نویسنده: راضیه محمد زاده

در این مقاله به بررسی عناوینی می پردازیم که در گستره ی نظام تربیتی از اهمیت ویژه ای برخوردار می باشد از آن جمله مسئله؛ تربیت مذهبی فرزند، احساس مسئولیت او، پرورش اعتماد به نفس در او، نقش رسانه های گروهی در تربیت، خانواده و بیماری مصرف زدگی، باربی و هری پاتر دو اسطوره در کنار فرزند و ...که نه تنها در مراحل خاص، بلکه در تمام دوره های پرورش، به فراخور رشد باید با جدیت و توجه ویژه ای به آنها پرداخته شود.البته در هر مقطعی با توجه به تحولات روحی و نیازمندی های عاطفی فرزند، مستلزم نگاهی نو و ابزارهایی کارآمد هستند.

تربیت مذهبی

پیامبر(ص): الناس معادن کمعادن الذّهب و الفضّه.«مردم معدن هایی هستند همچون معادن طلا و نقره» و تربیتی صحیح است که می تواند این معادن گران قیمت را مورد بهره برداری قرار دهد و استعدادهای نهفته ی انسان را شکوفا می سازد.
هم چنین حضرت علی می فرمایند:«و انما قلب الحدث کالارض الخالیه ماالفی فیها من شیی قبله»صفحه ی دل نوجوان همچون زمینی مستعد است که هیچ گیاهی در آن نروییده و آماده ی هر نوع بذرافشانی است.
طبیعی است هر نظام تربیتی بر اصولی مبتنی است و هدف یا اهدافی را تعقیب می کند و مربی با در نظر گرفتن آن اصول می رود.
یکی از تعاریف تربیت عبارت است از فراهم کردن زمینه ها و عوامل برای به فعلیت رساندن و شکوفا نمودن استعدادهای انسان در جهت مطلوب.عبارت فراهم کردن زمینه ها و عوامل، حاکی از این است که مربی فقط زمینه ی شکوفایی استعدادهای متربی را فراهم می کند و این متربی است که باید فعالانه در جهت مطلوب حرکت نماید.
متربی یا اثرپذیر در تعریف فوق، فقط انسان است اما مربی و اثرگذار می تواند خداوند متعال، انسان و یا ...باشد برای ما به جهت آنکه مسلمانیم و پایبند اصول و مبانی اسلام و اخلاق اسلامی، تربیت مذهبی فرزندان، در صدر همه کارها است.تربیت مذهبی عبارتست از تربیتی که استعدادهای خود را بروز داده و زمینه های الهی انسان را به فعلیت می رساند.از طرفی انسان را رشد واقعی بخشیده و به صراط مستقیم هدایت می کند.لذا در قرآن تربیت به معنای هدایت و تزکیه و رشد و ...هم آمده و اهمیت آن در امر انسان بودن به خوبی نمایان است.
از طرفی ما معتقدیم که تربیت مذهبی مسایل قراردادی را بر انسان تحمیل نمی کند بلکه آیینی است که در ذات و فطرت ما وجود دارد و آن چنان ما بدان نیازمندیم چونان که یک دانه گندم به عناصر رشدش نیازمند است.
از مسایل عمده در امر تربیت مذهبی کودکان توجه به جنبه های خانوادگی و رفتار و اطلاعات والدین است.
اصولاً خانواده و اجتماع دو رکن اساسی در اصلاح جامعه اند.مادام که این دو درست ساخته نشوند امکان تربیت صحیح کودکان نخواهد بود.
خانواده قوی ترین سنگر در برابر مفاسد اجتماعی وانحرافات اخلاقی است.
تربیت اسلامی نخست باید ار خانواده آغاز شود.هیچ عاملی به اندازه ی والدین نمی تواند در این امر مؤثر باشد.
خودداری و سهل انگاری آنان در این امر نتایج جبران ناپذیری را به بار خواهد آورد.
شما به خوبی به این امر واقفید که تربیت کودک خود جهادی مقدس است و انجام وظیفه در این امر خطیر تعقیب و ادامه ی راهی است که خداوند ما بدان امر فرموده است.طبعاً کم ترین بی توجهی به سرنوشت کودک، خود نوعی خیانت به او و جامعه ی اوست و عقوبت و کیفر الهی را در پی دارد.
ما به حکم پدر و مادر بودن مسؤولیم.وظیفه ی ما تربیت و تزکیه ی فرزندانمان است که می باید با علاقه و معرفت کافی صورت پذیرد.بدیهی است در این امر نقش مادر به مراتب قوی تر و سازنده تر است.زیرا اوست که به کودک مهر می ورزد و میتواند جنبه ی مهرطلبی او را سرشار و لبریز سازد این عواطف نیرومند مادری است که بعد از غریزه ی حب ذات هیچ احساسی را هم وزن آن نمی توان یافت.لذا مادر می تواند نقش رهبری و هدایت طفل را برعهده گیرد و او را به سوی هدف های مطلوب اسلامی سوق دهد.مشروط به این که خود نیز الگویی شاخص و از هر جهت شایسته باشد.
در تربیت اسلامی، برخی از اهداف تربیت باید متوجه جهت دادن فرد به سوی خدا و ایجاد زمینه ی ایمان و باور در دل او باشد.در این راه، هدف ایجاد رابطه بین فرد و آفریدگار است.ما می خواهیم فرزندانمان با خدای خویش پیوندی محکم و درست داشته باشند و در همه ی امور رضای او را بطلبند.دل از یاد خدا غافل نداشته و با میل و رغبت در برابرش خضوع و خشوع کنند.در همه حال به جلب رضای او بپردازند و در راه وصول به عنایات و مراحل پروردگار هر سد و مانعی را بشکنند و از بین ببرند.ما می خواهیم کار فرزندانمان با خدا شود، در همه ی احوال و رفتار او را شاهد و داور خود بدانند و آگاه باشند که شاهد عملشان خود داوری نکوست.در خلوت ها و در آشکار او را نظاره گر و کنترل کننده ی خود بشناسند و بدین وسیله خود را از گناه و آلودگی و انحراف دور بدارند.
ما می خواهیم فرزندان ما دل از یاد خدا غافل نورزند، بین خود و پروردگار خود حلقه و رابطه ای ناگسستنی احساس کنند، از حساب رسی و کیفر او بر حذر باشند و با عشق و شور و مذهبی و احساس وظیفه به انجام دستورات بپردازند.

