جایگاه امامزادگان در اصلاح مصداق تفریح سالم

سبک زندگی

چکیده:

سبک زندگی به نوع اعمال، رفتار، کردار، منش و سلایق ما در جامعه گفته می شود .برای آموزش و اصلاح سبک زندگی باید آن را در جوانان درونی ساخت و از طرق مختلف و بر اساس مصادیقی که دارد جوانان را به سوی آن سوق داد. یکی از فرصتهای مناسب برای اصلاح جوانان، استفاده از اوقات تفریح است، زیرا از یک سو خود از مصادیق سبک زندگی است و از سوی دیگر به صورت مستقیم و غیر مستقیم بر همه دیگر مصادیق 26 گانه سبک زندگی ایرانی اسلامی تأثیر گذاشته و موجب اصلاح و بهبود کیفی و کمی آنها می گردد. در انجام یک تفریح دو مسئله مهم وجود دارد: مکان تفریح و دیگری محتوای آن. وجود اماکن مقدسه متعدد در قالب امامزادگان عظیم الشأن این دو مسئله را حل نموده و فرصت مناسبی برای اصلاح این مصداق مهم سبک زندگی و دیگر مصادیق مرتبط را فراهم می نماید. در مسئله مکان، وجود امامزادگان در کنار مواهب طبیعی، نظیر کوهستانها و رودخانه ها و حاشیه های شهر موجب رغبت بیشتر مردم برای گذران اوقات فراغت در آنجا شده است. از سوی دیگر فضای مذهبی و اجرای برنامه های دینی در این اماکن سبب کاهش انجام تفریحات ناسالم می شود و جوانان را به سوی مراعات اصول اخلاقی و اسلامی سوق می دهد. نکته نهایی اینکه باید با استفاده از راهکارهایی از این فرصت نهایت استفاده را کرد و از آن در جهت اصلاح بیشتر و بهتر سبک زندگی مردم استفاده نمود.
کلید واژه ها: امامزادگان، تفریح سالم، سبک زندگی، جوانان

مقدمه

انسان همیشه به تفریح و استراحت نیاز دارد تا بوسیله آن ضمن رفع نیاز فطری خویش برای آرامش، توانی مضاعف برای امتداد حیات و ادامه کار و تلاش بیابد. این امر آن قدر مهم است که در سبک زندگی انسان از امهات است و چگونگی انجام آن با توجه به نیازهای فطری و ارزشهای دینی و ملی و اصلاح آن،ضرورتی اجتناب ناپذیر است. برای اصلاح این مصداق مهم سبک زندگی، احتیاج به الزامات گوناگونی است، الزاماتی که نسبت به دیگر مصادیق سبک زندگی، پرهزینه و حیاتی تر است. از اینرو باید از تمامی ظرفیتهای موجود در جامعه برای اصلاح آن استفاده نمود.
وجود اماکن مقدس و متعددی بنام امامزادگان از جمله ظرفیت های بالقوه در اصلاح سبک زندگی است که در اصلاح مصداق مورد نظر ما نقش بارزی دارد. هر چند صرفاً وجود این اماکن مقدس بدون هیچ برنامه فرهنگی و تفریح برنامه ریزی شده خود یک فرصت مناسب است، اما به استفاده حداکثری از این فرصت، لازمست که به بررسی جایگاه و نقش آن در اصلاح سبک زندگی و مصداق تفریح سالم بپردازیم و مشخص سازیم که مرقد و بارگاه امامزادگان چه نقشی در اصلاح مصداق تفریحی سبک زندگی داشته و متولیان آنها باید چه مواردی را در سیر ادامه مدیریت خویش مد نظر قرار دهند

سوال و فرضیه:

سوال اصلی و اساسی این است که امامزادگان دارای چه نقش و جایگاهی در اصلاح مصداق تفریح سالم در سبک زندگی اسلامی- ایرانی هستند؟ فرضیه پژوهش آن است که مرقد و بقعه امامزادگان به علت دارا بودن از فضای مناسب فیزیکی و روانی که ناشی بعد معنوی و الهی این اماکن مقدسه است، می تواند در اصلاح تفریحات زندگی ایرانیان که نیازمند مکان و برنامه تفریحی مناسب با ارزشهای ملی و دینی هستند، بسیار کارگشا باش.

