نویسنده: هادی بیات
1.چند سالی است که دانشگاه (به عنوان مرکز رسمی آموزشی) رقیبی به ظاهر متفاوت در عرصه ی آموزش(البته در حوزه ی فلسفه و علوم انسانی) یافته است. مؤسسات مختلفی، اعم از دولتی و خصوصی، پدید آمده اند که دوره های متنوعی را در گستره ی علوم انسانی و مبادی آن طراحی و با پذیرش علاقه مندان، این دوره ها را اجرا می کنند. البته تفاوت های زیادی بین اهداف و در نتیجه، محتوای این مؤسسات وجود دارد، ولی در مجموع می توان آن ها را به دو دسته ی کلی تقسیم نمود:
الف) دسته ای که چهارچوب های نظری مدرنیسم (و بعضاً لوازم آن، مانند پست مدرنیسم) را پذیرفته اند و دوره های مذکور را جهت تعمیق آن مبادی و آشنایی با نگره های مختلف در غرب برگزار می کنند. اگرچه برخی از این دیدگاه ها، فرصت آموزشی جهت آموزش در دانشگاه ها را نداشته اند از مجاری دیگر به مشتریان علاقه مند عرضه می شوند.
ب) دسته ای که شکل و شمایل جدی پیدا کرده اند و با نگاهی انتقادی به مدرنیسم می نگرند و دل در گرو دیدگاهی الهی به عالم و آدم دارند. و تدبیر آدم و عالم الهی را با علوم انسانی رایج چندان میسر و ممکن نمی دانند. این گروه نیز البته فضای آموزشی دانشگاه را برای نقادی جدی غرب، چندان در دسترس نمی بینند و لذا سعی نموده اند که تجددشناسی موردنظر خود و مبادی و مبانی لازم جهت گام برداشتن در مسیر تحول در علوم انسانی را در قالب دوره های متعددی برای مخاطب ارائه نمایند.
2.در یک نگاه کلی، باید گفت هرگونه فعالیت علمی و تحقیقی در باب دستاوردهای غرب یا نقد آن، امری مطلوب و مفید برای رشد علمی کشور است. لذا فارغ از اهداف مذکور، همه ی این تلاش ها را باید به فال نیک گرفت.
اما نکته ی مهمی که باید به آن توجه نمود، تعدد مباحث دخیل در علوم انسانی و اجتماعی و حجم مبسوط و مفصل تبیین و بررسی هریک از آنهاست که محتاج سالیان سال تحقیق جدی و تحمل دود چراغ و زحمت و مرارت حلاجی ظرایف و دقایق علمی است. البته باید اذعان کرد که کمتر کسی حوصله ی این زحمت و تمرکز بر مباحث علمی را دارد و لذا مؤسسات فوق، به برگزاری دوره های کوتاه مدت روی آورده اند تا هم تعداد قابل توجهی از مباحث را در زمان کمتری پوشش دهند و هم آموزه های موردنظر خود را به مخاطب آموزش دهند. اتفاقاً همین نکته ی اخیر محل بحث این یادداشت است.
3.آشنایی با دیدگاه های مختلف، فی نفسه امر مطلوبی است، اما اگر کسی با گذراندن دوره ای ده، بیست یا سی جلسه ای، مثلاً در باب معرفت شناسی، کار را تمام شده فرض نماید و آشنایی با عناوین دیدگاه ها و نظریات مختلف معرفت شناسی را به منزله ی حل و فصل مسائل پیچیده ی آن بداند و دست اندرکار ارائه ی نظریه در این حوزه گردد و سرمایه ی به دست آمده را برای ادامه ی مسیر کافی بداند، آسیب موردنظر این یادداشت، صورت واقعی به خود می گیرد.
4.سال ها پیش، وقتی کتاب «شناخت از دیدگاه قرآن» را می خواندم، با مسئله ی جالبی رو به رو شدم. این کتاب حاصل جلسات شهید آیت الله بهشتی با تعدادی از دانشجویان و برخی اقشار علاقه مند در باب مسئله ی شناخت است.
شهید بهشتی بحث را نسبتاً به آرامی و البته در سطح عمومی مطرح کرده اند و سعی دارند جوانب مسئله را در حد مخاطب بشکافند. ایشان در جلسه ی نهم، ضمن بررسی یکی از مباحث، اظهار می دارند که لازم است چند جلسه ای هم درباره ی روش فهم قرآن صحبت کنیم. یکی از حضار که گویا معلمی شصت ساله بوده و این جلسات را دوره ای می دیده است که باید سریعاً طی شود تا پس از آن، دست اندرکار فعالیت های انقلابی گردند، از اینکه می بیند با اتمام هر بحث، بحث دیگری گشوده می شود و قرار است کار ادامه یابد، اعتراضی جدی به شهید بهشتی می کند و این قبیل مباحث علمی را موجب اتلاف عمر و دور ماندن از هدف اصلی، یعنی فعالیت انقلابی، می داند.