نکات مهم برای مذهبی شدن بچه ها

1-روی خودمان کار کنیم.
آگاهی دینی وقتی آموزش صورت می گیرد:الف)بچه ها دین را بهتر می فهمند.ب)از مباحث دینی بیشتر سر در می آورند.ج)یادگیریشان زودتر و سریع تر می شود.
2-ایمان و باور دینی داشتن.
3-عمل و اجرای دین.
4-صبوری پیشه کنیم.
5-توقع را کم کنیم.
6-گوهر دینداری را در اخلاق بدانیم.
7-حقایق مذهب را به کودک بیاموزیم و او را برای تبعیت از آنها آماده سازیم.
8-سخت گیری نکنیم(1)آنها به اندازه ی خودشان مکلف هستند.یادمان باشد بهترین روش برای یاد دادن، یادگیری است.بچه ها تشنه ی یادگیری هستند، ما بخواهیم یا نخواهیم آنها یاد می گیرند.
9-آموزش تعالیم باید تدریجی و به تناسب سن رشد باشد، از همان مراحل اولیه ی حیات، به صورت پراکنده، جسته گریخته به وسیله ی قصه ها و داستان ها.(از سال های اولیه باید با تشویق و ایجاد رغبت او را به سوی اعمال مذهبی سوق داد.بگذارید اگر او خواست، تقلید نماز خواندن، وضو گرفتن و دیگر اعمال مذهبی را بکند و از این بابت دلخوش باشد).
10-شیوه ی تربیت باید به گونه ای باشد که کودکان بتوانند برای زندگی خویش تصمیم بگیرند، پیش بینی های لازم را برای خود داشته و در گزینش راهی از میان راه ها صاحب نظر باشند.
این نکته بسیار مهم است که 5 سال اول زندگی کودک سرنوشت ساز می باشد.پایه هایی که در این مرحله گذاشته می شود ممکن است تا پایان عمر هم چنان استوار بماند.نکته ی اساسی این است که در محیط مذهبی فرزند مذهبی می شود و هر قدر محیط سالم تر باشد، فرزند سالم تر می شود.

مذهب در سنین مختلف

اذان و اقامه(2)
بررسی ها نشان می دهند کودکان از حدود 3 سالگی علاقه ی بسیاری به دعا و سرودهای مذهبی دارند و از تکرار آن، به ویژه اگر همراه با آوازهای جمعی باشد، بسیار لذت می برند.
کودک 4 ساله به والدین خود وصل است.پدر خود را بزرگ و مهم می داند و تلقی او از خدا این است که او هم چون پدر او، ولی بزرگ تر است.او حتی خداوند را چون عضوی از اعضای خانواده ی خود به حساب می آورد و سئوالات او این طرز فکر را نشان می دهد.
او ممکن است عکسی زیبا ولی عجیب و غریب را عکس خدا تصور کند و به آن صورت معبودی بدهد و البته چنین توصیفی غالباً او راراضی میکند.
در 6-5 ماهگی به تدریج سن ارتباطش با خدا به صورت حرف زدن و در خواست کردن است.(در خواست های او صورت مادی دارد.مانند خوردنی ها، اسباب بازی و لباس)
کودک از 6 سالگی علاقه ی مذهبی نیرومندی دارد.تظاهرات مذهبی و علاقه به انجام دادن رفتار مذهبی در کودک دیده می شود.دوست دار حرف زدن با خدا و ارتباط با اوست.(حتی در خانواده های غیر مذهبی نیز این امر مشاهده می شود).
این سن دنیای عشق، محبت و احترام به خداست و حتی در صورت تخلف از دستور خدا، شرمساری در قیافه ی او پیداست.
درحدود 7 سالگی خدا را مقامی قدرتمند می شناسد که ارزشی بالاتر از ارزش والدین دارد و می خواهد با دستورات او آشنا شود.
صفات خدا تا حدودی برای او آشناست، لیکن جنبه هایی چون ازلی و ابدی بودن برای او نامفهوم است و هم باید دانست که او هنوز با جنبه های محسوس آشناست نه با مسائل مجرد و ذهنی.
در حدود 8 سالگی به بعد شوق مذهبی او بیشتر و به مسائل مذهبی علاقه مندتر و به عبارت دیگر متدین تر می شود.سعی دارد کاری را انجام دهد که به گفته ی والدین مورد رضای خداوند است.
در حدود 9سالگی برای گناه خود احساس شرمندگی در پیشگاه خدا دارد.

پرسش های مذهبی کودکان

در 6 سال اول مبنا روی مبدأ و معاد است.می خواهد ببیند منشأ یک امر چیست؟ فرجام آن چه می شود؟ (همان چیزی که ریشه ی فطری و نهادی در افراد دارد.من از کجا آمده ام؟ این اسباب بازی را چه کسی تهیه کرده؟ آسمان را کی درست کرده؟ بابا مرد کجا رفت؟)این سئوالات معرف رشد کودک است و توجه والدین و مربیان به سئوالات او و احترام به کودک سبب ایجادرشد مذهبی اش می شود.
در 10-7 سالگی به تدریج تفکر منطقی در کودک رشد می کند.سئوالات او عمیق تر و ریشه دارتر است.
(پرسشهایی که دارد حساب شده است.مثلاً چرا خدا را نمی بینیم؟ چطور خدا در همه جا هست؟ خدا چیست؟ اگر خدا ما را دوست دارد چرا به جهنم می برد؟ آدم چطور در قیامت زنده می شود؟)(3).
در صورت امکان با پاسخ های قانع کننده او را راضی بنماییم.به خصوص به پرسش هایش در رابطه با مرگ و معاد و بهشت و دوزخ صادقانه پاسخ گوییم و جوابش خالی از هر گونه ابهام باشد.
در سنین نوجوانی آگاهی و جهان بینی آنها نسبتاً وسیعتر و طبعاً سئوالاتشان در این رابطه پخته تر و ریشه دارتر می شود.

آموزش مذهب

مباحث اسلام سه بخش اعتقادات، جنبه های تعالیم (عبادات، معاملات و احکام)و مواضع (سیاسی، اخلاقی ...)می شود.

