آشنایی با هنرهای سنتی ایران (3)

گلیم بافی

در حفاری های منطقه شرق آناتولی گلیمی با قدمت 7700 ساله بدست آمده است.
گلیم بافی در اکثر نقاط ایران و بیشتر در بین ایلات و عشایر هستند. عشایر مناطق مختلف ایران مانند ایل سونها، قشقائی ها، کردها، لرها و بلوچها از بافندگان عمده ی گلیم هستند. از طریق نقش و رنگ گلیم به منطقه ی بافت آن پی می بریم. در گلیم بافی معمولاً از نخ پنبه ای به عنوان تار و از نخ پشمی به عنوان پود استفاده می شود.
سه نوع روش بافت در گلیم بافی می توان برشمرد:
1- شیوه ی «پود گذاری»: که در آن تنها از نخ تار و پود جهت بافت استفاده می شود. در این شیوه با عبور نخ پودر از لابه لای نخ تارها، طرح مورد نظر به تدریج بر روی گلیم شکل می گیرد. مهمترین مناطقی که با این روش گلیم بافی می کنند عبارتند از :هرسین (باختران) فیروز آباد (فارس) نمین و روستاهای اطراف، استان بوشهر، استان کهگیلویه و بویراحمد، استان سمنان، عنبران محله ی آستارا و برخی مناطق دیگر (تصویر 1)
2- شیوه ی «پود پیچی»: که در آن علاوه بر نخ تار و نخ پود از "پود نازک" نیز در بافت گلیم استفاده می شود. در مناطقی از آذربایجان شرقی توسط عشایر ایل سون گلیمی بنام «ورنی» و همچنین گلیمی معروف به «شیریکی پیچ» یا «سوزنی» که در کرمان به «سوماک» نیز معروف است. با این روش بافته می شوند (تصویر 2).
3- گلیم برجسته: که در این نوع بافت زمینه ساده است ولی طرح اصلی مانند قالی پرداز است.
نقوش گلیم با هویت فرهنگی یک قوم ارتباط دارد. گاهی نقشمایه ها نمادی از مضامین خیر و قدسی و زمانی مظهر شر و نامبارکی اند. نقوش جلوه ای از باورها و اعتقادات مردم اند. عموماً نقشهای گلیم تمایل زیادی به سوی انتزاع و تجرید دارند. هنرمند برای پردازش این نقشها از طبیعت الهام گرفته و در آن تغییراتی ایجاد می کند.

گبه

در اصطلاح به معنای "زمخت و درشت"است یکی از صنایع دستی و دستبافته های سنتی استانهای بوشهر، کهگیلویه و بویراحمد، چهارمحال و بختیاری و فارس است. بافت گبه با استفاده از پشمهای خود رنگ با موی بز صورت می گیرد که تفکیک رنگ از اولین مراحل بافت آن است. (تصویر 3)

نمد مالی

نمد یکی از فرشهای قدیمی است و از ساده ترین کفپوشها محسوب می شود. در منطقه «پازیریک» نمدی هائی از دوره ی هخامنشیان بدست آمده است. که با قطعه های چرم و رنگ روی آن تزئین شده بود. جهت جُل اسب و زیرانداز استفاده می شده است. (تصویر 4)

رودوزیها (روکاریها)

