‌ـ‌فرهنگی تمدن اسلامی نخستین به لحاظ کمی و کیفی: «بخش اعظم و غیرقابل اغماضی از مواریث کهن بشریت، اعم از فلسفه، دین، علم، اخلاق، عرفان و سیاست، به وسیله‌ی زبان فارسى بوده است.»
- برخی ظرفیت‌های زبان‌شناختی ویژه.
- گستره‌ی جغرافیایی گذشته آن که «بخش وسیعی از هند آسیای صغیر و ترکیه‌ی امروز تحت سیطره‌ی آن بوده و اسلام از طریق زبان فارسی و فارسی¬زبانان به چین، شبه¬قاره و بخشی از آسیای میانه گسترش یافته است» و در آینده نیز موجب پیوند آنان با فرهنگ گذشته‌شان خواهد بود. - زبان فعلی ایرانیان به عنوان طلایه‌داران تمدن آتی و در رساندن پیام انقلاب و تفکر اسلام ناب انقلابی کاربرد دارد.
3. بازسازی تمدن اسلامی.
«پنجاه سال دیگر در دنیا حرف اول علمى را بزنیم. زبان فارسى در دنیا زبان علم بشود. این، آن افقى است که جلوی چشم من است.»[35]
این آینده از نظر ایشان قطعی است و ممکن است همانند چشم‌انداز بیست‌ساله، زودتر (پس از چهل سال یا سی سال) اتفاق بیفتد: «توقعم از جامعهى علمى کشور این است که تا پنجاه سال دیگر، صادرکنندهى علم به دنیا باشیم و این امرى است که محال نیست. الآن شما به خودتان مراجعه کنید. اگر دیدید که این حرف به نظرتان ناممکن و محال مىآید، بدانید که هنوز آن فرهنگ تحمیلى در ذهنتان هست که بگویند: شما نمىتوانید، عرضه ندارید... ان‌شاء‌الله به فضل الهى و به برکت نظام اسلامى و انقلاب، در آینده این کارها خواهد شد. این سرنوشت قطعى کشور ماست.»[36]
امکان‌پذیری تحقق مرجعیت علمی جهان
به نظر می‌رسد رسیدن به اهداف چشم‌انداز پنجاه‌ساله دور از دسترس نیست؛ تحلیل استراتژیک نقاط ضعف و قوت و تهدیدها و فرصت‌های پیش رو توسط ایشان این آینده‌ی پنجاه ساله را نیز به صورت آینده‌ای مطلوب‌ممکن نشان می‌دهد. سابقه‌ی کهن تمدن اسلامی‌ایرانی، تأکید فراوان اسلام بر علم، جوشش علم از درون دین در اسلام، استعداد ثابت‌شده‌ی ایرانی، موقعیت استراتژیک کشور در جهان، وسعت و تنوع جغرافیایی و اقلیمی، جمعیت خوب، حجم بالای منابع زیرزمینی مس، آهن، نفت و گاز و تجربه‌ی خودکفایی و استقامت و بیداری و پیشرفت، روحیه‌ی جهادی‌انقلابی از ظرفیت‌هایی است که برای تحقق مرجعیت علمی مورد اشاره‌ی ایشان قرار گرفته است و در چندین سخنرانی مهم دیگر نیز به تحلیل SWOT نظام اسلامی پرداخته‌اند؛[37] همچنین از چند سال پیش با تأکید بر مسئولیت سنگین حوزه و دانشگاه، موضوع مهم تحول جهان به سمت هندسه و جغرافیای جدید تولید علم و انتقال قدرت از غرب به شرق را بیان کردند.[38]از دیگر سو، وضعیت فعلی رشد علمی ایران و نتایج تحقیقات آینده‌پژوهانه توسط مؤسسات و مراکز غربی، این هدف را تا حدودی قابل دستیابی میداند. طبق گزارش نشریه‌ی نیوساینتیست، در حال حاضر، رشد علمی ایران در تولید علم 11 برابر رشد متوسط دنیا و سریع‌ترین رشد در جهان است.[39]
بخشی از نقشهی روندهای آینده تا سال 2050