نکات کلی

1-عواملی که مذهب بچه ها را تعیین می کند اطلاعات مذهبی نیست، بلکه اعتقاد به مذهب است.اسلام یک محتوایی دارد که باید آن محتوا را در اخلاق، سیاست و فرهنگ به بچه ها یاد بدهیم.بعد اسامی را هم خودش یاد می گیرد.مانند این که دعا کند، خدا را شکر بگوید، پس از صرف غذا سپاس خدا را به جا آورد و درکارها حضور و رضای خدا را در نظر بگیرد.
روح او با امانت داری آشناست.مصداق های آن را باید به او آموخت.این که در برابر قرآن مؤدب و متواضع باشد، حکم کیفر را برای دروغ و خیانت بداند، بفهمد شرارت بد است و خراب کاری نارواست، وضو برای نماز لازم است و چه چیزهایی حرام است.
از همان کودکی در ضمن عمل به او بیاموزیم و عادتش دهیم که در حین دعا برای خود، برای سعادت دیگران هم دعا کند و برای مردم هم خیرخواهی داشته باشد.(این دعاهل اگر چه لفظ است، ولی سبب خواهد شد که طفل به آن توجه داشته باشد، او را برای دوست داشتن دیگران، برادری و الفت با غیر، ایجاد هدف و زمینه ی مشترک با جمع آماده کنیم.
بچه یاد بگیرد که کجا به سوی خداوند برود، آن هم آرام به صورتی که احساس تحمیل نکند حتی به صورتی هم متوجه نشود.
امام صادق(ع)فرمودند:وقتی بچه سه ساله شد کلمه لا اله الا الله را یادش بدهید سپس او را رها کنید تا به سن سه سال و هفت ماه و بیست روز برسد، آن گاه محمد رسول الله را یادش بدهید سپس تا سن چهار سالگی صلوات بر محمد و آل محمد را یادش بدهید و در پنج سالگی رویش را به قبله متوجه کنید و به او بگویید که سر به سجده بگذارد و در شش سالگی کامل رکوع و سجده صحیح را به او بیاموزید و در هفت سالگی به طفل بگویید:دست و رویت را بشوی و نماز بگذار(4).
(در مورد روزه امام صادق(ع)می فرمایند از حدود 6 سالگی فرزندان را برای سحری خوردن بیدار کنید و از 7 سالگی او را ساعاتی به تحمل تشنگی و گرسنگی عادت دهید.مثلاً امروز تا ظهر، فردا ظهر تا مغرب)
2)به بچه فرهنگ بالایی را آموزش داد، آنقدر قوی باشد که رشد را در مذهب پیدا کرده باشد و از مظاهر فساد دوری بکند.
مثلاً ما نباید کاری بکنیم که بچه ها از بعضی مسائل بی اطلاع باشند و این را به حساب خوبی بگذاریم.البته اطلاع زیاد هم گاهی اوقات فساد می آورد.
اسلام را به بچه ها حالی کنیم بدون اینکه خودشان بفهمند.اگر زندگی ما اسلامی باشد بچه خودش اسلام را می گیرد.
تعریف داستان هایی که در آنها محبت را بیاموزد روحیاتی را از مذهب یاد گیرد که این را باید مادر به فرزند بفهماند.چه طوری؟
همان طوری که لباس نو را دوست دارد، نظافت را دوست دارد، مذهب را دوست داشته باشند.علاقه به چادر را در او ایجاد کنیم نه چادر را سرش کنیم.اگر به این صورت باشد موفق شده ایم.
3)زندگی مذهبی تابع آداب و ضوابطی است که کودک از همان دوران خردسالی باید بکوشد خود را با آنها تطبیق دهد.ایجاد عادات مذهبی مانند وقت شناسی، انضباط درکار، محکم کاری، رعایت حق و حقوق، انس به کار، میل به سحر خیزی و ده ها مسایل از این قبیل در دوران کودکی باید سر و سامان پیدا کند.
4)در آموزش ها به ویژه آموزش مذهبی، چیزی را به کودک بدهیم که بعداً نیازی به اصلاح نداشته باشند.یعنی پاسخ درست به سئوالات.
5)آموزش باید سمعی و بصری باشد تا کودک را قلباً به مکتب معتقد سازد.
6)جلوگیری از بدآموزی ها:بی تفاوتی بلایی است که از دوران کودکی دامن گیر کودک می شود.و آن هم بر اساس توصیه ها و عملکردهای والدین و مربیان است که برای حفظ کودک از خطر، دایماً به او می گویند کاری به کار کسی نداشته باش، به تو چه که فلانی دعوا کرده، ...در نتیجه عدم حساسیت در کودک به تدریج به صورت امری عادی در می آید.
قدرت درک کودک را از طریق سئوالاتی چون زمین را که آفریده، درخت را که آفریده و ...بالا ببریم و سرانجام از این پرسش ها نتیجه بگیریم که همه چیز را خدا آفریده است.
باید این تصور در ذهن کودک مستقر شود که خدا او را دوست دارد و می خواهد او فردی بزرگ و ارزنده شود و خوش بخت و سعادتمند گردد.
خدا همه ی انسانها را بر اساس فطرت پاک و با سرشتی سالم آفریده است.خدایی مهربان و مددکار که بدکاران و ستمگران را دوست ندارد و می خواهد در جهان صلح و صفا باشد. برای جا انداختن این مطلب در ذهن کودک چنین مثال بزنیم که توپی که برایت می خریم برای این است که بازی کنی و سرگرم شوی.اگر به شیشه بزنی و آن را بشکنی، این تو هستی که اشتباه کرده ای، توپ مقصر نیست.
7)بهشت و جهنم را به کودک بیاموزیم، ولی سعی کنیم که هراس از دوزخ قبل از سنین 7 سالگی او را بی قرار نسازد.
8)کودک با شرکت در اجتماعات مذهبی، درس های بزرگی می آموزد.
شرکت دادن کودک در جو مذهبی مثل مساجد و محافل، جلسات مذهبی و اجتماعات سالم در رشد و پرورش دینی او بسیار مؤثر است.
چون سئوالات کودک بسیار است و نشان دهنده ی عطش او می باشد گوش کردن به آنها مستلزم صبر و حوصله است.
زن اگر متدین، مطلع، خوش اخلاق و با گذشت باشد می تواند خانواده ای را به سمت ایمان و سعادت برساند، و چه بسا خودش و وجودش را از دست بدهد.