چارچوب مفهومی: سبک زندگی

تعریف سبک زندگی

سبک زندگی که در زبان انگلیسی با واژه Life Style آمده در عربی به شکل السنّة و برای توصیف شرایط و شیوه زندگی انسان مورد استفاده قرار می گیرد. ابداع این واژه را باید ابتدا به مسلمانان نسبت داد زیرا آنان به وسیله آن به سیره و روش زندگی پیامبر اسلام حضرت محمد(ص) در کنار گفتار، کردار و تأییدات ایشان در مسائل مختلف اشاره داشتند و جالب است که آنرا در کنار دیگر منابع معتبر اسلامی قرار می دهند ( خلیلیان،1389: 89) اما تبدیل شدن آن به یک نظریه علمی اجتماعی مربوط به سال 1929 است که آلفرد آدلر آنرا در شرح و توضیح زندگی افراد جامعه بکار برد. در تعریف دقیق تر این واژه می توان به نکات زیر اشاره نمود:
1-سبک زندگی اموری را شامل می شود که به زندگی انسان اعم از بعد فردی و اجتماعی، مادی و معنوی او مربوط می شود: اموری نظیر بینش ها و گرایش ها که اموری ذهنی یا رفتار درونی هستند و رفتارهای بیرونی، موقعیت هایی اجتماعی و دارایی هایی که امور عینی هستند. پس امور محیطی اعم از فیزیکی و اجتماعی یا به تعبیری فضا و زمان یا وضعیت اجتماعی و وراثتی به طور مفهومی از سبک زندگی جدا می باشند، اگر چه بر آن تأثیر گذار هستند و آنرا شکل می دهند.
2- سبک زندگی، همه حوزه های رفتاری و وضعیت های اجتماعی و دارایی ها را شامل می شود: حوزه های سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی به معنای خاص آن.
3- سبک زندگی مقوله های فردی و اجتماعی است؛ به بیان دیگر هم می توان آن را در سطح فردی یافت و مطالعه کرد و هم در سطح اجتماعی، اما این که منشأ آن می تواند فردی باشد، محل اختلاف است. به عبارتی دیگر فرد می تواند سبک زندگی متفاوت از دیگر افراد جامعه داشته باشد (مهدوی کنی، 1386: 199).
بر اساس آنچه بیان شد، سبک زندگی به نوع اعمال، رفتار، کردار، منش و سلایق ما در جامعه گفته می شود که دارای فلسفه و علت خاصی بوده ، دارای بار ارزشی است و حاصل ارزش های عینی و فیزیکی تمدن و پیشرفت ناشی از آن می باشد. حال اگر پیشرفت بومی بوده و نسبت به دیگر تمدن ها دارای نواقص و کمبودی نباشد و ارزش های اعلایی بر آن حکفرما باشد، سبک زندگی، متناسب با ارزش های مادی و معنوی آن جامعه متمدن بوجود خواهد آمد. از اینروست که مقام معظم رهبری موفقیت نظام اسلامی در رسیدن به اهدافش را در گرو اصلاح سبک زندگی می دانند. ایشان در اهمیت سبک زندگی آن را قسمت دوم و مهم تمدن اسلامی می دانند که در کنار بخش سخت افزاری(پیشرفتهای علمی، فن آورانه و صنعتی) احیاگر تمدن نوین و بزرگ ایرانی، اسلامی است.

سبک زندگی از نظر آیت الله خامنه ای

مقام معظم رهبری برای شرح و بیان اهمیت سبک زندگی از مبحث تمدن شروع می فرمایند. ایشان تمدن را دارای دو بخش اساسی می دانند، یک بخش، بخش ابزارى است؛ یک بخش دیگر، بخش متنى و اصلى و اساسى است. به هر دو بخش باید رسید. آن بخش ابزارى چیست؟ بخش ابزارى عبارت است از همین ارزش هائى که ما امروز به عنوان پیشرفت کشور مطرح می کنیم: علم، اختراع، صنعت، سیاست، اقتصاد، اقتدار سیاسى و نظامى، اعتبار بینالمللى، تبلیغ و ابزارهاى تبلیغ؛ اینها همه بخش ابزارى تمدن است؛ وسیله است. البته ما در این بخش در کشور پیشرفت خوبى داشتهایم. کارهاى زیاد و خوبى شده است؛ هم در زمینه سیاست، هم در زمینه مسائل علمى، هم در زمینه مسائل اجتماعى، هم در زمینه اختراعات و از این قبیل، الى ماشاءاللّه در سرتاسر کشور انجام گرفته است. در بخش ابزارى، علىرغم فشارها و تهدیدها و تحریم ها پیشرفت کشور خوب بوده است. (23/7/1391در دیدار دانشجویان خراسان شمالی).
در کنار این بخش سخت افزاری، بخشی دیگری وجود دارد که روح تمدن و پیشرفت را در اسلام می دهد، این بُعد در اسلام بخش اصلی تمدن را تشکیل می دهد و پیشرفت بدون آن معنا ندارد. این بخش که بُعد نرم افزاری تمدن را تشکیل می دهد همان مسئله مهمی است که در جامعه اسلامی باید همپای پیشرفت مادی رشد کرده و به جلو رود. چیزی که به فرموده مقام معظم رهبری نسبت به پیشرفت ارزش های مادی مغفول مانده و باید هر چه سریعتر، آسیب شناسی گردد و رشد نماید. مصادیق این بخش، خانواده، مسکن، رفتار اجتماعی، رانندگی، نوع خوراک و پوشاک و همچنین مصداق مورد بررسی ما در این اثر یعنی تفریحات سالم و معنوی را شامل می گردد که به عنوان سبک زندگی می توان از آن یاد نمود. مقام معظم رهبری در این باره می فرمایند:
اما بخش حقیقى، آن چیزهائى است که متن زندگى ما را تشکیل میدهد، که همان سبک زندگى است .این، بخش حقیقى و اصلى تمدن است؛ مثل مسئله خانواده، سبک ازدواج، نوع مسکن، نوع لباس، الگوى مصرف، نوع خوراک، نوع آشپزى، تفریحات، مسئله خط، مسئله زبان، مسئله کسب و کار، رفتار ما در محل کار، رفتار ما در دانشگاه، رفتار ما در مدرسه، رفتار ما در فعالیت سیاسى، رفتار ما در ورزش، رفتار ما در رسانهاى که در اختیار ماست، رفتار ما با پدر و مادر، رفتار ما با همسر، رفتار ما با فرزند، رفتار ما با رئیس، رفتار ما با مرئوس، رفتار ما با پلیس، رفتار ما با مأمور دولت، سفرهاى ما، نظافت و طهارت ما، رفتار ما با دوست، رفتار ما با دشمن، رفتار ما با بیگانه؛ این ها آن بخش هاى اصلى تمدن است، که متن زندگى انسان است.

