آثار معماری سلسله های ایران اسلامی (1)

معماری صدر اسلام با تأثیر از اسلام و ساخت مساجد آغاز می شود. در معماری صدر اسلام و در مجموع معماری اسلامی ساخت مسجد از اهمیت فوق العاده ای برخوردار است. مسجد مرکز اجتماعی، سیاسی اداری و فرهنگی در دوره های مختلف اسلام بوده است. جدای از مسجد بناهای دیگری، نیز در کنار آن ساخته می شود. تحولاتی که در مسجد سازی رخ می دهد بر روی سایر بناهای معماری اسلامی نیز تأثیر می گذارد.

آثار معماری ایران از صدر اسلام تا زمان سلجوقیان

از بناهای مهم این دوران می توان بدین موارد اشاره نمود:
مسجد تاری خانه دامغان: در سال 200 هـ.ق بنا شد، شامل بنای آجری حیاط و شبستان 18 ستونی می باشد. «تاری» در ترکی به معنای خدا است و در کل به معنای خدای خانه یا خانه ی خدا می باشد. دارای مناره هایی از خشت و گل ابا پایه چهار ضلعی که تخریب شده و مجدداً منار جدیدتری برای آن ساخته شده است.
مسجد جامع نائین: مربوط به دوره آل بویه است. اهمیت این مسجد به خاطر منبر و در چوبی آن است که در سال 711 هـ.ق ساخته شده است. دارای کتیبه به خط نسخ است. در این بنا استفاده انبوهی از گچبری های پرکار و ظریف روی ستون ها و محراب مسجد مشهود است (تصاویر 1).
مقبره ی امیر اسماعیل سامانی: در شهر بخارا در سال 300 هـ.ق با پلان مربع ساخته می گردد. این بنا دارای میل های ده متری با یک گنبد نیم کره و چهار گنبد کوچک در اطراف آن است. این بنا از قدیم ترین آجرکاری های اسلامی است. تورفتگی و بیرون آمدگی های آجر یادآور بافته های در هم و حصیری است (تصویر 2).
گنبد قابوس: این بنا در سال 397 هـ.ق در شهر گنبد احداث شد. این بنا شامل گنبد گسسته ی «رک» و از شاهکارهای صدر اسلام است. دارای آجرکارهای زیبایی است و زیر گنبد کتیبه ای به خط کوفی قرار دارد. این بنا دارای 55 متر ارتفاع و بدنه با ده پاپیل (پاپیل ستون های تزئینی نیم برجسته) مضرس مثلث شکل احاطه شده است (تصویر 3).
مسجد جامع نیریز: در سال 363 هـ.ق بنا شده است اقتباسی است از معماری ساسانی با مناره ی آجری و محراب گچبری شده (تصویر 4).
مناره و مقبره ی ارسلان جاذب: توسط ارسلان حکمران طوس در دوره ی محمود غزنوی و در قرن چهارم بنا نهاده شد. این منار شاید تنها اثر دوره غزنوی در خاک ایران باشد.
برج های لاجیم و رسگت: دارای نقشه ای دایره ای شکل، بناهائی هستند آجری با گنبد نار، بدون گره چینی آجری و دارای کتیبه با خط تزئینی، این بناها در اواخر قرن چهارم و اوایل قرن پنجم در سواد کوه مازندران احداث شده است. از خصوصیات برج لاجیم وجود کتیبه پهلوی در کنار کتیبه کوفی این برج است (تصویر 5).
برج رادکان: قرن چهارم در اطراف گرگان بنا شد. دارای نقشه ای دایره ای شکل است است. بنای آجری با گنبدی رک و بدون گره چینی آجری و دارای کتیبه با خط تزئینی است (تصویر 6).
پل و بند امیر: قدیم ترین پل و سد دوره اسلامی را «بند امیر» می دانند که در 15 کیلومتری جنوب تخت جمشید واقع است و مربوط به زمان «آل بویه» است و بعضی آن را به دوران غزنوی نسبت می دهند (تصویر 7).