طرح اصول دین برای بچه ها

اصول اعتقادات را در کودکی برای فرزند به هیچ وجه نباید طرح کرد و اگر لازم شود طرح آن را باید به این ترتیب باشد:
1-رسالت و امامت (ربوبیت)
2-معاد
3-توحید (الوهیت)
وجود رسول(ص)و امام(ع)که می تواند برای فرزند محسوس و ملموس باشد، باید مقدم شمرده شود.می گوییم که پیامبر(ص)مهربان بود، خدمت گزار خلق بود، چنین و چنان بود.چون خدا دوست دارد به ما کمک برساند، برای راهنمایی بیشتر پیامبران را فرستاده است.کار پیامبر آوردن قانون، آگاه کردن بشر و بیان رمز و راز سعادت است.به عنوان مثال می توانیم نقش پدر را در خانه مثال بزنیم.پدر راه سعادت را به بچه نشان می دهد.مثل پیامبر.اگر بچه ای در خانه شلوغ کند پدر او را ادب می کند.پیامبران تأدیب کننده اند.اگر سئوالی را بلد نباشیم از پدر و مادر می پرسیم، پیامبران داناترین افرادند.
امامت:پیشوا، راهنما، رهبر.امام یعنی سرپرست، مانند امام جماعت و امام جمعه.پدر امام خانه است.مدیر مدرسه امام مدرسه است.
مردم احتیاج به امام دارند.خانه پدر و مادر می خواهد.شهر و کشور امام می خواهد.اگر سرپرست نباشد،اختلاف می افتد وهرج ومرج می شود.
در خانه اگر پدر نباشد،مادر باید باشد تا اختلاف پیش نیاید.کار امام حفظ دین، حفظ مملکت و رهبری است.
آیا دوست داری که مثل او (پیامبر یا امام)باشی؟ آیا کسی را که مثل او باشد دوست داری؟ وقتی بچه تصدیق کرد که دوست دارد کار تعلیم آغاز می شود.
برای تصدیق هیچ مانعی در میان نیست مگر لجاجت و عناد و نفاق که این هم در بچه نیست.
-در ادامه از آدم های عادل و با انصاف صحبت می کنیم و نمونه می دهیم، و از بدی ظالم و ظلمش بر محیط و مردم می گوییم.
-آن گاه از معاد می گوییم، مثل کار کردن که در آخر وقت مزد گرفتن را به دنبال دارد، و خوب فهمیدن درس که قبول شدن را نتیجه می دهد.
-بعد توحید را مطرح می کنیم.یعنی خداوند یکتا، در حد معرفی آثار قدرتش و رحمتش که برای کودک قابل فهم باشد.

پاسخ به سه سئوال اساسی کودکان

الف)درباره خداوند

نکات کلی
1)سعی کنید پاسخ را از قرآن بیاورید (مثلاً آیه الکرسی)و درفهم کودک معنی آن را برایش بازگو کنید، زیرا که اولاً صحیح خواهد بود، ثانیاً اگر متوجه نشد بعداً که بزرگتر شد به همان پاسخ ها رجوع می کند و مطلب صحیح را می فهمد.
2)فرزند باید بداند که ممکن است شما همه ی پاسخ ها را نداشته باشید.(صادقانه به فرزندتان بگویید که پاسخ همه ی سئوالات را نمی دانید).
3)گاهی جواب می دهید و می گویید پاسخ بیش تر در آینده.
4)سطح فکری بچه را باید بدانید در چه حدی است تا بفهمد از کدام لغات باید استفاده کنید(5).
5)خدا را باید با چیزهایی مقایسه کرد که برای فرزند قابل فهم باشد.
6)برای توضیح دادن ماهیت ایمان، بلوغ فکری کودک را در نظر بگیرید(6).
7)تلاش برای آموختن درباره خدا.کودک ببیند شما هم کتاب می خوانید، فکر می کنید و علاقه دارید.
8)آگاه کردن فرزند درباره ی مرگ، باعث می شود که او به خاطر زنده بودن خود، شکر خدا را به جای آورد.
9)لحظات حیرت و شکرگزاری در برابر قدرت لایزال خداوند را همراه فرزندتان تجربه کنید.
10)به فرزندان چگونه دعا کردن را یاد بدهید و به او بیاموزید که خداوند همواره بیش از نیازهای ما می بخشد و عطا می کند.
11)با صداقت و خوش بینی بر مشکلات و مصایب فایق آیید(7).

سئوال و جواب

1-خدا چقدر بزرگ است؟ خدا بزرگ تر از همه چیز است.او بزرگ تر از جهان و آسمان هاست.او بندگان خود را دوست دارد.(الله اکبر و له الکبریاء فی السموات و الارض).
2-ولی به چه بزرگی؟ خدا به بزرگی عالم و حتی بزرگ تر از آن است.
3-خدا کجاست؟ خدا بر همه جا تسلط دارد.(و هو معکم أین ما کنتم)، (و الله بکل شیء محیط)
4-چرا؟ چون او آفریننده ی همه چیز است و باید همه چیز را هدایت کند.(الله خالق کل شیء)، (ربنا الذی اعطی کل شیء خلقه ثم هدی)
5-او چه طور می تواند همه جا حضور داشته باشد؟ چون او خداست و می تواند هر کاری بکند.(والله علی کل شیء قدیر)
6-آخر چطوری؟ هیچ کس نمی داند.(تعلم فی ما نفسی و لا اعلم ما فی نفسک)
7-چرا؟ زیرا او خداست و محدودیت ما انسانها را ندارد، او هر کجا که باشیم با ماست.
8-خدا کیست؟ ابتدا از او بپرسید نظر خودت چیست؟ خدا از همه قوی تر است.
خدا بیش از پدر و مادر مراقب تو است.خدا بزرگ ترین و بهترین چیزی است که در عالم وجود دارد.خدا برتر از قوی ترین و بزرگ ترین فرد در سراسر عالم است.خدا پاسخ تمامی سؤالات را می داند.خدا به ما کمک می کند تا بر مشکلات پیروز شویم.خدا با هر چیز که تصورمی کنی تفاوت دارد.خدا بزرگ تر از آن است که بتوان او تصور کرد.ما فقط می توانیم تا حدودی صفات او را فرا بگیریم و هرچه بیش تر مطالعه و تحقیق کنیم به درک بهتری از صفات او دست خواهیم یافت.(سبحان الله عما یصفون الا عبادالله مخلصین).
9-خدا کجاست؟ خدا نزدیک و در کنار ماست.(و نحن اقرب الیه من حبل الورید)او را می بیند، سخنان ما را می شنود و از طریق تمام چیزهای اطرافمان با ما ارتباط برقرار می کند خدا همه جا حاضر است.او نزد ما حضور دارد، اما در عین حال در سراسر جهان و حتی درستارگان دوردست نیز حاضر است.
-همه ی ما از آن خداییم و همه به سوی او باز خواهیم گشت.(انا لله و انا الیه راجعون)
-آیا خدا می تواند مرا ببیند و سخنانم را بشنود؟ (ادعونی استجب لکم)
در پاسخ می توانیم از فرزندمان بخواهیم منظره ای نقاشی کند و درباره ی نقاط مختلف نقاشی از او سؤال کنیم.برایش جا بیفتد همان طور که او به نقاشی اش که مخلوق اوست تسلط کامل دارد، خدا هم بر تمام جهان مسلط است و همه را می بیند.
یا با استفاده از ذره بین و میکروسکوپ چیزهای مختلف را به بچه نشان بدهیم، خداوند همه ی آنها را بدون نیاز به هیچ وسیله ای می بیند.
می توانیم از فرزند بخواهیم تصویری را نقاشی کند که شنیدن و دیدن خدا را نشان بدهد.
همراه با فرزند فهرستی از پدیده هایی را که خدا قادر به دیدن و شنیدن آنهاست، تهیه کنید (بر اساس سن هم فرق می کند).مثلاً خدا می تواند دعاها، گریه ها، دم و بازدم، آوازها، ضربان قلب و حتی صدای راه رفتن مورچه ها را بشنود.می تواند صدای رشد گیاهان، صدای حرکت سیاره ها و ستارگان و حتی افکار ما را بشنود.
خدا می تواند تک تک ذرات خاک، اعماق اقیانوس ها، آن سوی کره ماه تمام ستاره خورشید، درون تاریک ترین غارها، تمام حروف و کلمه هایی که در تمامی کتابها نوشته شده اند و پنهانی ترین حرکت ها را ببیند.
نتیجه این که این گونه بینا و شنوا بودن خداوند او را از هر موجود دیگری متمایز و برتر می کند.به کودک بگویید این توانایی و قدرت خداوند، چیز بسیار خوبی است، چون هر کجا که باشیم، می تواند به ما کمک کند.
چه کسی خدا را آفریده است؟ هیچ کس خدا را خلق نکرده، خدا همیشه وجود داشته و زمانی قبل از خدا وجود ندارد.(لم یلد و لم یولد)صفت «روزی دهندگی»و «خلق دایم»خداوند را از طریق نشانه های طبیعی برای فرزند توضیح دهید.مثلاً ذکر داستانها و معجزات، یاد آوری لحظاتی که قدرت خدا بر ما آشکار شده و غیر ممکن را ممکن ساخته است همراهی کردن فرزند تماشای پرواز پرندگان و ...برای مشاهده ی آیات و نشانه های قدرت خداوند.
ممکن است که درک برخی از این مسایل برای فرزند سنگین باشد باید بطور کلی آن را بگوییم ولی توضیحش را وعده بدهیم که بعداً خواهیم گفت.بگوییم یادت باشد و به یاد ما بیاور.زیرا آن وقت مقدمات لازم را برای فهم آن قطعاً به دست آورده است(8).
برای توضیح بیشتر به پیوست در انتهای کتاب مراجعه کنید.