شهید بهشتی ضمن تشکر از صراحت لهجه ی آن شخص معترض، به نکات جالبی اشاره می کنند. ایشان با یاد کردن از مارکس (به عنوان شخصیتی که بنیان گذار انقلابات مارکسیستی شمرده می شود و تأثیرات عملی شگرفی داشته است)، به مقدمه ی چاپ چهارم جلد اول «کاپیتال» آلمانی، خطاب به ناشر ترجمه ی فرانسوی «کاپیتال» اشاره می نمایند. مارکس به ناشر فرانسوی می نویسد: «به کسانی که خیال می کنند تحقیق، راه شوسه و شاه راه دارد، بگویید تحقیق راه شوسه و شاه راه ندارد. تحقیق از دست اندازها عبور می کند و انسان شکیبا و راه دان می خواهد. این کتاب و فهم آن دشوار است.
فقط این نگرانی را دارم که فرانسوی ها، که معمولاً در داوری عجول اند، از این کتاب و خواندن این کتاب دلسرد بشوند و رو بگردانند، ولی تحقیق شاه راه ندارد.»(1)
شهید بهشتی پس از نقل این مطلب می فرمایند: «با صراحت اعلام می کنم کسانی که بخواهند با قرآن، نفهمیده و ساده لوحانه حرکتی در جامعه به وجود بیاورند، اولاً موفق نمی شوند و ثانیاً اگر هم حرکتی به وجود بیاورند، دیر یا زود از اسلام منحرف می شود و به سوی غیراسلام کشانده می شود».(2)
5.آسیب آشنایی فله ای و سریع با مباحث عمیق و بنیادین در علوم انسانی گرچه دو دسته از مؤسسات «الف» و «ب» را دربرمی گیرد، اما صدمه ای جدی را به اهداف دسته ی «ب»وارد می سازد. البته اگر مفاهیم عظیم و نظرگاه های پیچیده، کم مایه شوند و هر کسی با مطالعه ای اندک، خود را مسلط به آن بداند و ناجویده و هضم ناکرده، به بررسی و ارائه ی نظریه بنشیند، شأن اندیشه و اندیشمند را در جامعه پایین می آورد و ضرری کلی را متوجه جامعه و رشد آن خواهد کرد.
با این حال، چون مؤسسات دسته ی «ب» ناظر به تحول علوم انسانی فعالیت می کنند، ساده انگاری مباحث و برخوردی سطحی با نظریات غربی، در درازمدت، نه تنها گرهی از امر تحول باز نخواهد کرد، بلکه به ضعیف جلوه نمودن دیدگاه های ناظر به تحول و به موانع اجتماعی و فرهنگیِ تحول در علوم انسانی نیز خواهد افزود.
6.اما آیا لازمه ی سخنان فوق، روی گردانی از مؤسسات نوپدید و بازگشت به دانشگاه است؟ لزوماً چنین نیست. متأسفانه دانشگاه هم مشکلات متعددی دارد؛ سرفصل هایی بعضاً ناکارآمد و اساتیدی که گاه تسلط کافی بر مبانی، زمینه ها و لوازم مباحثی که ارائه می کنند ندارند.
اما مشکلات دانشگاه به همین جا ختم نمی شود. در دانشگاه همه ی مواد درسی می بایست در قالب واحدهای درسی تنظیم شوند و اگر اندازه ی درسی مقداری بیشتر از قالب واحدی باشد، این درس است که کوتاه می شود، نه برعکس. خلاصه آنکه در دانشگاه، هدف از آموزش، حل و فصل را تدریس کند، ولو با کاستن از برخی قسمت ها. کار هم نهایتاً با امتحان از مواد تدریسی به پایان می رسد. متأسفانه این نکته ای است که بعضاً دامن گیر حوزه هم شده است. نگارنده به خاطر دارد که استاد عبدالرسول عبودیت، یکی از معضلات جدی آموزش فلسفه در حوزه را همین نظام آموزشی ترمی و سالی بیان می کردند.(3)
7.آنچه عجالتاً به نظر می رسد این است که برگزاری دوره های کوتاه مدت بیشتر باید ناظر به دادن سرنخ هایی برای مطالعه و پژوهش و تحقیق باشد، نه ارائه ی کپسولی و بسته بندی شده ای از مباحث عمیق و تأمل طلب. ضمن آنکه باید دائماً به دانشجویان این دوره ها متذکر گردید راهی جز دوره های بلندمدت آموزشی و صبر و حوصله ی چندین ساله و دقت و تأمل و تعمق، پیش روی علاقه مندان به تحول، وجود ندارد.