معماری دوره ی سلجوقی

در زمان سلجوقیان، با همت و تدبیر «خواجه نظام الملک» زمینه های رشد و توسعه هنر معماری ایجاد می گردد. تأسیس مدارس در بغداد، نیشابور، مرو، ری، جرجان و جدائی مساجد از مدارس و ساخت مدارس چهار ایوانی در این دوران صورت می گیرد. خواجه نظام الملک در هر شهری که عالم مشهور و معروفی می یافت برای او مدرسه ای با موقوفات می ساخت، مدارس تأسیس شده به «نظامیه» معروف گردیدند و اکثر شهرهای آن زمان دارای نظامیه بودند که نظامیه بغداد از همه معروف تر بوده است. تزئینات عمده این دوره آجر کاری و گچبری است.
1- مسجد جامع (عتیق) اصفهان: این بنا ابداعات ده قرن معماری را در خود جای داده است که در زمان های مختلف عناصری اضافه و کم می شوند و به دستور ملک شاه سلجوقی بنیان گذاری می شود (تصویر 8).
مسجد فوق از بناهای مختلف تشکیل شده است: شبستان مسجد در دوره ی دیلمیان، گنبد «خواجه نظام الملک» و «چهل ستون» مربوط به سال های 465 و 485، «گنبد خاکی» در سمت شمالی و در سال 481 توسط «تاج الملک وزیر» بنا شده است. ایوان های مختلف مسجد جامع اصفهان نامهای متعدد دارد:
الف) ایوان معروف به «صفه شاگرد» در عصر سلجوقی و تزئینات ایلخانی و صفوی.
ب) ایوان غربی معروف به «صفه استاد»
ج) ایوان شمالی معروف به «صفه درویش» به صورت گهواره ای تاوی یا طاق آهنگ.
د) ایوان جنوبی معروف به «صفه عبدالعزیز» در دوران «آل مظفر»
مسجد و محراب الجایتو در سال 710 هـ.ق به مسجد اصلی اضافه شده است (تصویر 9).
بناهای وسط حیاط مرکزی و حوض در عهد شاه عباس بنا شده و درهای ورودی مختلفی دارد که قدیم ترین آن مربوط به سال 515 هـ.ق است. در مجموع مسجد، دارای 9 محراب، دو مناره، شبستانی به نام «بیت الشتاء» (تصویر 10)، و دارای 44 کتیبه است.
2- رباط یا کاروان سرای شرف: در سال 549 هـ.ق در ناحیه سرخس بین راه نیشابور و مرو توسط «شرف الدین ابن طاهر» بنا شده است (تصویر 11).
3- مسجد جامع گلپایگان: که قبلاً آتشکده بود و بعداً تبدیل به مسجد می شود.
4- مسجد برسیان (شرق اصفهان): این مسجد در اواخر قرن پنجم بنا شده دارای طرح چهار گوش و گنبد دو پوسته پیوسته است.
5- گنبد علویان: واقع در همدان با نقشه ای مربع شکل است و دارای تزئینات پر کار گچبری و آجرکاری می باشد (تصویر 12).
6- مسجد جامع بسطام: این مسجد در قرن پنجم بنا شده است ولی زمان ساخت مناره آن در 514 بوده است.
الف) مقابر با پلان مربع: 1- گنبد سرخ در مراغه که یادآور مقبره ی امیر اسماعیل سامانی است دارای دو طاقنما در دو طرف است. در این بنا از قوس تیزه دار یا جناغی استفاده شده است (تصویر 13).
2- مقبره ی سلطان سنجر در مرو.
ب) مقابر با پلان مدور: 1- سه گنبد در رضاییه 2- چهل دختران دامغان 3- مقبره ی پیر علمدار دامغان.
ج) مقابر با پلان چند ضلعی: 1- برج مهماندوست در دامغان (گنبد خارجی این برج از بین رفته است) (تصویر 14)
2- مقابر خرقان در قزوین (تصاویر 15).
8- مناره مسجد جامع ساوه: به تاریخ 453 هجری دارای کتیبه به خط کوفی به شکل استوانه کامل. از سایر مناره های سلجوقی می توان منار مسجد پامنار زواره به تاریخ 461 هـ و منار مسجد جامع کاشان به تاریخ 466 هـ اشاره کرد (تصویر 16).
9- پل شهرستان: از قدیم ترین پلهای دوره سلجوقی پل شهرستان در اصفهان است که بعضی معتقدند بر روی پایه های یک پل ساسانی بنا شده است. در این پل با ایجاد طاقهای کوچک در فاصله طاقهای بزرگ تحولی صورت گرفت تا در صورت بالا آمدن سطح آب رودخانه آب از آنها هم عبور کند. و از شدت فشار وارد شده به پایه ها کاسته شود (تصویر 17).