مصادیق سبک زندگی

مصادیق سبک زندگی بسیار زیاد است و موارد بی شماری را شامل می گردد از این رو باید تخصیص هایی خورده و دسته بندی گردد. از آنجا که این مقاله نگاهی تطبیقی به جایگاه و کارکرد امامزادگان در اصلاح مصادیق سبک زندگی دارد، لذا ما در وهله اول به مصادیق سبک زندگی مردم کشورمان بطور کلی می پردازیم تا ضمن آشنایی مختصر با همه آنها به جایگاه تفریح در آن به عنوان یک مصداق ویژه و جداگانه پی ببریم ، آنگاه به بررسی اثرات مستقیم و غیر مستقیم تفریح سالم اشاره خواهیم نمود تا بهتر به اهمیت این مصداق و نقش بارز آن در اصلاح دیگر مصادیق پی ببریم.

لزوم تفریح سالم و معنوی:

زوم انجام تفریح

دین اسلام نگاهی کامل و همه جانبه به انسان دارد و چون آفریننده هستی و انسان، برنامه ها و راهکارهای آنرا ترسیم نموده است، لذا در بهترین حالت، تأمین کننده همه نیازهای اوست. نیازهایی که باید به آن پاسخ داده شود و الا انسان را از مسیر تعادل روحی و جسمی خارج می گرداند. یکی از این نیازهای ضروری تفریح است و لذا برای همین است که پیامبر اسلام(ص) می فرمایند: «به تفریح و بازی بپردازید؛ زیرا من دوست ندارم در دین شما سخت گیری دیده شود( میزان الحکمه، ج 4: 2804). از اینرو انسان نباید در آنچه انجام می دهد دچار تفریط شود و تک بعدی به فعالیت هر چند که عبادت خداوند متعال باشد بپردازد. چنانچه امام علی(ع) در نهج البلاغه اوقات انسان را به سه دسته قسیم می کنند و می فرمایند: زمانی که در نیایش با پروردگارش می گذرد، زمانی را که باکارکردن برای ترمیم زندگی خویش می کوشد و زمانی که نفس را با لذاتی که مشروع و زیباست تنها و آزاد می گذارد(نهج البلاغه /حکمت 390).
انسان به منظور کار و تلاش برای آباد کردن دنیا و آخرت خویش آفریده شده است و برای اینکه توان لازم جهت انجام این وظیفه خطیر را داشته باشد، باید با روح و جسمی شاد و آسوده به کار و تلاش بپردازد. چنانچه از معنای واژه تفریح بر می آید این کلمه از نظر لغوی به معنای سرگرم و شادمان شدن است. در قرآن کریم می توان واژه های مترادف با آن را که از فرح گرفته شده است، مشاهده نمود که به معنای شادی و شادمانی بکار رفته است و حتی در آیاتی خداوند متعال به بندگان دستور به شادی می دهند: قُلْ بِفَضْلِ اللّهِ وَبِرَحْمَتِهِ فَبِذَلِکَ فَلْیَفْرَحُواْ هُوَ خَیْرٌ مِّمَّا یَجْمَعُونَ(یونس/ 58) فرح یک نوع ابتهاج روحی و انبساط قلبی است که مایه سرور و خوشحالی در وجود انسان می شود.
تفریح موجب افزایش قابلیت های ذهنی و جسمی فرد می شود. در هنگام تفریح، فکر راحت تر کار می کند و می تواند به امور جدید بپردازد و قابلیت های خود را بروز دهد؛ زیرا در آن هنگام فرد در فشار نیست، بلکه به میل خود به تفریح مورد علاقه می پرازد، و ذهن، آمادگی فعالیت دارد. در پرتو تفریح سالم خشونت نیز در جامعه کاهش می یابد. زیرا هنگامی که افراد دچار فراغت و بیکاری می گردند و در کنار آن برنامه ای صحیح برای پر کردن آن اوقات ندارند.دست به اعمال غیرعادی و خشونت آمیز می زنند، ولی اگر بتوانند به امور تفریحی مناسب و مورد رضایت خاطر خود بپردازند، دیگر جایی برای بروز خشونت و درگیری باقی نمی ماند.(عامری مهر،1383: 46) از سوی دیگر می توان هدف انسان از تلاش را شاد زیستن و نداشتن غم و غصه دانست، هدفهایی که با تفریحات سالم قابلیت تحقق دارد و ضمن اینکه خستگی و ناراحتی و غم را از انسان می زداید، او را آماده انجام فعالیت های بعدی می کند.
در نگاه نخست و بسیار حداقلی به دین و دینداران، شاید به نظر رسد که تفریح در زندگی آنان وجود ندارد و نمی توان زمانی را برای تفریح در مقیاس با آنچه به عنوان عبادت انجام می دهند یافت. اما اگر به توصیه ها و سفارش ها آنان مانند حدیث مذکور، نگاهی بیندازیم به وضوح به اهمیت تفریح در کلامشان که عامل کمال معرفی شده است، بر می خوریم. چنانچه امیرمومنان سلام الله علیه می فرماید: اوقات سرور و شادمانی فرصت مناسبی برای طراوت روح وجان است؛ نیز می فرمایند: سرور وشادمانی مایه انبساط روان و افزایش طراوت است. مام خمینی(ه) توصیه به انجام تفریح می نمایند. ایشان به فرزندانشان سفارش می کردند که تفریح داشته باش و اگر تفریح نداشته باشی، نمی توانی خودت را برای تحصیل آماده کنی و هنگامی که می دیدند بعضی از فرزندانشان در روز تعطیلی مشغول درس خواندن هستند، می فرمود: به جایی نمی رسی؛ چون باید موقع تفریح، تفریح کنی. و نیز می فرمودند: من در طول زندگی نه یک ساعت تفریح را برای درس گذاشتم و نه یک ساعت درس را برای تفریح (رستمی، 1384: 97) .
هرچند در اسلام بر تفریح تأکید بسیار شده است. اما نمی توان آنرا یک هدف دانست، بلکه یک ابزار برای رسیدن به فراغت بال و آسایش خیال است تا انسان بتواند با آن به ادامه زندگی پرداخته ، از جهان لذت ببرد و نباید به هر بهانه و با هر ابزاری به تفریح بپردازد و به بهانه احتیاج به خوشی و شادی، از او هر کاری سر یزند.