شورای ملی اطلاعات آمریکا طی گزارشی با عنوان «روندهای جهانی 2025» ایران، اندونزی و ترکیه را به عنوان قدرتهای احتمالی آینده‌ی دنیا در کنار قدرتهای جهانی فعلی به شمار آورده است.[42] وزارت دفاع انگلیس نیز طی گزارشی با عنوان «برنامهی روندهای راهبردی 2040»، خاطر نشان می‌کند که «ایران احتمالاً تبدیل به نیرومندترین کشور خاورمیانه خواهد شد.»[43] مؤسسه‌ی مهم آینده‌پژوهی و مطالعات راهبردی روسیه، در گزارشی تحت عنوان «رتبهبندی قدرت یکپارچهی 100 کشور پیشتاز جهان»، بر اساس شاخص‌های اقتصاد، مدیریت، قلمرو سرزمینی، منابع طبیعی، قدرت نظامی، دین و فرهنگ، جمعیت و علم و آموزش، وضعیت ایران را از زمان حاضر تا سال 2025 (1404) بررسی کرده است. در این بررسی، ایران به عنوان سیزدهمین کشور قدرتمند جهان معرفی شده است. پروفسور جوزف.اس.نای، استاد دانشگاه هاروارد، در مصاحبه با خبرگزاری فارس، اذعان می‌کند که فرآیند انتقال قدرت از غرب به شرق اکنون در حال وقوع است.کریس لیولین اسمیت، که رئیس گروه مشاوره‌ی مطالعاتی و مدیر تحقیقات انرژی در دانشگاه آکسفورد است، در این باره گفته است: «کشور ایران طرح علمی پانزده‌ساله‌ای را تنظیم و اعلام کرده است که هدف آن ارتقای توسعه‌ی فناوری و اقتصاد علم‌‌محور است. هدف از این طرح، قرار دادن ایران در عالی‌ترین رتبه‌ی تولید علم، نوآوری و فناوری در خاورمیانه است. این طرح شامل 4 درصد سرمایه‌گذاری در بخش تولید ناخالص داخلی در تحقیق و توسعه (R&D) تا سال 2030 است؛ یعنی آرمانی جدی که هدف آن تصاحب جایگاه ایالات متحده با صرف 2.8 درصد تولید ناخالص داخلی بر روی تحقیقات و ژاپن با 3.4 درصد است. در حال حاضر، هزینه‌ی کشور ایران در بخش تحقیقات و توسعه حدود 0.6 درصد از تولید ناخالص داخلی است. تمرکز طرح فوق‌الذکر بر علم و فناوری در آموزش عالی و بخش‌های دفاعی، هسته‌ای و هوافضاست.
همچنین ساخت نیروگاه‌های هسته‌ای، شکافت هسته‌ای و مأموریت‌های ارسال سفینه‌های سرنشین‌دار به فضا از اهداف اصلی آن است. این طرح را، که شامل 224 پروژه‌ی علمی است، شورای عالی انقلاب فرهنگی ترسیم کرده و 2 هزار کارشناس از 800 مرکز علمی و تحقیقاتی در طراحی آن دخیل بوده‌اند و باید تا سال 2025 اجرا شود.»
پی نوشت ها :
[1]- Vision
[2]- Mission Statement
[3]- Road map
[4]- Strong
[5]- Weak
[6]- Treat
[7]- Opportunity
[8]- محمد ازگلی، رهبری استراتژیک چشم‌انداز، تهران، دانشگاه امام‌حسین (ع)، 1383، ص 37.
[9]- همان.
[10]- اصغر زمردیان، مدیریت تحول، تهران، سازمان مدیریت صنعتی، 1373، ص 96.
[11]- بیانات در خطبه‌هاى نمازجمعه، 23 آبان 1382.
[12]- دیوید فردآر، ترجمه‌ی علی پارسانیا و سید محمد اعرابی، دفتر پژوهش‌های فرهنگی، تهران، 1379، ص 25.
[13]- بیانات در دیدار جمعی از جوانان استان همدان، 17 تیر 1383.
[14]- بیانات در خطبه‌هاى نمازجمعه، 24 بهمن 1382.
[15]- بیانات در دیدار مردم کرمان، 11 اردیبهشت 1382 و بیانات در دیدار اعضاى مجلس خبرگان رهبری،27 اسفند 1383.
[16]- سند چشم‌انداز ایران در افق 1404.