ب)بچه چگونه بوجود می آید(9)

پسرها و دخترها متفاوتند به همین دلیل است که پسرها پدر می شوند و دخترها مادر.
ما بین دختر و پسر تفاوت زیادی وجود دارد.تو آلت داری و یک پسر هستی.هنگامی که بزرگ شدی پدر خواهی شد.
-چقدر خوشحالم از اینکه تو خودت متوجه شدی که دخترها یک جور ساخته شده اند و پسرها جور دیگری.
-تو می خواهی بدانی بدن من چه شکلی است، اما من دلم می خواهد تنها استحمام کنم.
-من به تو خواهم گفت بزرگ ترها چه شکلی هستند تو از من سؤال کن من جواب خواهم داد:پسر بچه ی 2 ساله به آلت خود اشاره می کند و متحیر است.به او بگویید این آلت مردانه ی تو است.
بچه از کجا می آید؟ بچه در جای به خصوصی از بدن مادر رشد پیدا می کند.
هنگامی که پدر و مادر می خواهند بچه دار شوند سلولی از بدن مادر با سلولی از بدن پدر به هم می پیوندند و بچه شروع به رشد می کند. زمانی که بچه به اندازه ی کافی بزرگ شود، از رحم مادر خارج می شود.(برای نشان دادن محل از عروسک استفاده شود)
بچه ای که در بدن مادر رشد می کند، توسط پدرموجودیت خود را آغاز می کند.
مایعی به نام منی که از سلولهای اسپرم که کوچک و زیاد است تشکیل شده، از بدن پدر خارج می شود در بدن مادر یک سلول اسپرم به یک سلول تخم می پیوندد.ترکیب و پیوستن این دو سلول منجر به بوجود آمدن بچه می شود.

