تأثیر استوارت میل جهانی بود، مع‌الوصف شاگردانی به معنای واقعی کلمه، از خود باقی نگذاشت. شاید بدان سبب، آنها که ممکن بود پیرو او بشوند، مانند آرنولدتوین‌بی(1)، در صف اصحاب مکتب تاریخی و اجتماعی جا گرفتند.
مکتب کلاسیک تمایلات سوسیالیستی او را نپذیرفت و راه خود را در تعلیمات اساتید سلف ادامه داد، ولی با نفوذ و حیثیتی ضعیف‌تر، و دیگر نتوانست آثاری برابر با آثار گذشتگان به وجود آورد. معذلک در نوشته‌های این زمان، تألیفات دست دوم ولی بسیار خوبی دیده می‌شود که به ذکر مهم‌ترین آنها اکتفا می‌کنیم.
در انگلستان کتاب‌های کرنس(2) به ویژه کتاب «بعضی از اصول اساسی دانش اقتصاد» او مشهور است. عموماً ویرا شاگرد و پیرو استوارت میل می‌دانند ولی چنین نبود. کرنس چه از جهت اعتقادش به روش قیاسی که آن را یگانه وسیله‌ی تحقیق می‌دانست، و در به کار بردن آن افراط می‌نمود و چه از جهت بی‌اعتنایش در برابر مظالم اجتماعی، کاملاً کلاسیک بود. (3) به قول خود شعار «بگذارید بشود» را «نه به عنوان شالوده‌ی یک نظام علمی» بلکه همچون عملی‌ترین و اطمینان بخش‌ترین قاعده‌ی زندگانی می‌پذیرفت (4) و دفاع از قانون معروف «مایه دستمزدها» را، علیه استوارت میل بر عهده گرفت. در واقع کرنس چیزی بر دانش اقتصاد نیفزود، جز اصلاح مختصری که در قانون رقابت وارد کرد: می‌گوید قانون مذکور شمول بسیار وسیعی، که معمولاً برای آن قائل هستند ندارد، و فقط در روابط دسته‌هایی از افراد که در شرایط تقریباً مشابه می‌باشند مؤثر است. به عبارت دیگر عمل آن منحصراً در داخل گروه‌های کوچک و بسته صورت می‌گیرد. این استدراک را به اصطلاح خویش «نظریه‌ی گروه‌های غیر رقیب» (5) می‌نامید و به وسیله آن توضیح می‌داد که چرا نابرابری سودها ممکن است به طور نامحدود باقی بماند.
در فرانسه میشل شوالیه، نمایان‌ترین معرف دانش اقتصاد در دوران امپراطوری دوم محسوب می‌شد. وی هرچند شاگرد سن‌سیمون بود، در مدرسه عالی «کلژدوفرانس» تعلیمات کلاسیک اسلاف خویش، ژان‌باتیست‌سی‌ورسی را ادامه می‌داد (6)، و علیه اجتماعیون 1848 و حمایت‌طلبان وارد پیکار گردید. و بر خود می‌بالید که در شکست هر یک از آنها سهیم بوده است. وی با کوبدن قرارداد تجارتی مشهور 1860 را (به نمایندگی فرانسه) منعقد ساخت، و اهمیت راه‌های آهن و ترعه تازه حفر شده سوئز (بر طبق طرح اصلی آنفانتن) و مؤسسات بزرگ اعتباری جدید (7) را به خوبی دریافت. با همه این‌ها و با وجود پیوستگیش به مکتب آزادی‌طلبی اقتصادی، باز تعلیمات سن‌سیمون را راجع به نقش بسیار مهم دولت از خاطر نبرد، و حکومت فرانسه را به سوی مسائل کارگری که خود ناپلئون سوم هم تمایل شدیدی به آن داشت، سوق داد، و همه این مباحث را با حذاقت و فصاحت کامل از عهده برآمد.
در همان اوان کورسل سنیوی (8) کتاب جامع دانش اقتصاد خود را منتشر کرد که سال‌ها مرجع محافل علمی بود. وی پاسدار دانش محض محسوب می‌شد، و آن را برای آن که از «اقتصاد عملی» (9) ممتاز سازد «ثروت‌شناسی» (10) می‌نامید. به نظر او جدا کردن این دو دارای کمال اهمیت بود. مدتی متمادی بر محافل اقتصادشناسان سمت مرشدی داشت. همو بود که در روزنامه‌ی اقتصادشناسان تازیانه تنبیه را بر نوخاستگانی که می‌خواستند از تعلیمات مکتب خارج شوند وارد می‌آورد. در عین حال موریس بلوک (11) نیز به تندی و تلخی، انتشارات مکتب آلمانی را که تازه شروع به کار کرده بود، مورد انتقاد و تجزیه و تحلیل قرار می‌داد.