الزامات تفریح سالم

انجام هر امری مستلزم وجود یکسری پیش نیازهایی است که می تواند ضمن انجام احسن یک کار، اهداف آنرا نیز محقق سازد. تفریح با آن توصیه هایی که برای انجام مناسب و عقلانی آن وارد شده است، مسلماً دارای الزامات زیادی است. الزاماتی که با کمی تسامح در نوع و کیفیت انجام آن، می توان آنرا در دو بُعد ماهوی و ساختاری جای داد. در بعد ماهوی الزامات تفریح، با ماهیت تفریح و اینکه یک تفریح باید در چه صورت انجام گیرد و به چه فعالیتهایی به عنوان تفریح نگریسته شود، سروکار داریم. در قسمت دوم الزامات تفریح که ساختاری است، با نیازهای فیزیکی در تفریح مانند، وجود دوست و همراه، مکان، زمان مناسب و کافی و برنامه های سرگرم در ارتباط هستیم.
الزامات ماهوی: چنانچه بیان شد در این نوع الزام، باید ماهیت تفریح، سالم باشد. هر نوع فعالیتی که باعث شادی شود به عنوان تفریح محسوب نمی شود و حتماً باید یک غرض عقلانی و سودمندانه برای فرد بدون آسیب زدن و مزاحمت برای دیگران در انجام برنامه های مفرح وجود داشته باشد. نکته اول در انجام تفریح رعایت حدود الهی در نوع انجام مصادیق شادی آور است، حدودی که خداوند مقرر کرده است و نباید از آن تعدی نمود. برای مثال به اسم تفریح نباید به مصادیقی مانند حرام خوارگی و حرام گویی روی آورد. باید دانست که آن دسته از مصادیق شادی که در اسلام نهی شده است، فلسفه خاصی دارد. این حکمت ها و فلسفه ها را علم هم ثابت کرده است و می توان برای آنها شاهد علمی اقامه کرد و به فرض هم که برخی آنها را علم کشف نکرده باشد، چون از چشمه سار وحی به دست آمده است، یقیناً می دانیم که حق و حقیقت هستند؛ برای مثال، اختلاط زنان و مردان نامحرم و رقص با هم، آثار مخربی به دنبال دارد. سست شدن روابط زن و شوهر و رابطه با بیگانه، خارج شدن روابط پسر و دختر از حد نیاز و کشیده شدن به مفاسد اخلاقی، بخشی از این آثار مخرب است.(حاجی ده آبادی، 1385: 29).
الزام ماهوی دوم در انجام تفریح، رعایت حقوق خود و مردم است، هر چند حریم خداوند حریم مردم است و انسان برای رعایت حدود الهی لاجرم باید به حقوق مردم نیز احترام گذارد اما در مواردی اثرات زودبازده بعضی اعمال مانند غیبت، ممکن است به فوریت انجام برنامه های پر سر و صدا مانند ترقه و آتش بازی در معابر عمومی در چهارشنبه آخر سال، اثرات اجتماعی و شخصی خود را بروز ندهد.
آنچه در مورد رعایت حدود الهی و حقوق انسانی در تفریح بیان شد، بر فرضی عقلایی استوار است. آنچه به عنوان مصادیق تفریح و شادی غیر مضموم مورد اشاره است، از یکسو موجب پایین آوردن وقار و شخصیت انسان می گردد، چنانچه امام علی علیه السلام می فرماید: وقار خود را در برابر خوشمزگی ها و حکایت های مضحک و یاوه ها و هرزه گویی ها حفظ کنید.(میزان الحکمه/ ج6: 3229) و در جنبه عمومی نیز باعث سلب امنیت و آسایش دیگران می شود. آسایشی که ممکن است به وسیله تفریح برای دیگران فراهم شده باشد و یا اینکه خود یک تفریح و برنامه شادی آور برای دیگران باشد، چنانچه در اماکن تفریحی عمومی مانند پارکها چنین افراد با انجام برنامه های شاد غیر عقلانی، سبب اذیت و آزار کسانی می شوند که نشستن و گفتگو با دیگران، برای آنها یک نوع تفریح سالم محسوب می شود.