ج)نماز

کودک، موجودی وابسته و تحت ولایت والدین است.تلقین و القاء در او مؤثر است و به همین میزان انعطاف پذیر نیز می باشد.از این خصوصیت در مراحل مختلف رشد و تکوین شخصیت به خوبی می توان استفاده کرد:
مرحله ی اول)تولد تا 3 سالگی:کودک کاملاً وابسته به مادر است.انعطاف پذیر و تلقین پذیر می باشد.گفتار و رفتار مادر به شدت بر او مؤثر است و از نه ماهگی شروع به تقلید می کند تا 3 سالگی که تقلید در وی بسیار قوی می شود.
مرحله ی دوم)4 تا 7 سالگی:سن کنجکاوی شدید کودک، عشق وافر به پدر و مادر و دوره ی یافتن الگو و مدل است.
هرکس به او محبت کند، مورد اعتماد اوست.
در 4 سالگی یک فیلسوف کوچک است که برای خودش شخصیت و نظر دارد، حالات هیجانی متفاوتی را تجربه می کند.زود قهر می کند و زود هم آشتی می کند.
به زودی به گریه می افتد و در اواسط گریه می خندد.در 6 سالگی گرایش به والد هم جنس خود دارد و می خواهد با او شبیه سازی کند.تفاوت خوب و بد را می فهمد و وجدانش بیدار می شود.در 6 و 7 سالگی احساس مذهبی بیدار می شود، تظاهرات مذهبی و توجه به خداشناسی دراو دیده می شود.
پس از این موقعیت باید به خوبی استفاده کرد تا او وارد دنیای روحانی نماز بشود.در روایت اسلامی هم توصیه شده که بچه ها را در این سنین به نماز و روزه فرا خوانید.امام صادق(ع)فرمودند:«ما فرزندان خود را از 6 سالگی برای سحری خوردن بیدار می کنیم.»برای آشنایی بچه ها با خلوت شب و عبادت پدر و مادر، لازم است تا با سحرخیزی و شب زنده داری ایشان، آشنا شوند.
مرحله ی سوم)7 تا 9 سالگی:شخصیت کودک، تربیت پذیر شده است.حسن و قبح را تشخیص می دهد، تشویق و تهدید دراو اثر می گذارد و امر و نهی مادر در او مؤثر است.با اجتماع آشنا می شود و از اولیاء مدرسه نیز تأثیر می پذیرد.در این سنین مقایسه گری در وی رشد می کند.مرحله ی تفکر منطقی و تشخیص روابط علی و معلولی است.محبت خداوند در دلش قوی است و با نوعی بیم و هراس همراه می باشد.کودک در 8 سالگی رابطه ی نزدیکی با خدا دارد، دعا می کند و خواب بهشت و نعمات خدا را می بیند اگر در چنین زمانی شرایط خانواده هم مساعد باشد، بچه ها نماز را به صورت یک عادت در خود می پذیرند.
مرحله ی چهارم)9 تا 11 سالگی:حیات عقلانی کودک شکل می گیرد و تجارت گذشته ی خود را ارزیابی می کند.در چنین شرایطی می توان با کودک صحبت کرد با ذکر داستان هایی که قهرمانان آن عبادت و بندگی دارند، او را تشویق کرد.
بچه های 9 ساله از ذکر داستان های عبادات حضرت علی و حضرت فاطمه (ع)لذت می برند.با صحبت از نعمات بهشتی و ترغیب کودک به آنها، او را به نماز تشویق کنید.باید توجه داشت که کودک در این سنین از مرگ هراس دارد و نباید خداوند را موجودی انتقام گیر معرفی کرد.دیدگاه کودک نسبت به عبادت، همان دیدگاه والدین است.(مثلاً اگر پدر و مادر به نماز اول وقت مقید باشد، کودک هم این را می آموزد).البته شرایط خاص سن تکلیف و بلوغ شرعی کودک، با قبل از آن متفاوت است، ولی در هر حال اسلام کودک را قبل از سن تکلیف رها نمی داند!(10)
پدر و مادر چه خصوصیاتی باید داشته باشند تا بتوانند فرزندشان را به نماز مأنوس کنند؟
4 خصوصیت باید در پدر یا مادر یا هر مربی دیگری باشد تا فرزند به راحتی با نماز انس بگیرد:
1-آگاهی و معرفت:که شامل این آگاهی ها می شود:
الف)آگاهی درباره ی مذهب، کودک و شرایط و ویژگی های دوره های مختلف رشد او.
ب)آگاهی از وظایف انسان نسبت به خدا و سایر موجودات هستی.
ج)آگاهی درباره ی شرایط جامعه، ارزش ها، رسانه های گروهی و ....
د)آگاهی در باب راه و روش تربیت.
ه)آگاهی درباره ی هدف زندگی و مسئولیت انسان در حیات دنیا.
2-ایمان و باورها:مربیان تربیت کودک باید واجد ایمان قلبی باشند تا حرفشان روی کودک اثر داشته باشد.نماز برآمده از عشق مادر بر کودک اثر می گذارد، و این عشق درونی از یک ایمان عمیق و باور قلبی نشأت می گیرد.آن چنان که گویی بهشت و دوزخ را به چشم می بیند.
باید زیباترین و خوشایندترین اوقات کودکان و نوجوانان در کانون خانواده زمانی باشد که بزرگ ترها به خصوص پدر یا مادر، آماده ی اقامه ی نماز می شوند.چرا که اگر خدای ناکرده حزن و اندوهی وجودشان را گرفته، یا اگر چهره ای گرفته و خشمگین دارند و برقراری ارتباط با آنها دشوار است، وقتی وضو می گیرد، خشمشان فروکش کرده، چهره ای متبسم و مهربان می یابند.از پیامبر اکرم(ص)روایت است که:«اگر عصبانی شدید، وضو بگیرید، همان طور که آب آتش را خاموش می کند، وضو نیز خشم را فرو می نشاند.»(11)آن گاه که پدر و مادر به نماز می ایستند چنان است که گویی گمشده ی خود را یافته اند.آرام و با صلابت، متین و مطمئن و استوار با خدای خود سخن می گویند.و نوبتی دیگر هدف از حیات و معاد را ترسیم می نمایند و برای ماندن بر صراط حق دعا می کنند.
هنگامی که کودکان بارها و بارها چنین حالت زیبایی را در والدین خود مشاهده کنند، در روانشان احساسی بسیار لطیف و خوشایند جلوه گر می گردد و به نماز و نمازگزار، مکان وحالت نماز علاقه مند می شوند.
این است که انسان باید لطیف ترین و عارفانه ترین حالت و زیباترین صورت را در نماز داشته باشد.چرا که «یا بنی ادم خذوا زینتکم عند کلّ مسجدٍ»(12)
3-اهل عمل بودن:در قرآن هر جا به ایمان اشاره شده، در ادامه به عمل اشاره کرده است.حضرت علی(ع)می فرمایند:«آن کسی که بدون عمل مردم را دعوت می کند به عبادت، مثل تیراندازی است که کمان در دستش نیست».امام صادق(ع):«کونوا دعاه الناس بغیر السنتکم».

برای اینکه فرزندان، اهل عمل بودن ما را درمورد نماز ببیند باید مقید باشیم که:

-در وقت نماز، حداقل یکی از اعضای خانواده با صدای بلند اذان بگوید.
-حداقل یکی از اعضای خانواده نماز شب را به طور منظم و مداوم بخواند.
-پدر و مادرمقید باشند تمامی نمازهایشان را اول وقت بخوانند.
-پدر و مادر در جابه جایی های درون شهری، موقع فرارسیدن وقت نماز، مقید به اقامه ی نماز باشند.
-وقتی به میهمانی می روید یا در منزل میهمان دارید، موقع فرا رسیدن وقت نماز، حتماً نماز را به پا دارید.
-در خانه به نماز و دعا بیش از مهمانی و تماشای تلویزیون و کارهای دیگر اهمیت بدهید.
-نماز جماعت حداقل هفته ای یک بار به صورت خانوادگی در خانه اقامه شود.
-در طول مسافرت، در اولین فرصتی که به دست می آید، نماز بخوانید و سپس بقیه ی راه را ادامه دهید.
-حداقل یکی از اعضای خانواده (به خصوص پدر)نماز را آن چنان با طمأنینه و خوب بخواند که بتواند برای دیگر اعضای خانواده الگوی مناسبی باشد.
-سرانجام آنچه از فرزندتان در رابطه با نماز توقع دارید، خودتان نیز آن را انجام دهید.
4-اخلاق خوب:دعوت به نماز همراه با روی گشاده، و در آغوش گرفتن و نوازش کردن باشد.