الف) دسته ای که چهارچوب های نظری مدرنیسم (و بعضاً لوازم آن، مانند پست مدرنیسم) را پذیرفته اند و دوره های مذکور را جهت تعمیق آن مبادی و آشنایی با نگره های مختلف در غرب برگزار می کنند. اگرچه برخی از این دیدگاه ها، فرصت آموزشی جهت آموزش در دانشگاه ها را نداشته اند از مجاری دیگر به مشتریان علاقه مند عرضه می شوند.
ب) دسته ای که شکل و شمایل جدی پیدا کرده اند و با نگاهی انتقادی به مدرنیسم می نگرند و دل در گرو دیدگاهی الهی به عالم و آدم دارند. و تدبیر آدم و عالم الهی را با علوم انسانی رایج چندان میسر و ممکن نمی دانند. این گروه نیز البته فضای آموزشی دانشگاه را برای نقادی جدی غرب، چندان در دسترس نمی بینند و لذا سعی نموده اند که تجددشناسی موردنظر خود و مبادی و مبانی لازم جهت گام برداشتن در مسیر تحول در علوم انسانی را در قالب دوره های متعددی برای مخاطب ارائه نمایند.
2.در یک نگاه کلی، باید گفت هرگونه فعالیت علمی و تحقیقی در باب دستاوردهای غرب یا نقد آن، امری مطلوب و مفید برای رشد علمی کشور است. لذا فارغ از اهداف مذکور، همه ی این تلاش ها را باید به فال نیک گرفت.
اما نکته ی مهمی که باید به آن توجه نمود، تعدد مباحث دخیل در علوم انسانی و اجتماعی و حجم مبسوط و مفصل تبیین و بررسی هریک از آنهاست که محتاج سالیان سال تحقیق جدی و تحمل دود چراغ و زحمت و مرارت حلاجی ظرایف و دقایق علمی است. البته باید اذعان کرد که کمتر کسی حوصله ی این زحمت و تمرکز بر مباحث علمی را دارد و لذا مؤسسات فوق، به برگزاری دوره های کوتاه مدت روی آورده اند تا هم تعداد قابل توجهی از مباحث را در زمان کمتری پوشش دهند و هم آموزه های موردنظر خود را به مخاطب آموزش دهند. اتفاقاً همین نکته ی اخیر محل بحث این یادداشت است.
3.آشنایی با دیدگاه های مختلف، فی نفسه امر مطلوبی است، اما اگر کسی با گذراندن دوره ای ده، بیست یا سی جلسه ای، مثلاً در باب معرفت شناسی، کار را تمام شده فرض نماید و آشنایی با عناوین دیدگاه ها و نظریات مختلف معرفت شناسی را به منزله ی حل و فصل مسائل پیچیده ی آن بداند و دست اندرکار ارائه ی نظریه در این حوزه گردد و سرمایه ی به دست آمده را برای ادامه ی مسیر کافی بداند، آسیب موردنظر این یادداشت، صورت واقعی به خود می گیرد.
4.سال ها پیش، وقتی کتاب «شناخت از دیدگاه قرآن» را می خواندم، با مسئله ی جالبی رو به رو شدم. این کتاب حاصل جلسات شهید آیت الله بهشتی با تعدادی از دانشجویان و برخی اقشار علاقه مند در باب مسئله ی شناخت است.
شهید بهشتی بحث را نسبتاً به آرامی و البته در سطح عمومی مطرح کرده اند و سعی دارند جوانب مسئله را در حد مخاطب بشکافند. ایشان در جلسه ی نهم، ضمن بررسی یکی از مباحث، اظهار می دارند که لازم است چند جلسه ای هم درباره ی روش فهم قرآن صحبت کنیم. یکی از حضار که گویا معلمی شصت ساله بوده و این جلسات را دوره ای می دیده است که باید سریعاً طی شود تا پس از آن، دست اندرکار فعالیت های انقلابی گردند، از اینکه می بیند با اتمام هر بحث، بحث دیگری گشوده می شود و قرار است کار ادامه یابد، اعتراضی جدی به شهید بهشتی می کند و این قبیل مباحث علمی را موجب اتلاف عمر و دور ماندن از هدف اصلی، یعنی فعالیت انقلابی، می داند.