الزامات ساختاری: الزام دوم انجام تفریح سالم، مربوط به نیازهای ساختاری مانند جا و مکان مناسب برای تفریح است. این الزام زمانی مهم به نظر می رسد که از یکسو توصیه و تأکیدات اسلام در مورد تفریح و انجام مصادیق خاص آن را بیان داریم و از سوی دیگر نبود ظرفیت های فیزیکی و تفریحی کافی را به علت رشد فزاینده جمعیت و مناطق مسکونی و تجاری به عنوان یک واقعیت جوامع امروزی در نظر بگیریم. این الزام یکی از تلاقی های مهمی است که لزوم انجام تفریح با جایگاه امامزادگان در اصلاح سبک زندگی دارد. بر این اساس در زیر به سه زیر شاخص الزامات ساختاری تفریح سالم یعنی وجود جا و مکان مناسب، همراهان همسو در انجام نوع تفریح و در نهایت برنامه های مناسب سازمانی جهت بهتر شدن کیفیت گذران تفریح را بیان می داریم.
در خصوص مکان تفریح باید گفت بیشتر برنامه های تفریحی خصوصاً فعالیت هایی مانند دستور به سیر و سفر و گردشگری، ورزش و بازی مانند شنا و اسب سواری، استفاده از طبیعت الهی و رفت و آمد و دید بازدیدهای خانوادگی، احتیاج به مکان خاص دارد. خصوصاً اینکه به علت نوع معماری مسکونی و شهری کشورمان که یکی از آسیب های سبک زندگی ایرانی نیز هست، ظرفیت و محیط منازل، بسیار کوچک است برای بازی و ورزش و نامناسب ، از این روست که باید مکان هایی خاص برای بازی، ورزش و مکان های بزرگی برای دور هم جمع شدن اعضای یک خانواده بزرگ و فامیل مهیا گردد. مکانهایی که متاسفانه در جامعه شهری ایران به تعداد کافی در نظر گرفته نشده است.
یکی از نیازهای اساسی انسان ارتباط با همنوعان و خصوصاً اعضای خانواده و اقوام است. امری که در سبک زندگی باید به آن اهمیت وافر داد، از سوی دیگر برای انجام تفریح نیز انسان به تنهایی نمی تواند اقدام چندانی برای شادی خویش انجام دهد و احتیاج به دوستان و همراهانی برای تفریح دارد، کسانیکه در نوع انجام عمل مفرح با او همراه باشند. این موارد یکی دیگر از مصادیق الزامات ساختاری است، الزاماتی که می طلبد تا انسان در برنامه های تفریحی خویش دوستان و اعضای خانواده و فامیل خویش را به همراه ببرد و در کنار آنها که خود به سبب بسیاری از خاطره گوییها و مزاحهای دسته جمعی به یک نوع تفریح تفریح تبدیل می شود، به شادی بپردازد.
هر چند که افراد و جمعهای خانوادگی برای خود سرگرمیها و لوازمات تفریح را فراهم می کنند اما باید سازمانی بزرگتر از نهاد خانواده وجود داشته باشد، تا نخست مکان، دوم امکانات لازم مانند سرویسهای بهداشتی و خدماتی و سوم برنامه های جانبی تفریحی را برای آسایش و رضایت خاطر مردم در نظر بگیرد. این مسأله یکی از نیازهای مهم تفریح است که در ضمن بی خطر ، برگزار شدن تفریح، می تواند در بهبود فرهنگ عمومی مردم، فرهنگ جمعی و آموزش های همگانی که منجر به اصلاح بسیاری از مصادیق سبک زندگی می شود. کمک کننده باشد.