معماری دوره ی ایلخانی

اعقاب مغولان برای بقای حکومت خود به فکر سازندگی می افتند. حکومت های مختلف مغول و ایلخانی با صدارت وزیرانی چون «خواجه نصیر الدین طوسی» متداوم و استوار می گردد. «هلاکوخان» مؤسس سلسله ی ایلخانی مراغه را به عنوان پایتخت انتخاب و به کمک «خواجه نصیرالدین» رصد خانه ای در مراغه تأسیس کرد که جزء آثار معماری این دوره محسوب می شود. معمار این رصد خانه «محمد بن عثمان امین مراغی» در سال 657 هجری می باشد و شامل واحدهای مختلفی می باشد. پس از او غازان خان با همت و تدبیر خواجه رشید الدین فضل الله مرکزی را به نام ربع رشیدی با ساختمان های متعدد بنا می کند با تعداد قابل ملاحظه ای کاروانسرا، مدرسه، بیمارستان، مسجد، کتابخانه، کارگاه های هنری و کارخانه ی کاغذ سازی. علاوه بر آن یک ساختمان دیگر در غرب تبریز بنا می شود به نام «شنب غازان» که شامل مجموعه بناها است.
از سایر بناها می توان بدین ترتیب نام برد:
1- مسجد جامع اشترجان در اصفهان.
2- مسجد جامع ورامین که در 722 هـ.ق بنا شد. دارای نقشه ی چهار ایوانی، گنبد دو پوسته، آمودی های بسیار خوب و نیارش است همچنین شامل طاق نماهایی باریک و بلند و کاشیکاری های معرق و گچبری های زیبا می باشد (تصویر 18).
3- مسجد جامع نطنز که شامل بخش های متفاوتی از نظر زمانی است. مسجد در سال 709 (هـ.ق)، بقعه ی «شیخ عبدالصمد اصفهانی» در سال 709 هـ.ق و «خانقاه» و «منار» در سال 725 هـ.ق است (تصویر 19).
مساجد با پلان غیر استاندارد عبارتند از:
4- مسجد علی شاه یا ارگ علیشاه 736 - 716 هـ.ق توسط «تاج الدین علیشاه» در تبریز بنا شد ‌(تصویر 20).
5- مسجد جامع دشتی، مسجد کاج و مسجد جامع ازیران همگی در سال های 726 هـ.ق و در کنار زاینده رود در اصفهان ساخته شده اند.

مقابر دوره ایلخانی

6- گنبد سلطانیه یا مقبره ی سلطان محمد الجایتو خدابنده 704 - 710، معروفترین تک بنای ایران که در سلطانیه سر راه قزوین به زنجان واقع است. بنایی است هشت ضلعی طول هر ضلع 17 متر و ارتفاع آن 48 متر است. دارای گنبد دو پوسته و هشت مناره در هشت گوشه می باشد. این بنا به دلیل حجیم بودن و ارتفاع زیاد جزء اولین مقبره های عظیم و معروف جهان است. گنبد این مقبره الگویی برای گنبد کلیسا های معروف اروپا مثل «سانتا ماریا دلفیوره» و یا «سن پیر» قرار می گیرد. تنها بقای الحاقی این مقبره بنایی چهار گوش است بنام «تربت خانه» است که عده ای معتقدند جسد الجایتو در این مکان دفن است (تصاویر 21).
7- بقایای قصر ایلخانی در تخت سلیمان در 45 کیلومتری تکاب واقع شده و از مقابر دوره ی ایلخانی است.
8- ربع رشیدی: مجموعه بنایی است خارج از تبریز که به دستور خواجه رشیدالدین فضل الله در قرن هشتم هجری ساخته شده است.