شهید بهشتی ضمن تشکر از صراحت لهجه ی آن شخص معترض، به نکات جالبی اشاره می کنند. ایشان با یاد کردن از مارکس (به عنوان شخصیتی که بنیان گذار انقلابات مارکسیستی شمرده می شود و تأثیرات عملی شگرفی داشته است)، به مقدمه ی چاپ چهارم جلد اول «کاپیتال» آلمانی، خطاب به ناشر ترجمه ی فرانسوی «کاپیتال» اشاره می نمایند. مارکس به ناشر فرانسوی می نویسد: «به کسانی که خیال می کنند تحقیق، راه شوسه و شاه راه دارد، بگویید تحقیق راه شوسه و شاه راه ندارد. تحقیق از دست اندازها عبور می کند و انسان شکیبا و راه دان می خواهد. این کتاب و فهم آن دشوار است.
فقط این نگرانی را دارم که فرانسوی ها، که معمولاً در داوری عجول اند، از این کتاب و خواندن این کتاب دلسرد بشوند و رو بگردانند، ولی تحقیق شاه راه ندارد.»(1)
شهید بهشتی پس از نقل این مطلب می فرمایند: «با صراحت اعلام می کنم کسانی که بخواهند با قرآن، نفهمیده و ساده لوحانه حرکتی در جامعه به وجود بیاورند، اولاً موفق نمی شوند و ثانیاً اگر هم حرکتی به وجود بیاورند، دیر یا زود از اسلام منحرف می شود و به سوی غیراسلام کشانده می شود».(2)
5.آسیب آشنایی فله ای و سریع با مباحث عمیق و بنیادین در علوم انسانی گرچه دو دسته از مؤسسات «الف» و «ب» را دربرمی گیرد، اما صدمه ای جدی را به اهداف دسته ی «ب»وارد می سازد. البته اگر مفاهیم عظیم و نظرگاه های پیچیده، کم مایه شوند و هر کسی با مطالعه ای اندک، خود را مسلط به آن بداند و ناجویده و هضم ناکرده، به بررسی و ارائه ی نظریه بنشیند، شأن اندیشه و اندیشمند را در جامعه پایین می آورد و ضرری کلی را متوجه جامعه و رشد آن خواهد کرد.
با این حال، چون مؤسسات دسته ی «ب» ناظر به تحول علوم انسانی فعالیت می کنند، ساده انگاری مباحث و برخوردی سطحی با نظریات غربی، در درازمدت، نه تنها گرهی از امر تحول باز نخواهد کرد، بلکه به ضعیف جلوه نمودن دیدگاه های ناظر به تحول و به موانع اجتماعی و فرهنگیِ تحول در علوم انسانی نیز خواهد افزود.
6.اما آیا لازمه ی سخنان فوق، روی گردانی از مؤسسات نوپدید و بازگشت به دانشگاه است؟ لزوماً چنین نیست. متأسفانه دانشگاه هم مشکلات متعددی دارد؛ سرفصل هایی بعضاً ناکارآمد و اساتیدی که گاه تسلط کافی بر مبانی، زمینه ها و لوازم مباحثی که ارائه می کنند ندارند.
اما مشکلات دانشگاه به همین جا ختم نمی شود. در دانشگاه همه ی مواد درسی می بایست در قالب واحدهای درسی تنظیم شوند و اگر اندازه ی درسی مقداری بیشتر از قالب واحدی باشد، این درس است که کوتاه می شود، نه برعکس. خلاصه آنکه در دانشگاه، هدف از آموزش، حل و فصل را تدریس کند، ولو با کاستن از برخی قسمت ها. کار هم نهایتاً با امتحان از مواد تدریسی به پایان می رسد. متأسفانه این نکته ای است که بعضاً دامن گیر حوزه هم شده است. نگارنده به خاطر دارد که استاد عبدالرسول عبودیت، یکی از معضلات جدی آموزش فلسفه در حوزه را همین نظام آموزشی ترمی و سالی بیان می کردند.(3)
7.آنچه عجالتاً به نظر می رسد این است که برگزاری دوره های کوتاه مدت بیشتر باید ناظر به دادن سرنخ هایی برای مطالعه و پژوهش و تحقیق باشد، نه ارائه ی کپسولی و بسته بندی شده ای از مباحث عمیق و تأمل طلب. ضمن آنکه باید دائماً به دانشجویان این دوره ها متذکر گردید راهی جز دوره های بلندمدت آموزشی و صبر و حوصله ی چندین ساله و دقت و تأمل و تعمق، پیش روی علاقه مندان به تحول، وجود ندارد.
پی‌نوشت‌ها:
1.سید محمد حسینی بهشتی، شناخت از دیدگاه قرآن، انتشارات بقعه، چاپ دوم، 1380، ص 330 و 331(با اندکی تصرف و تلخیص).
2.همان، ص 331.
3.«با این شیوه ها فیلسوف نخواهیم داشت»، مصاحبه با استاد عبودیت در باب وضعیت آموزش فلسفه در حوزه، نشریه ی خط، شماره ی اول، بهمن و اسفند 1380.
/ج