رودوزی نیز از صنایعی است که قدمت زیادی دارد. قدیم ترین رودوزی متعلق به 550 تا 330 ق.م است. همچنین در طرح لباسهای نقش شده بر روی کاشیهای بدست آمده از شوش که حالت برجسته دارد، حاکی از وجود نقوش تزئینی بر روی لباسهاست. لباسهای دوره ی ساسانی نشان می دهد که در آن از قلابدوزی استفاده شده است (تصویر 5).
گلابتون دوزی: از نخ گلابتون (ترکیبی از طلا یا نقره با ابریشم) در رودوزی استفاده می شود که به آن گلابتون دوزی می گویند. البته امروزه از نخهایی که روکش فلزی زرد یا سفید دارند بر روی پارچه های مخمل ابریشم - اطلس و ماهوت استفاده می شود. این هنر در شهرهای بندرعباس - میناب - بندرلنگه - اصفهان - شیراز - تهران - کردستان - قزوین - تبریز - کاشان نیز انجام می شود (تصویر 6).
چشمه دوزی: قدیم ترین رودوزی اصفهان و معمولاً روی کتان با نخهای رنگی یا همرنگ انجام می شود. این دوخت به وسیله ی نقشه و شمارش الیاف کتان صورت می گیرد. ابتدا نقشه روی پارچه منتقل شده قسمتهائی را که باید تار و پود پارچه کشیده شود شمارش نموده و نخ کشی می کنند. آنگاه پارچه را به کارگاه بسته و اطراف قطعه های نخ کش شده را بخیه دوزی می کنند (تصویر 7).
سکمه دوزی: قدیم ترین نمونه آن مربوط به دوره ی سلجوقی است که در آن نفوذ عناصر چینی مشاهده می شود و در دوره ی صفویه مجدداً احیاء می شود. از مراکز تولید آن در حال حاضر یزد، کاشان، اصفهان و شیراز می باشد. روش کار در آن، بیرون کشیدن مقداری تار و پود یا هر دو از نقطه یا نقاط معین از پارچه و پر کردن جای آنها با سوزن دوزی است به طوری که نقش از آن پدید آید. جای نخها در این روش بخیه دوزی می شود (تصویر 8).
نقشهای سکمه عبارتند از: تبه، ستاره، دالبر، دالبردوبری، چشم بلبل و جهت تزئین روتختی، سجاده، رومیزی، دستمال سفره و روسری و... کاربرد دارد.
نقش دوزی: در این روش بر روی نقشی که نقاش روی پارچه می کشد با سوزن و نخ ابریشمی یا کرکی دوخت انجام می شود و این روش دوام زیادی دارد و نقشها عموماً هندسی است (تصویر 9).
سوزن دوزی بلوچ: این نوع سوزن دوزی خاص صبر و حوصله ی زنان بلوچ است و در آن با نخ "دمسه" به رنگهای تند بر روی پارچه کتان انجام می شود. عموماً بر روی لبه ی لباسها و در بعضی از مواقع بر روی اشیاء دیگری مورد استفاده قرار می گیرد که با نقوش هندسی در قسمتهای عمده پارچه سوزن دوزی می شود.
سوزن دوزی ممقان: در این روش با استفاده از نخ ابریشم بر روی پارچه "دبیت" یا "متقال" زمینه ی اصلی پارچه را با سوزن دوزی پوشانده و زمینه ای از نقش و رنگ جدید روی آن ایجاد می کنند.
ملیله دوزی ممقان (سرمه دوزی): استفاده از نخهای باریک و نازک نقره (اصل) و یا نخهای برنجی (بدل) برای دوخت انواع نقوش بر روی پارچه (تصویر 10).
خوس دوزی: از طریق سوزن دوزی بر روی پارچه ی توری ریز بافت با نخهای باریک نقره ای صورت می گیرد.
پرده دوزی: بخیه دوزی تمام سطوح پارچه را گویند که در کرمان انجام می شود.
خامه دوزی: نوعی سوزن دوزی که در آن از یک نخ استفاده می شود که عموماً سفید است.
پولک دوزی: دوخت انواع پولکهای رنگی بر روی لباسها جهت تزئین.
آینه دوزی: دوخت انواع آئینه با نخهای رنگین بر روی لباس که خاص زنان بلوچ است.
سکه دوزی: در این روش مواد اولیه دکمه - آئینه - سکه - خرمهره - نخ و پارچه است. دور پارچه دکمه دوزی می شود. وسط با دکمه به چند لوزی تقسیم می شود و در میان آن آئینه با سکه ها و خرمهره های کوچک تزئین می شود.
ده یک دوزی: روی پارچه های اطلس - تافته - مخمل - ماهوت - چلوار - کرباس و ترمه به صورت ساده یا برجسته انجام می گیرد. در اصطلاح به نوعی دوخت که نخ و سوزن از یک نقطه یا نقاط معین ده بار عبور داده یا ده لا نخ شکل گرفته به وسیله ی بستی روی زمینه دوخته شود گفته می شود. شهرهای شوش - شوشتر - بندرلنگه - میناب - بندرعباس - اصفهان - کاشان - یزد - تبریز - تهران - قزوین - ارومیه - کرمان - استان آذربایجان غربی و قسمتهائی از خوزستان این هنر وجود دارد (تصویر 11).
شبکه دوزی یا ژوردوزی: روی پارچه های کتان و ابریشمی و پشمی در اطراف قلابدوزیها انجام می شود. محل ژور یا شبکه را مشخص، نخهای پارچه را به اندازه لازم بیرون کشیده و با نخ همرنگ یا رنگی جای آن را می دوزند.
انواع آن عبارتند از: ژور دوطرفه - ژور زیگزاگی - ژور گردونه - ژور گردونه ی زیگزاگی - ژورتار عنکبوت (تصویر 12).
ازم مراکز مهم این شیوه اصفهان - یزد - کاشان و آذربایجان می باشد.
ابریشم دوزی: حرفه ای است که با گسترش و رواج ابریشم در ایران رایج می شود و در دوره ی صفویه به اوج خود می رسد تا جائی که هنرمندان نام خود را زیر آثار می دوختند.
روش کار بدین صورت است که بعد از انتقال طرح روی پارچه آن را به کارگاه متصل و سپس با سوزن و نخ ابریشم نقش را می دوزند (تصویر 13).
پته دوزی: نوعی رودوزی که طی آن تمام سطح پارچه با بخیه های الوان پوشیده می شود بیشتر نقوش ذهنی و به روی پارچه ی پشمی بنام «عریض» و با نوعی نخ پشمی به نام «ریس» به وجود می آید. ابتدا پارچه مشخص و طرح بر روی آن منتقل می شود و سپس خطوط اصلی را ساقه دوزی کرده و نقوش متن را «متن دوزی» یا «آب دوزی» می کنند. این حرفه در تمام نقاط استان کرمان رواج دارد (تصویر 14).
نقده دوزی: دوخت نقش بر روی پارچه های مخمل - ابریشم - تافته - اطلس - توری و کتان با سیمهای نازک طلائی یا نقره ای. نقده دوزی در تهران - اصفهان - یزد - بندرعباس - ارومیه - کرمان - قزوین - کاشان - آذربایجان شرقی - کردستان و قسمتهائی از خوزستان انجام می شود (تصویر 15).
از سایر انواع رودوزیها می توان بدین ترتیب نام برد:
پته دوزی یا سلسله دوزی، تکه دوزی، (لنده دوزی)، پنبه دوزی، بخارا دوزی، لایه دوزی، آجیده دوزی، ده یک دوزی، پیله دوزی، مزایف دوزی، مروارید دوزی، پدیوار دوزی، چاروق دوزی، جقه دوزی، پوستین دوزی، چل تکه دوزی، (خاتمی دوزی )، خامه دوزی، ظریف دوزی و خورجین دوزی.