کارکردی تفریحی معنوی امامزادگان

مزارات متبرکه امامزادگان که در سرتاسر ایران پراکنده است به وقایع تاریخ صدر اسلام و حداکثر به قرن سوم هجری برمی گردد. مهاجرت سادات حسنی و حسینی به نقاط گوناگون سرزمین های شرقی اسلامی از همان صدر اسلام و در حکومت جابرانه امویان، خاصه در عهد حجاج بن یوسف و زمان تسلط او بر عراقین ازسوی امویان (95-75) با همه بیدادگری ها و سفاکی هایش نسبت به فرزندان علی علیه السلام، آغاز شده بوده است. از نظر کلی این مهاجران بزرگوار را به چهار گروه می توان تقسیم کرد: الف: دسته ای که برای فرار از بیدادگریهای امویان و بخصوص حجاج بن یوسف راه ایران و مشرق زمین را در پیش گرفتند. ب: آنها که به هنگام ولایتعهدی حضرت امام رضاعلیه السلام بدین سرزمین رسیدند. ج: گروه سوم آنهایی هستند که در خروج برخی از فرزندان علی علیه السلام بر خلفای اموی وعباسی شرکت داشتند و پس از شکست آنها بدین حدود گریختند. د: دسته ای از سادات که شمار آنها از سه گروه دیگر فزونتر بود و در زمان حکومت علویان زیدی مذهب در مازندران روی به دربار ایشان نهادند (زنگنه، 1388: 54).
این بزرگان دینی و سادات علوی در جای جای ایران پراکنده شدند و بعدها نیز در همان مکان دفن گردید. از آنجا که در زمان خویش از سرآمدان و مورد احترام مردم بودند، پس از مرگ نیز همچنان همان محبوبیت را در میان مردم دارا شدند. بر اساس آمار رسمی که معاون سازمان اوقاف و امور خیریه بیان کرده است، 10 هزار و 615 امامزاده در 8 هزار و 51 نقطه کشور وجود دارد، که از این تعداد بقاع 37 درصد در مناطق روستایی، 23 درصد در مناطق شهری و مجاورت آن، 18 درصد در کوهستان ها، 8 درصد در بین جاده های کشور، 7 درصد در بیابان ها، 6 درصد در جنگل ها و یک درصد نیز در مناطق کویری قرار دارد. چنانچه آمار نشان می دهد وجود این تعداد زیاد اماکن مقدس، فرصت بسیار مناسبی برای بهره گیری فراوان از تمامی ظرفیتهای آنان را فراهم می آورد، ظرفیت هایی که هم اکنون نیز از آنها استفاده می شود. بطوریکه در 744 بقعه متبرکه زائرسرا ایجاد شده است. و یا اینکه تعداد 1430امامزاده پذیرای طرح های گذران اوقات فراغت جوانان با عنوان نشاط معنوی بوده است. جالب است که در پاره از استانها مانند اصفهان مراسم ازدواج های جمعی نیز در کنار قبور این بزرگان انجام گرفته است که مثال آن پیوند زناشویی 110 زوج جوان در امامزاده محمد هلال بن علی(ع) در آران و بیدگل است. در نهایت اینکه بر اساس آمار عید نوروز 1392 بیش از 5 میلیون و پانصد هزار نفر از مردم ایران لحظه تحویل سال نو در بقاع متبرکه حضور داشته اند.
آمار بالا نشان از ظرفیت بالای امامزادگان کشور دارد. ظرفیتی که دارای عللی است که عبارت است از : 1- احترام زیاد مردم به ائمه هدی(ع) و فرزندان آنان 2- در دسترس بودن اماکن متبرکه به طوری که حدود 60 درصد آنان در محل زندگی مردم است3- وجود مکان های مناسب از نظر فضای موجود، درختان زیاد، امکانات بهداشتی و . . . برای اسکان موقت و یا گذران زمان تفریح. 4- وجود برنامه های مرسوم مذهبی مانند برگزاری نماز جماعت و برنامه های ویژه مانند اعیاد و وفات. 5- وجود امامزادگان به عنوان مرکزیت شهر و یا روستا، به طوری که بسیاری از نقاط مسکونی به گرد این اماکن ساخته شده اند. 6- محل و مرکز تجمعات اقتصادی، سیاسی و فرهنگی در بسیاری از شهرها. 7- محل دفن مسلمانان و مراجعه هفتگی به قبور آنان برای فاتحه خوانی. 8- در نهایت باید به این مهم اشاره کرد که اعتقاد راسخ مردم به مسئله یاری جستن از اولیاء الهی سبب مراجعه به این اماکن می گردد.
مواردی که بیان شد دلایلی بود که بر اساس آن مردم به بقاع متبرکه رجوع می کنند و آنجا را پناهگاه امنی برای خود و خانواده می پندارند، پناهگاهی که به دلیل نزدیک بودن به محل زندگی، فراهم بودن امکانات لازم برای تفریح مانند فضای مناسب برای بازی کودکان و رفع نیازهای بهداشتی، امنیت پایدار و بالای آن اماکن و بهره گیری دوگانه از لذات دنیوی - تفریح و استفاده از مواهب الهی - در کنار لذات اخروی – زیارت بزرگان دینی و انجام عبادات جمعی- سبب استقبال مناسب و در خور توجه شده است. استقبالی که می توان با برنامه ریزی صحیح از آن در راستای اصلاح مصادیق سبک زندگی خصوصاً در مصداق مورد بررسی این اثر یعنی تفریح سالم از آن نهایت بهره را برد.