در کیفیت القای نماز

دو شرط اساسی مطرح است:1-آمادگی و توانستن 2-رغبت و خواستن

1)آمادگی و توانستن

الف-آمادگی جسمی:بیمار نبودن، خواب آلود نبودن و ...
ب-آمادگی بیانی و لفظی:کودک قادر باشد کلمات را ادا کند.
د-آمادگی روانی:آمادگی حرکت وارائه ی مناسب داشته عقلش بیدار باشد.
ه -آمادگی محیطی:شرایط خانه را باید مساعد کرد، جوّ عبادت و نماز برقرار باشد.
و-آمادگی عقیدتی:کودک درک و فهم متناسبی را در حد سن خودش از دین داشته باشد.

2)رغبت و خواستن

برای ایجاد رغبیت، باید جاذبه هایی ایجاد کرد.مثل چادر و جانماز و تسبیح زیبا، خواندن نماز با صوت قشنگ و ....
اقامه ی نماز همراه با اعضای خانواده، با مهمانان و بچه های فامیل، شرکت در نماز جمعه، نماز در مدارس، اقامه ی نماز در پارک ها و میدان های ورزشی و فرودگاه ها می تواند برای بچه ها جالب باشد:اگر کودک روی زمین دراز می کشد و صورتش رابه مهر و سجاده می مالد، بهتر است رفتار کودکانه اش را تشویق کنیم، اگر جمله یا کلمه ای از نماز را به زبان آورد، او را تشویق کرده و مورد محبت قرار دهیم.توجه به توانمندیهای کودکان و نوجوانان در اقامه ی نماز و عدم توجه به ضعف های ایشان بسیار مهم است.نباید نماز خواندن کودکان دیگر را به رخ فرزندان خود بکشیم.
از دیگر عوامل ایجاد رغبت به نماز، سادگی، زیبایی و گیرایی مساجد و نمازخانه هاست.این مکان ها باید احساسات و خاطرات زیبا و به یاد ماندنی را برای کودکان تداعی کند.

نکاتی دیگر

آسان گیری:در سال های اول و دوران خردسالی باید به گونه ای عمل کرد که بچه احساس جبر نکند و نماز برای او امری کسل کننده و سنگین نباشد،مثل نمازهایی که ذکرهای طولانی یا سجده های طولانی دارد.ممکن است وسط نماز به دنبال شیء جالبی برود.در چنین حالتی او را بازخواست نکنید.بعد از نماز به صورتی دوستانه به او تذکر دهید اگر من این جور نماز بخوانم، نمازم باطل است و باید اعاده کنم، اما فعلاً برای تو مسأله ای نیست، برای دفعه ی بعد سعی کن چنین نشود.
تمرین و ایجاد عادت:تثبیت اعمال دراثر تمرین، هم زمینه ی روان شناسی دارد.هم زمینه ی مذهبی.در اصول کافی جلد 1، کتاب کفر و ایمان آمده:«لا یثبت الایمان الآ بالعمل».اصلی در روان شناسی است که می گوید:از راه عمل ظاهری می توان در باطن نفوذ کرد.پس کودک را به عمل ظاهرنماز وارد کنید تا باطنش نیز در وجود کودک شکل بگیرد.بچه ها از تکرار خسته نمی شوند چرا که مطابق طبیعت ایشان است.در ضمن تکرار، کراهت را از بین می برد.
رعایت ضوابط در نماز:باید مبطلات نماز را به تدریج به آموزش دهید، البته به شیوه ی عملی.مثلاً خودتان نماز بخوانید و از او بپرسید که «آیا نمازم درست است؟»سپس در وسط نماز چیزی بیاشامید ....
به این صورت کودک می فهمد که آشامیدن نماز را باطل می کند.و همین طور مبطلات دیگر.
اصل تدریج:در امور عبادی مانند بسیاری امور دیگر باید به تدریج به آموزش پرداخت.مثلاً برای یادگیری وضو تا حدود 6 و 7 سالگی، شستن دست را یاد دهید، در 8 سالگی شستن دست و صورت، و از 9 سالگی وضوی کامل را آموزش دهید.در روایات داریم:«وقتی بچه 7 ساله شد، دست و رویش را بشوید و نماز بخواند»(13).
تشویق و تأیید:برای نماز با عناوین مختلف فرزند را تشویق کنید.وقتی نماز را به موقع و خوب می خواند، در حضور دیگران او را تشویق کنید، از او تعریف کنید و به او ببالید.
نقش پدر:توجه داشت که بر اساس حکم اسلامی و صریح آیه ی قرآن، پدر وظیفه دارد احکام الهی عبادی را برای فرزندانش بیان کند و با ایشان تمرین نماید.
پدری نقل می کند:«با صدای زنگ ساعت در موقع نماز بیدار می شوم.سپس با صدایی آرام و ملایم بچه ها را صدا می کنم.بعد از وضو اگر هوشیار نشده باشند، دوباره با همان حالت ملایمت و محبت صدایشان می کنم.اگر بیدار نشدند در کنارشان با صدای بلند نماز می خوانم (نماز صبح)و باز با مهربانی و شوخی صدا می زنم تا بالاخره بیدار شوند».
از 2 بعد نفی و اثبات می توانیم استفاده کنیم:1-اثبات:تو بچه ی نماز خوانی هستی، تو را بیشتر دوست دارم.خدا تو را دوست دارد.در حضور مهمان ها از او تعریف کنید تا احساس غرور کند.
2-نفی:مثلاً اگر کار اشتباهی کرد، بگویید:بچه ی نماز خوان که این کار را نمی کند و ....
و توصیه های دیگر:
-در خانه، همگی اعضای خانواده دارای سجاده و جانماز مخصوص به خود باشند.
هنگامی که یکی از اعضای خانواده نماز می خواند، دیگران حرمت نماز او را نگه داشته، از سر و صدای بی جا ممانعت کنند.
- در خانه برای فرزندانتان یک جای مخصوص (برای سجاده، مهر، تسبیح، کتاب دعا، قرآن و ...)تهیه کنید و وقتی او مشغول مناجات است، مزاحمش نشوید.
-برای عواملی که او را از اقامه ی نماز باز می دارد (مانند تلویزیون، انجام کارهای خانه، مهمانی و ...)چاره اندیشی کنید.
-با فرزندانتان به مساجد، جلسات مذهبی و ...بروید.
-همیشه به فرزند خود کمک کنید و به او فرصت دهید تا سؤالات خود را در رابطه با نماز مطرح کند، و به او کمک کنید تا کلمات نماز را به درستی بیان نماید.
-با فرزند خود از مزایای نماز صحبت کنید و روایات مربوط را برای او بخوانید.
-فرزندتان بداند که انتظار دارید نماز را به موقع و خوب بخواند.
-در خانه هنگام تدوین برنامه های روزانه، حتماً به طور مستقل وقتی را برای اقامه ی نماز در نظر بگیرید و آن را از قبل اعلام کنید.
-اعضای خانواده خود را مقید کنند که برای نمازهای یومیه ی خود اذان و اقامه بگویند و تعقیبات هر نماز را نیز به جای آورند.