گیوه بافی

در استان فارس مخصوصاً آباده پیشینه زیاد دارد. زیباترین رویه گیوه در آباده بین راه اصفهان - شیراز بافته می شود. گیوه ایرانی بنام "ملکی" نیز شهرت دارد.

چاپهای دستی

اینطور به نظر می رسد که پارچه های رنگی که نقش آن با مهر یا قالب بوجود آمده مربوط به قرن چهارم ق.م و در هندوستان است و چنین به نظر می رسد در 140 ق.م از هند به چین راه پیدا می کند. در دوره ی ساسانیان نقاشهای چاپی در بالاترین سطح برای زینت پارچه های کتانی و ابریشمی بکار می رفته است. قدیم ترین قالب در ایران سه قالب از سنگ همراه آثار سفالی است که مربوط به سده ی چهارم و پنجم از حفاریهای نیشابور به دست آمده است. قالبهای قلمکار در اواخر سده ی هفتم هجری توسط مغولان به ایران می آید و رواج پیدا می کند.

رنگرزی سنتی

تا قبل از 1100 هـ.ق و تا زمانی که رنگهای «آنیلینی» مورد استفاده قرار گیرد رنگرزی سنتی وجود داشته است. رنگهای «آنیلینی» از زمان ناصر الدین شاه قاجار وارد ایران شد و بعد از آمدن رنگهای «کرومی» مصرف آن محدود گشت.
رنگرزی سنتی به طور کلی از دو مرحله اساسی تشکیل شده است
1- دندانه دادن 2- رنگرزی
1- دندانه دادن: به مجموعه عملیاتی که بر روی الیاف انجام شده تا ثبات رنگ را افزایش دهد گفته می شود.
2- رنگرزی: عمل رنگ دادن و ثبات آن را بر روی سطوح مورد نظر رنگرزی می گویند.

چاپ قلمکار

قلمکار سازی حرفه ای است که نشانه های آن از دوران مغول بجای مانده و در عهد صفوی گسترش پیدا می کند شهر اصفهان از همان عهد تا هم اکنون از تولید کنندگان اصلی این هنر - صنعت می باشد. در شهرهای دامغان، سمنان، کاشان، یزد، بروجرد و رشت نیز قلمکارسازی رایج است (تصویر 16).