تلاقی کارکرد امامزادگان و الزامات اصلاح سبک تفریح

1- رعایت حدود الهی به عنوان ماهیت اصلی تفریح: یکی از لازمه های اصلاح تفریح، پر محتوا کردن آن و زدودن از مسائل غیر الهی است. برای این امر یکی از مواردی که می تواند کمک نماید، وجود جو مذهبی در فضای تفریح است، امری که بقعه امامزادگان می تواند آنرا بوجود آورد. این مقابر به علت اهمیت دینی و قداست، شخص دفن شده به عنوان امامزاده در آنجا دارد، می تواند جلوی بسیاری از رفتارهای ناصحیح و غیر الهی را بگیرد. آسیب هایی نظیر اختلاط ناصحیح محرم و نامحرم، پخش موسیقی غربی با صدای بلند، شوخی ها و بازی های غیر متعارف بین افراد همجنس یا غیر همجنس نمونه ای از رفتارهای نامتعارف است که مطمئناً به علت فضای مذهبی موجود در اماکن مقدسه و امامزادگان، کسی به خود اجازه انجام رفتارهای بیان شده را نمی دهد و از سوی دیگر افراد حاضر در این اماکن نیز اجازه نخواهد داد رفتارهای غیر الهی که نشان از محتوای منحرف تفریح است، در این اماکن انجام شود.
2- رعایت حقوق مردم: یکی از آسیب های جدی در تفریحات امروز ایرانیان که خود یک آسیب در سبک زندگی است و باعث چند آسیب دیگر مانند عدم رعایت حقوق متقابل اجتماعی می گردد، عدم در نظر گرفتن حقوق مردم و آسایش و تفریح آنان است. از آنجا که عمده رفت و آمد و زیارات به اماکن مقدسه به صورت خانوادگی انجام می گردد، یک حریم خانوادگی بر کل مکان و محیط مراقد امامزادگان حکفرما می شود که افراد را از انجام هرگونه اعمال و رفتار که به خانواده خود در درجه اول و در درجه دوم به دیگر خانواده ها وارد شود، منع می دارد. این رعایت حقوق دیگران مکمل و ادامه همان رفتار در چارچوب حریم الهی است که به دلیل فضای مذهبی و روحانی موجود در این مراکز دینی انسان را از انجام دادن هر نوع عملی باز می دارد.
3- وجود مکان و فضای مناسب: امروزه با کوچک شدن منازل مسکونی و کم شدن تعداد خانه های حیاط دار که محل بازی و سرگرمی افراد خانه و خصوصاً جوانان بود، گرایشی زیادی به گذران اوقات فراغت در بیرون از منزل وجود دارد. لذا وجود اماکن و فضای مناسب یکی از نیازهای امروزه جهت تفریح شهروندان است. از آنجا که فضای عمومی و تفریحی در شهرها بسیار کم است باید از تمامی ظرفیت های برای انجام تفریح استفاده نمود.
قبور این بزرگان به علت موقوفات ارضی زیادی که بر گرد آن اختصاص داده شده است و اینکه در طبیعت واقع شده اند می تواند در رفع نیاز به تفریح بسیار کمک کننده باشد. این اماکن عمدتاً دارای تمامی وسایل بهداشتی مورد نیاز هستند و همچنین دارای امکانات رفاهی عالی از سوی دیگر امنیت فیزیکی، روانی و اخلاقی این اماکن سبب می شود تا مردم نیازهای مکانی و فضایی خویش برای تفریح را در این اماکن قابل پاسخگویی بدانند و به این مقابر رجوع نمایند.
4- در جمع همفکران بودن: یکی از لازمه های مهم تفریح حضور در جمع است، هر چند که می توان در مواردی بدون حضور در جمع نیز به تفریح پرداخت اما شدت لذت تفریح در جمع بسیار زیاد بوده و در پاره ای موارد حضور خود نوعی تفریح است. هر چقدر نوع نگرش اعضای جمع به فرد نزدیکتر باشد و احساس نزدیکی و قرابت نسبت به آن داشته باشد، باز بر میزان لذت افزوده خواهد شد. در اماکن مقدسه و بقعه های امامزادگان حضور مردم عمدتاً به صورت خانوادگی است و این حضور در جمع لذت بخش خواهد بود. از سوی دیگر افراد نیز عمدتاً از طبقه اجتماعی خاصی با گرایش ها و سلایق نسبتاً مشترک در سبک و نوع تفریح به این اماکن مراجعه می نمایند. لذا یک اتفاق نظر کلی و هماهنگی در رفتار بوجود می آید که افراد را نسبت به رفتارهای خود حساس نموده و از انجام رفتاری که مخالف با هویت، فرهنگ و سیره زندگی دیگری است، برحذر می دارد. در نتیجه فرد از چارچوب عقلانی و مورد پذیرش همگان که ممکن است تفریح دیگران را از بین ببرد، پرهیز می نماید.
5- وجود برنامه های سازمانی: تفریح دارای الزاماتی است، که این الزامات خود نیز به دیگر الزاماتی وابسته است. برای نمونه الزام به مکان یکی از امهات است که خود باید دارای شرایط و اوصافی باشد، مثلاً باید دارای محیط مناسب نشستن، امکانات بهداشتی، امنیت و راه دسترسی باشد. علاوه بر این نیازهای ساختاری، باید الزاماتی فرهنگی نیز بر اماکن تفریح حکمفرما باشد تا ضمن جلوگیری از آسیب زا شدن مصادیق تفریح، بر افزایش سطح فرهنگ عمومی افراد و دیگر مصادیق سبک زندگی آنان نیز تأثیرات مثبت بگذارد. این الزامات می طلبد تا همیشه ارگان ها و دستگاه هایی عهده دار برنامه ریزی برای تفریح و شادی مردم باشند. هر چند چنین سازمانی تحت عنوان میراث فرهنگی و گردشگری وجود دارد، اما برنامه ها و اقدامات مختلف اجرا شده در بقعه امامزادگان بهتر می تواند در رفع این الزامات و جوابگویی به آنها مفید واقع شود.
در قبور امامزادگان زیرساخت های عمرانی زیادی وجود دارد که هر روز با وقف های صورت گرفته بر میزان و کیفیت آنها افزوده می گردد تا شرایط بهتری را برای زائران فراهم گردد، از سوی دیگر برنامه های فرهنگی متنوع و گوناگونی در این اماکن برگزار می شود که می تواند ابتدا به تفریح بیشتر مردم بینجامد و دوم اینکه بر غنای تفریح آنها بیفزاید و در وهله سوم بر دیگر مصادیق سبک زندگی آنان تأثیر مثبت بگذارد. اگر به برنامه های اداره اوقاف و امور خیریه در اماکن مذهبی مانند نشاط معنوی، ضیافت الهی، مراسم تحویل سال نو، جشن های مختلف، ایستگاه ها و نمایشگاه های فرهنگی و . . . نگاهی بیندازیم به وضوح به برنامه های سازمانی بر می خوریم که در حال اجرا است و افراد با حضور در این اماکن برخی از نیاز های تفریحی خود را مرتفع می سازند.