جای تأسف است که نمی‌توانیم کتاب «خلاصه‌ی دانش اقتصاد و موارد عمده‌ی اجرای آن» تصنیف شربولیه (12) را در 1862 به فرانسه نسبت بدهیم، زیرا مؤلف آن سویسی و استاد دانشگاه‌های ژنو و زوریخ بود. کوسا در تاریخ عقاید اقتصادیش راجع به کتاب مذکور نوشته است: «بدون تردید بهترین کتابی است که تاکنون به زبان فرانسه انتشار یافته و شاید بتوان آن را از کتاب استوارت میل هم عالی‌تر دانست». مسلماً شایستگی این کتاب بیش از شهرت محدود و موقتی است که سرنوشت به آن داده است. قلت توجه به آن را می‌توان چنین توجیه کرد که با همه‌ی استحکام دلایل و متانت بیانش، فاقد فصاحت و شورانگیزی کتاب استوارت میل بوده است. شربولیه به مکتب کلاسیک تعلق داشت، و با نشریاتی نظیر رسالات هجائی باستیا، علیه سوسیالیسم (13) وارد مبارزه گردید؛ و از روش قیاسی مکتب کلاسیک و مسلک آزادی‌طلبی اقتصادی دفاع کرد. معذلک مانند جیس‌میل و فرزندش استوارت میل، قبل از وی، و مانند والراس واسپنسر و لاولی (14) و هنری جارج و نظایر آنها بعد از او، به روی ناگوار بود که مالکیت اربابی را با اصل اساسی فردیت «برای هر کس محصول عملش» التیام بدهد. و هرگاه سرانجام به قبول مالکیت ارضی راضی می‌شود برای آنست که به هر حال شر و فساد آن را کمتر از مالکیت اشتراکی می‌داند.
در آلمان مکتب آزادی‌طلبی، اندک مدتی قبل از آن که به وسیله مکتب تاریخی جاروب شود، چند تن نماینده‌ی قابل توجه داشت. از آن جمله پرنس اسمیت (از اصل انگلیسی) مدافع آزادی تجارت بین‌المللی و شعار تعلیماتش این بود: «که احمقانه است وجود مسئله‌ای اجتماعی تصور شود، و احماقانه‌تر از آن- اگر ممکن باشد- این است که فرض شود، جز با جریان طبیعی امور می‌توان آن را حل کرد». کمتر از وی تابع مکتب، و بیشتر از او اصلاح‌طلب شولتسه‌دلیچ (15) بود که در حدود سال 1850 نهضت تعاونی جدیدی را باعث شد، و با وجود همه استهزاء لاسال که ویرا به کنایه و تحقیر باستیا شولتسه می‌نامید، نهضتش با شکوه تمام به هزاران شرکت تعاونی اعتبار شکوفان گردید، هرچند ثمره این نوع شرکت تعاونی تا زمان حاضر فقط به طبقات میانه، یعنی بازرگانان کوچک و پیشه‌وران و دهقانان عاید شده است.
پی‌نوشت‌ها:
1- Arnold Toynbee
2- پرفسور John Elliott Cairnes (1823- 1875) اقتصادشناس انگلیسی، از مکتب کلاسیک استاد در دانشگاه‌های دوبلن و لندن بود، مهم‌ترین تألیفش «بعضی از اصول اساسی دانش اقتصاد» "Some Leading Principles of political Economy" است که در آن نظریه‌های ارزش- هزینه تولید- مزدها- کار و سرمایه و روابط بین‌المللی را مخصوصاً مورد مطالعه قرار داده است (مترجم).
3- با وجود این در یک نکته از اصلاحات اجتماعی، از استوارت میل الهام گرفته است و آن اینکه در ضمن بحث خود، تنها راه‌حل وضع کنونی را مؤسسات تعاونی می‌داند.
4- Essay, p. 281
5- Theory of non competing groups
6- از 1830 تا 1917 یعنی قریب یک قرن این کرسی را فقط 4 استاد بود: ژان باتیست‌سی، رسی، میشل شوالیه و دامادش، پل لوروا بولیو. کرسی مذکور با مرگ استاد اخیر حذف گردید. بنابراین تاریخ آن تقریباً همان تاریخ مکتب اقتصادی فرانسه است.
7- عجیب‌ترین کتاب او، شاید کتابی است که در 1859 تحت عنوان «کاهش احتمالی ارزش طلا» منتشر کرده است این کتاب با تکذیبی که وقایع از آن می‌کرد، در تمام نیمه دوم قرن 19 مایه‌ی استهزاء بود. ولی پیشامد واقعاً غیرقابل پیش‌بینی، کاهش ارزش طلا از 1895 تا 1914، آن را مجدداً جزء مسائل روز قرار داد.
8- Curcelle- Seneuil
9- اقتصاد عملی Economie Appliqueé و یا به اصطلاح وی Ergonomie
10- ثروت‌شناسی و یا به اصطلاح او Ploutologie
11- Maurice Block
12- شربولیه Cherbuliez (Antoine) (1829- 1899) اقتصاددان سویسی، مدتی در پاریس در کرسی رسی به تدریس اشتغال داشت. مؤلف کتاب «خلاصه دانش اقتصاد و موارد عمده اجرای آن» بود Précis de la Science Economique et de ses principales applications
13- رسالات او در این باب «سوسیالیسم بربریت است Le socialisme c'est la barbarie و شوربای لاک‌پشت Le potage a la tortue که اشتهاری پیدا نکردند (مترجم).
14- بارون لاولی (Victor de و Louis و Emile) Laveleye (1822- 1892) اقتصادشناس بلژیکی مؤلف کتاب‌های «عناصر دانش اقتصاد و مالکیت زمین و صورت‌های اولیه آن».
15- ... Schultze Delitsch
/ج