چاپ باتیک

چاپ باتیک که خاص کشورهای شرق دور می باشد در ایران بنام "کلاقه ای" معروف است و اسکوی آذربایجان از شهرهای مهم این هنر - صنعت می باشد.
روش کار: ابتدا طرح روی پارچه منتقل شده و خطوط آن موم گذاری می شود (موم باعث عدم نفوذ رنگ در قسمت هایی از پارچه که قرار است بار دیگر رنگ شود، می شود) بعد از آن رنگ گذاری انجام شده و بعد از رنگ گذاری موم زدائی با حرارت صورت می گیرد.
این روش قابلیت خوبی جهت نقاشی بر روی پارچه دارد. با استفاده از خاصیت موم می توان ترکیبات مختلف رنگی بر روی پارچه ایجاد نمود (تصویر 17).

صنایع چوب

ایرانیان در 4200 ق.م از چوب جهت خانه سازی استفاده می کردند نقش یک لوحه در 3000 ق.م استفاده ی عیلامیان از چوب در شوش را نشان می دهد. نصف بناهای هخامنشیان عموماً از چوب بوده است در زمان ساسانیان از چوب جهت معماری و کلاف بندی ساختمان همچنین برای قالب سازی سقف و گنبد استفاده می کرده اند. و در دوران اسلامی استفاده های زیادی از چوب جهت تزئینات داخلی بنا و صنایع دستی می شده است. در موزه ی "متروپولتین" قطعه چوبی به تاریخ 542 هـ.ق نگهداری می شود که داخل یک کتیبه به شکل "طاق نما" عبارتی به خط کوفی نوشته شده است.
در دوره ی سلجوقیان تزئینات گل و بوته جهت منبت کاری استفاده می شده است.
در دوره ی صفویه اطلاعات صنایع چوبی بیشتر از روی مساجد و کاخها و منازل قابل بررسی است هر چند که آثار صنایع دستی نیز به وفور وجود داشته است.
امروزه استفاده از صنایع دستی چوبی در زندگی مردم جایگاه خاصی را دارد و کارهای هنری و تزئینی که به طور وسیع به صورت منبت، معرق، خاتم و گره چینی است در بیشتر شهرهای ایران تولید می شود.

منبت کاری (نقش برجسته روی چوب)

منبت از «نبات» به معنی «گیاه» اخذ شده است و در اصطلاح به نقش برجسته و کنده کاری روی چوب می گویند هر چند که «ناظم الاطبا» آن را مأخوذ از تازی «نقشهای برجسته ی گل و گیاه و جز آن که بر روی چیزی نقش کنند و هر آنچه در وی کنده گری کرده باشند، خواه چوب باشد یا جز آن» دانسته است. منبت به دو شیوه «فرنگی» و «سنتی» رایج است.
قدیم ترین منبت کاری موجود دو جفت در از آرامگاه سلطان محمود غزنوی است که اکنون در شهر آگرا (هندوستان) نگهداری می شود (تصویر 18).

مشبک سازی

به ایجاد شبکه های هندسی (گره چینی) با استفاده از چوبهای خود رنگ و کنار هم قرار دادن آنها به عنوان یک طرح کلی مشبک سازی می گویند.
طراحی و خطاطی جزء لاینفک این نوع از صنایع چوبی است. اصفهان مهد مشبک سازی است و غالباً جهت ساخت درب و پنجره با نقوش هندسی کاربرد دارد که فضای خالی آن را با شیشه های رنگی تزئین می کنند.
نوعی از مشبک سازی نیز وجود دارد که به مشبک معرق معروف است و حالتی تزئینی دارد و بر روی زمینه ای از چوب یا نئوپان انجام می پذیرد.
وسایل مورد استفاده: کاغذ، چسب، مته، اره موئی، گیره، سنباده، چکش، گازانبر، چوب و به طور کلی ابزار ساده و سبک نجاری است که عموماً در کلیه ی صنایع چوب کاربرد یکسان دارد.

معرق کاری چوب

معرق چوب یعنی استفاده از تکه چوبهای متعدد و مواد و مصالحی مانند استخوان - صدف - روی - مس - عاج - خاتم و...، به صورت تخت و رنگارنگ و کنار هم قرار دادن آنها و ایجاد طرح و نقش. معرق به شیوه ی امروزی قدمت زیادی در ایران ندارد.
در این نوع می توان هر طرح و نقشی را بعد از برش چوبهای رنگی بوسیله ی اره موئی در شکل و اندازه لازم، در کنار یکدیگر قرار داده و یک طرح کلی را به ظهور رساند. در این نوع معمولاً از نئوپان به عنوان زمینه ی اصلی استفاده می شود. این تکنیک شباهت زیادی با تکنیک موزائیک دارد با این تفاوت که در این نوع از چوب استفاده می شود (تصویر 19).
معرق منبت: معرقی که نقشهای آن برجسته است. ابتدا همه ی قطعات را مانند معرق می برند و بعد آنها به طور مجزا به شیوه ی منبت کاری ساخت و ساز نموده در کنار یکدیگر جفت و جور می نمایند و بر روی زیر کار نصب می نمایند (تصویر 20).