نتیجه

انسان فطرتاً به تفریح و شادی نیاز دارد و از این روست که خداوند و فرستادگان ایشان دستور به انجام آن می دهند اسلام دیدی کلی و چند وجهی به تفریح دارد و حتی کار را نیز که بسیاری فراغت از آنرا آغاز زمان تفریح می پندارد، در زمره تفریحات به حساب می آورد، تفریح نیز نیاز به دو مسئله دارد، اول الزامات ساختاری و دوم محتوا و نوع تفریح.
مرقد و بقعه امامزادگان به علت دارا بودن از فضای مناسب فیزیکی و روانی که ناشی از بعد معنوی و الهی این اماکن مقدسه است، می تواند در رفع نیاز انسان به تفریح و دو الزام ساختاری و محتوایی او بسیار کارگشا باشد، و این مصداق مهم سبک زندگی را که در اصلاح بسیاری دیگر از مصادیق کاربرد مستقیم و غیر مستقیم دارد، به شکل صحیحی اصلاح گرداند. برای این منظور و اینکه ظرفیت عظیم وجود امامزادگان بهتر بتواند در رفع نیاز تفریحی افراد جامعه و اصلاح الگوهای آسیب زای تفریح و متعاقب آن دیگر مصادیق نادرست سبک زندگی ، موثر واقع گردد باید اقداماتی را انجام داد که در زیر با پیشنهاداتی کاربردی بیان می گردد.

پیشنهادهای کاربردی:

1- اولین پیشنهاد اینست که باید نگاه به تفریح را متعالی و الهی کرد و آنرا از شکل مبتذل رایج خارج نمود، برای این امر می توان به منابع غنی دینی که در مورد تفریح و شادی وجود دارد مراجعه نمود. این کار سبب می گردد تا از آسیب هایی که به سبب تفریح ناصواب و بدون محتوا و صرفاً خودخواهانه روی می دهد، جلوگیری شود.
2- دوم اینکه باید در کنار تلاش برای رفع نیاز ساختاری تفریح، به نیازهای محتوایی آن نیز اندیشید، برای این امر لازم است که ساختارها مطابق با توان اجرایی ، برنامه های فرهنگی ایجاد گردد و همان گونه که متولی خاصی طبق برنامه زمانی ویژه و دقیق به امور زیربنایی و عمرانی در ایجاد ساختار تفریح می پردازد، باید در انجام برنامه های فرهنگی نیز همین روند در نظر گرفته شود.
3- باید به مقابر امامزادگان به عنوان ظرفیت عظیم اصلاحگر در سبک زندگی نگریست، یکی از موارد سبک زندگی تفریح است که لازمست که در کنار این اماکن علاوه بر رفع نیازهای دینی جوانان با ایجاد ساختارهایی، امکان رفع نیازهای تفریحی آنان مانند ایجاد فضای سبز و پارکهای بازی را در نظر گرفت. به طور کلی باید به دنبال مرکزیت دادن قبور این عزیزان در مناطق مسکونی به عنوان قطب تأمین نیازهای مادی و معنوی بود.

پی‌نوشت‌ها:

1- کارشناسی ارشد اندیشه سیاسی در اسلام، دانشگاه علامه طباطبایی تهران، sayyedmohsenhashemy@gmail.com

منابع
قرآن کریم
نهج البلاغه
-خلیلیان، سید خلیل.(1389). حقوق بین الملل اسلامی، تهران: نشر فرهنگ اسلامی، چاپ نهم.
-خمینی، روح الله. (1370). آداب نماز، تهران: نشر موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره).
-خمینی، روح الله.(1373). ولایت فقیه، تهران، نشر موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره).
-سبزیان، علی اکبر. (1390). زندگی به سبک روح الله، تهران: نشر الشمس.
-عبدلی، حسین و حسینی بهشت، سید محمد.(1386).موسیقی و تفریح در اسلام، تهران: نشر بقعه.
-غریب شاه، مصطفی. (1389). آداب فراغت و تفریح، تهران:نشر قلم علم.
-غفوری، سید حسن، (1389).شادی و نشاط در اسلام، تهران: نشر سپهر آذین.
-لیو هندری، جان لاو، آنتونی گلندینینگ.(1383). اوقات فراغت و سبک های زندگی جوانان، مترجم، فرامرز ککولی دزفولی، تهران: نشر نسل سوم.
-مجلسی، محمد تقی.( 1389). حلیه المتقین، تهران: نشر ارمغان یوسف.
-مجمع، محمدرضا و قریشی، رضا.(1387). آشنایی با بناهای آرامگاهی امامزاده ها، تهران: نشر مجمع.
ب. نشریه
-حاجی ده آبادی، احمد.(1385). شادی، لذت، تفریح، نشریه پرسمان، شماره 43، صص 29 الی 35.
-رستمی، مریم. (1384). شادی در اسلام، مجله ادبیات و هنر، شماره 54، صص 97 الی 106 .
-زنگنه، ابراهیم. (1388). مزارات ایران، فصلنامه مشکوة، شماره 43، صص 180 الی 196.
-عامری مهر، فاطمه. (1383).چگونه تفریح کنیم، مجله بشارت، شماره 45، صص 24 الی 28.
-مهدوی کنی، محمد سعید.(1386). مفهوم سبک زندگی و گستره آن در علوم اجتماعی ،فصلنامه تحقیقات فرهنگی، شماره اول، صص 199 الی 230.
-محرمی، غلام حسن.(1387). نقش مسجد در حیات علمی جامعه اسلامی(تا قرن چهارم هجری)، نشریه مبلغان ، شماره 110، صص 99 الی 108.
ج. سایت اینترنتی
درگاه اینترنتی دفتر حفظ و نشر آثار آیت الله خامنه ای www.farsi.khamenei.ir
سایت رسمی سازمان اوقاف و امور خیریه جمهوری اسلامی ایران www.awqaf.ir
پایگاه اطلاع رسانی حوزه www.hawzah.net