معماری دوره ی تیموری

در سال 783 با حمله ی تیمور لنگ شهرها مورد هجوم و تاخت و تاز قرار می گیرد پس از تیمور پسرش شاهرخ در سال 808 به سلطنت می رسد و به خاطر طبع آرام شاهرخ، آرامش حکمفرما و هنرها دوباره اوج می گیرد و مجدداً هرات پایتخت تیموریان می شود.
بناهای این دوره عبارتند از:
1- مسجد جامع گوهرشاد: در سال 821 هـ.ق به دستور گوهرشاد در مشهد بنا شد. شامل چهار ایوان با کاشی های معرق که گرداگرد ایوان جنوبی کتیبه ای به خط بایسنغرمیرزا به چشم می خورد. معمار بنا «قوام الدین شیرازی» است (تصویر 22).
2- مسجد جامع کبیر یزد: به دستور شاهرخ و سلطان جهانشاه در نیمه ی اول قرن هشتم توسط «سید رکن الدین محمد معمار» بنا شد. ایوان رفیع مسجد از رفیع ترین ایوانهای ایران است. برخلاف ایوان های پهن سلجوقیان این ایوان بسیار باریک و ارتفاع ایوان تقریباً سه برابر عرض ورودی ایوان است (تصاویر 23).
3- مدرسه خرگرد یا غیاثیه: در سال 848 (هـ.ق) به دستور «مولانا غیاث الدین پیر احمد خوافی» (وزیر شاهرخ) در شهرستان خواف خراسان با کاشی کاری معرق و تزئینات آجری توسط «قوام الدین و غیاث الدین شیرازی» بنا شد. (تصویر 24)
4- مدرسه ی دودر: با نقشه چهار ایوانی (به دستور شاهرخ) در سال 843 هجری در مشهد بنا شد. این مدرسه یکی از بناهای مجموعه ی آستان قدس رضوی است. این مجموعه بنا به شیوه آذری و اصفهانی و در سالهای متمادی ساخته شده که بناهای مختلف به آن اضافه می گردد و شامل قسمت های زیر می باشد:
حرم مطهر در زیر گنبد طلا، صحن عتیق، صحن جدید، مسجد عظیم گوهرشاد، مدرسه پریزاد، مدرسه بالاسر، مدرسه دودر، موزه و کتابخانه، آرامگاه شیخ بهایی، دارالحفاظ، دارالسیاده، توحید خانه، مسجد بالاسر، گنبد الله وردی خان، دارالضیافه، گنبد حاتم خانی، دارالسلام، دارالسرور، مدرسه میرزا جعفر، مدرسه مستشار، سقا خانه زرین (تصویر 25).
5- مجموعه شاه زند: در سمرقند بنا شده و شامل مزار امیران تیموری می باشد. با پلان های چهار گوش و گنبد گسسته ی نار (تصویر 26).
6- مسجد کبود تبریز یا مسجد جهانشاه: در زمان ابوالمظفر جهانشاه از طایفه ی قراقویونلوها در قرن نهم ساخته شده و به خاطر کاشی های لاجوردی و آبی نام کبود گرفته است این مسجد مدفن جهانشاه و خانواده ی اوست (تصویر 27).
7- مسجد جامع عتیق شیراز: ساختمان اولیه به دستور «عمرو لیث» صفاری بنا شد. نامهای دیگر این بنا: جمعه، جامع و آدینه است. قدیم ترین مسجد جامع در فارس است، وسط مسجد عمارت مکعب شکلی به نام «خدای خانه» یا «دارالمصحف» قرار دارد. از بناهای شیوه ی آذری مربوط به قرن ششم هجری است (تصویر 28).
8- مقبره ی امیر غیاث الدین ملک شاه: معروف به مسجد شاه در 855 هجری قمری ساخته شد. امیر غیاث الدین از امراء تیمور و شاهرخ است. این بنا شامل یک گنبد بزرگ کاشی کاری و ایوان و دو مناره است. معمار این بنا «احمد بن شمس الدین تبریزی» است.
9- پل قافلانکوه: در زمان تیموری در منطقه قافلانکوه و بر روی رودخانه قزل اوزن در نزدیکی زنجان پلی ساخته شد که پل قافلانکوه نام دارد و طبق کتیبه آن مربوط به قرن 9 هجری است.
ادامه دارد ...
منبع: حسینی، سید رضا، (1348)، هنر و معماری ایران و جهان، تهران: مارلیک، چاپ دوم، (1388).