خاتم سازی

خاتم کاری هنری است که از زمانهای دور در ایران رواج داشته است و عده ای معتقدند که در زمان مغول از چین به ایران وارد شد ولیکن تغییرات عمده ای در ایران پیدا نمود، البته قبل از مغول نمونه هایی از خاتم بدست آمده که منبر خاتم شده در مسجد جامع عتیق شیراز از آن نمونه هاست. در کتاب «صنایع اسلامی» خاتم بدین گونه تعریف شده است: «از صنایعی که به خاورمیانه نسبت داده می شود، تزئین اسباب و اثاثیه، صندوق و جعبه و سایر اشیائی است که با طرحهای هندسی مرکب از قطعات کوچک چوب، عاج، استخوان یا صدف زینت یافته است. این صنعت از زمانهای بسیار قدیم در مشرق زمین مرسوم بود و یونانیها و رومیها آن را اقتباس کردند.»
این هنر - صنعت در زمان صفویه پیشرفت زیادی می کند و از نمونه های عالی این هنر می توان از در «بقعه ی شاه نعمت الله ولی» در ماهان کرمان، صندوق «مرقد امام موسی کاظم (ع)» در کاظمیه، صندوق «مرقد امام حسن عسگری (ع)» و ضریح «سید علاءالدین حسین» در شیراز نام برد. در عصر زندیه در شیراز این هنر رواج می یابد و هنرمندان شیرازی همت زیادی در این هنر، صنعت از خود برجای می گذارند و نمونه های خوب آن صندوق «مقبره ی حضرت زینب (س)» است. غیر از ایران خاتم سازی در کشورهای هندوستان، پاکستان، سوریه، عراق و فلسطین انجام می شود.
از نمونه های خوب خاتم می توان اطاق خاتم در کاخ مرمر تهران را نام برد که تمامی اشیاء این اطاق با روکشی از خاتم تزئین یافته اند (تصویر 21). همچنین تالار خاتم مجلس شورای ملی که بوسیله ی استاد علی نعمت اجرا گردید.

گره چینی

این هنر از اوایل دوران اسلامی رواج پیدا کرده و به خصوص در تزئینات داخلی بناها مورد استفاده قرار می گیرد. گره ها اتصالات کوچکی از چوب هستند که به صورت زبانه ای به یکدیگر قفل می شوند. گاه در بین گره ها شیشه های رنگی نیز مورد استفاده قرار می گیرد (تصویر 22).

حصیربافی و بامبوبافی

قدمت این هنر به قبل از پیدایش سفالگری می رسد چرا که براساس شواهد بدست آمده حتی از سبدهای حصیری به عنوان قالب جهت ساخت ظروف سفالی استفاده می شده است و می توان قدمتی به طول 9 تا 7 هزار قبل از میلاد به آن داد.
مواد و مصالح حصیر بافی انواع نی - بوریا - ساقه برگ نخل و پوست بعضی از درختان - ترکه بید مجنون یا درختان دیگر می باشد. از چند نوع چاقو و سوزن برای در کردن الیاف در حصیربافی استفاده می شود.
2 نوع روش حصیر بافی وجود دارد:
1- حصیربافی مارپیچ 2- حصیربافی در هم بافته یا مشبک (تصویر 23)

خراطی

تراش چوب و ایجاد و تولید اشیائی با این روش توسط دستگاه خراطی است. معمولاً اشیاء تو پر با این روش ساخته می شود مثل میل های ورزش باستانی، مجسمه های متفاوت، پایه های میز و مصنوعاتی از این قبیل. سابقه این هنر در آثار نقش برجسته هخامنشی مشاهده می شود مثل تخت چهارپایه عود سوز در نقش برجسته های کاخ داریوش در تخت جمشید. مواد و مصالح عموماً از چوب گردو - چنار و تبریزی است. ابزار و وسایل آن به جز وسایل نجاری شامل چرخ خراطی و مغار است.
مناطقی مانند ایرانشهر، ارومیه، بوکان، سنندج، بانه، دزفول، رشت، کرمان، ساری، چالوس و طنز در این حرف مشغول هستند (تصویر 24).
ادامه دارد ...
منبع: حسینی، سید رضا، (1348)، هنر و معماری ایران و جهان، تهران: مارلیک، چاپ دوم، (1388).