[17]- بیانات در دیدار جمعی از اساتید دانشگاهها، 26 آذر 1383.
[18]- بیانات در دیدار اساتید و رؤساى دانشگاهها، 9 مهر 1386.
[19]- بیانات در دیدار نخبگان جوان، 12 شهریور 1386.
[20]- بیانات در دیدار رؤساى دانشگاهها و مؤسسات آموزش عالى، 23 مرداد 1385.
[21]- ابلاغ سیاست‌های کلی برنامهی پنجم توسعه، 21 دی 1387.
[22]- بیانات در دیدار اساتید دانشگاهها، 14 شهریور 1389.
[23]- دیدار اساتید و دانشجویان در دانشگاه علم و صنعت، 24 آذر 1387.
[24]- همان.
[25]- بیانات در دیدار اساتید دانشگاهها، 22 مرداد 1391. ایشان نظام ملی نوآوری را این گونه تعریف کرده‌اند: «عبارت است از یک شبکه‌اى از فعالیت‌ها، تعامل‌هاى زنجیره‌اى، در سطح‌هاى کلان و میانى و خرد، بین دستگاه‌هاى علمى کشور؛ چه در درون محیط علمى، چه بیرون محیط علمى. یک تعامل این‌چنینى باید به وجود بیاید که این به عنوان نظام ملىِ نوآورى شناخته شود. کارش هم عبارت است از اینکه جریان دانش و نوآورى را مدیریت کند، رصد کند، ارزیابى کند، هدایت کند. این امروز یک چیز لازمى است و به نظر من، مسئولان و مدیران باید به این مسئله فکر کنند.»
[26] - بیاناتسال 1389، بیانات در دیدار دانشجویان و جوانان استان قم، ص 204 تا 206.
[27]- بیانات در با دیدار با دانشجویان در سال 1385، ص 165.
[28] - بیانات سال 1377 در مراسم صبحگاه لشکر سیدالشهداء (علیه السلام)، ص 139 تا 141.
[29]- بیانات در دیداراساتید دانشگاهها، 14 شهریور 1389.
[30]- برای مطالعه بیشتر به مقاله‌ی نگارنده، تحت عنوان «پیشرفت و فرهنگ در اندیشه‌ی آیت‌الله خامنهای» مراجعه شود.
[31]- بیانات در دیدار با اقتصاددانان شرکتکننده در اجلاس بانک توسعه‌ى اسلامى سال 1383، ص 132.
[32]- بیانات سال 1368، سخنرانى در دیدار با جمع کثیرى از جانبازان، خانوادههاى معظم شهدا، اسرا، ص 344 تا 346.
[33]- در دیدار جمعى از برگزیدگان المپیادهاى جهانى و کشورى و افراد ممتاز آزمون‌هاى سراسرى سال 80 و 1381، سال 1381، ص 79.
[34]- در دیدار دانشجویان دانشگاه فردوسى مشهد، 25 اردیبهشت 1386.
[35]- بیانات رهبر معظم انقلاب اسلامى در دیدار استادان و اعضاى هیئت علمى دانشگاهها، سال 1385، ص 115.
[36]- بیانات در دیدار دانشجویان نمونه و ممتاز دانشگاهها سال 1381، ص 122.
[37]- بیانات رهبر معظم انقلاب اسلامى در دیدار صدها تن از نخبگان و فرهیختگان استان فارس، 17 اردیبهشت 1387.
[38]- مراجعه شود به بیانات 22 مرداد 1391، در دیدار اساتید دانشگاهها.
[39]- http://www.newscientist.com/article/dn20291-iran-is-top-of-the-world-in-science-growth.html
[40]- http://www.scimagolab.com/blog/wp-content/uploads/2012/04/forecasting-excercise.pdf
[41]-روشنای علم (مروری بر بیانات حضرت آیت‌الله العظمی سید علی خامنهای، رهبر معظم انقلاب اسلامی پیرامون دانش و تولید علم)، تهران، انتشارات انقلاب اسلامی، 390 ، ص 113.
[42]- http://www.dni.gov/files/documents/Newsroom/Reports%20and%20Pubs/2025_Global_Trends_Final_Report.pdf
[43]- https://www.gov.uk/government/uploads/system/uploads/attachment_data/file/33717/GST4_v9_Feb10.pdf