فراموش نکنیم که در سنین نوجوانی سه مسأله در رابطه با مذهب برای فرزندان ما مطرح است.

1)پیدایش و ظهور حس مذهبی و علاقه مندی به مذهب و تعالیم آن، آن چنان که او را دل باخته ی مذهب می کند.
2)پیدایش تردید در او راجع به آنچه آموخته است و اینک منطقاً در پی تجدید نظر است تا صحت آن را مورد تأیید قرار دهد.
3)پیدایش سؤالات متعدد در ذهن او که غالباً ناشی از همان تردیدها و رشد استدلال و منطق در اوست و او معمولاً به علت غرور و خودخواهی حاضر نیست همیشه آنها را مطرح کند.
مربیان باید به صورت مستقیم و غیر مستقیم به سئوالات او پاسخ گویند و او را وادار کنند تا آنچه را که در درون دارد، ظاهر سازد.
او در عین لذت روحی و معنوی از عبادات، به دنبال نقد است.
دوست دارد حاصل عبادات او در همان ساعت روشن شود.روشن شدن نتیجه ی عبادت این است که پدر و مادرش او را بپذیرند و نیکو تشویقش کنند و یا در غذا و لباس و در عرصه ی زندگی او را بیشتر مورد توجه قرار دهند.

دلایل از دست دادن عقاید

1)عدم آگاهی و معرفت نسبت به مسائل مذهبی که خود سبب رسیدن به این نکته می شود که کار مذهبی عملی پوچ و بیهوده است.(نماز، حجاب)
2)وجود تناقض در گفتار و کردار (رفتار و عمل)
3)اعمال روش های خشک و مستبدانه در آموزش و درخواست اطاعت کورکورانه و بی قید و شرط.
4)عدم توان استدلال منطقی (که برای دفاع از کیان عقیدتی هر کس ضروری است.)
5)وجود افسانه ها و اساطیر و خرافات و مرسومات و شبهات به اسم مذهب که سبب بدنام کردن مذهب می شوند.
6)عدم ایجاد رابطه بین دین و دانش، حتی اصرار به متضاد نشان دادن این دو مسأله.
7)القاء ترک لذات به اسم دین.
8)وجود تفاوت بین آنچه که از لحاظ تعالیم مطرح می شود و عمل آن در اجتماع و در میان مسؤولان مذهبی جامعه.
9)تحمیل ها بدون در نظر داشتن ظرفیت جسمی و روانی کودک.
10)عدم زمینه سازی برای ایجاد آمادگی در کودک.
11)معاشرت های بی بند و بار و بی ضابطه.
12)زرق و برق های فساد انگیز محیط و القائات ناروا در این رابطه.
چه باید بکنیم برای بچه ی 7-6 ساله که وارد اجتماع می شود تا بتوانیم او را از عوارض دور کنیم؟
بچه باید در اجتماع پرورش و رشد یابد.پس باید از ابتدا شرایط اجتماعی زندگی کردن را فراهم نمود و آنها را از ابتدا به صورت تدریجی وارد جامعه کرد.در کنار بچه های غریبه برد.که البته از دور ما هم مراقبش باشیم، بدون اینکه خودش متوجه بشود.
باید محیط را سالم کرد.
اگر بچه پر جوش و خون گرم است و همه را خوب می بیند، باید به تدریج به او یاد داد که تعادل را باید در افراد و دوستی ها حفظ کرد.
بعضی از بچه ها شرور هستند.باید به آنها یاد دهیم که با محبت هم می شود افراد را جلب و به طرف خود کشاند.
باید بچه را در مقابل مسایل جنسی و عوارض فسادی که دراجتماع وجود دارد واکسینه کرد(14).
ادامه دارد...

پی نوشت ها :

1-به خودمان سخت بگیریم، ولی دیگران را تحت فشار قرار ندهیم.
2-منظور گفتن اذان و اقامه در گوش در هنگام تولد است.
3-باید بکوشیم سئوالات فوق قبل از رسیدن به رشد فکری کافی حتی الامکان ایجاد نشود.بدین معنا که برای کودک 5 یا 6 ساله سئوالات یک فیلسوف پیش نیاید.
4-مکارم الاخلاق، ج 1، ص 254.
5-برای کودکان زیر 6 سال از کلماتی مانند «برای همیشه بزرگ، قوی و خوب»بالاتر از 6 سال از کلمات «کامل، مافوق، قدرتمند،همه جا، همیشه»و برای افراد بالغ کلماتی مانند «ازلی، ابدی، نا محدود، غیر قابل درک، مقدس و عادل»استفاده شود.
6-مثلاً می توانیم بگوییم:ایمان یک باور قلبی است.مثل اینکه تو وقتی راه می روی، اطمینان داری که از زمین جدا نمی شوی.
7-از او بخواهید در هنگام ناراحتی نقاشی آن موضوع را بکشد.
8-کلیدهای آموختن به کودکان (درباره خدا).
9-پاسخ به این سؤال درحد نیاز کودک داده شود نه مفصل نه کوتاه.
10-دختران بعد از 9 سال قمری و پسران بعد از 15 سال (در صورتی که قبل از آن محتلم نشده باشند)به سن بلوغ شرعی رسیده اند و عبادات برایشان واجب است.
11-نهج الفصاحه.
12-اعراف / 31.
13-وسایل الشیعه، ج 3، ص 13.
14-با استفاده از:
کلاس های دانش افزایی مادران، مدرسه نیکان، سخنرانی دکتر قائمی، دکترافروز، دکتر صادقی، 1370
کلاس های مهندس صالحی، مجمع احیای تفکرات شیعی، 1369
دکتر قائمی، علی، پرورش مذهبی و اخلاقی کودکان
امینی، ابراهیم، تعلیم و تربیت
بذرافشان، مرتضی، صد حکایت تربیتی
خانواده و فرزندان، استادان طرح جامع آموزش خانواده
قطب، محمد، روش تربیتی در اسلام
هایم، گینوت، روابط بین پدر، مادر و کودک
کلیدهای آموختن به کودکان «درباره خدا»
رشیدپور، مجید، چگونه می توان تربیت کرد.