آشنایی با هنرهای سنتی ایران (4)

صنایع فلزی

امروزه با توجه به تجربه های چند هزار ساله و پیشرفت دانش بشری در رشته گوناگون هنرمندان با استفاده از فلزاتی چون طلا - نقره - مفرغ - برنج - مس - ورشو و فولاد به ساخت و تزئین اشیاء می پردازند. این رشته ها عبارتند از: دواتگری - قلمزنی - چاقو سازی - قفل سازی - کوفته گری - طلاکوبی - زرگری - ملیله سازی - فیروزه کوبی - مینا کاری و...

قلمزنی

در زمینه ی قلمزنی بر روی فلزات، اصفهان می تواند مهد این هنر قلمداد شود. هر چند که در سایر نقاط ایران مانند تهران نیز در این زمینه فعالیت دارند. مواد اولیه قلمزنی فلزات مس و برنج و در کارهای خیلی ظریف نقره یا طلا می باشد.
دو گروه ابزار جهت قلمزنی یا به طور کلی صنایع فلزی مورد استفاده قرار می گیرد.
1- ابزار برای ساخت زیر کار محصول: دستگاه خم کاری، موتور فرچه، کوره، سندان و چکش.
2- ابزار قلمزنی: دستگاه قیر آب کنی، پرگار، چکش قلم زنی، انواع قلم با شماره ها و نوکهای مختلف که مقطع هر کدام شکل و نقشی متفاوت دارد.
نحوه ی کار: بعد از ساخت زیرکار ابتدا پشت کار را با قیر می پوشانند به جهت جلوگیری از خم شدن فلز در هنگام چکش زدن و همینطور جلوگیری از صدای زیاد، سپس طرح را بر روی زمینه منتقل و با قلمهائی که مقطع آنها به شکلهای متفاوت است شروع به قلمزنی می کنند.
در قلمزنی شیوه های متفاوتی وجود دارد از قبیل عکس، زمینه پر، منبت، برجسته، مشبک، قلمگیری.
شیوه ی زمینه پر: با ایجاد بافت در زمینه بدون اختلاف سطح طرح مورد نظر را نشان می دهند.
شیوه ی منبت: با ایجاد اختلاف سطح بین زمینه و نقش که بستگی به قطر فلز دارد نقش نمایان می گردد (تصویر 25).
شیوه ی برجسته: اختلاف سطح بیشتر از روش منبت است و از دو جهت به ظرف ضربه وارد می شود. زمینه از بیرون پائین رفته و موضوع از پشت بالا می آید و نقش برجسته نشان داده می شود. برای ظروفی که امکان ضربه زدن از ظرف مهیا است مورد استفاده قرار می گیرد.
شیوه ی مشبک: در این روش زمینه بریده شده و نقش نمایان می شود. در این روش طرح باید از لحاظ خطی به یکدیگر متصل باشد.
شیوه ی قلمگیری: با ایجاد خراش و شیار فلز تزئین پیدا می کند.

ملیله کاری

در ایران قدمتی در حدود 550 تا 330 ق.م دارد و قدیمی ترین آن مربوط به دوران اشکانی است. این هنر در اصفهان، زنجان، تهران، تبریز و شیراز انجام می شود. تولیدات اصفهان بیشتر تزئینی است و تولیدات زنجان بیشتر جنبه ی مصرفی دارند و در تهران نیز در زمینه ی ساخت جواهرات انجام می شود.
ماده ی اصلی در حال حاضر نقره است، بدین ترتیب که شمشهای نقره را ذوب کرده و در قالب به شکل مفتولهائی با قطر یک سانتی متر در می آورند، سپس در دستگاه حدیده مفتولها را کوچکتر و ریزتر می کنند.
طریقه ی کار بدین شکل است که ابتدا براساس شی یا طرحی که می خواهند بسازند مفتولها را روی میز با خم کردن و ایجاد شکلهای دلخواه کنار هم قرار می دهند این میز معمولاً از جنس فلز است (چدن) قبل از چیدن مفتولهای شکل داده شده، زمینه ی کار را بوسیله ی موم پر می کنند و یک رشته ی سیم ضخیم به دور قالب قرار می دهند تا محیط آن مشخص شود. بعد از چیدن مفتولها میز را گرم کرده و طرحها از موم جدا می شوند سپس محل اتصالات را با پودر براکس و پودر نقره پر می کنند و با حرارت آنها را به هم متصل می کنند چون در اثر حرارت رنگ نقره کدر می شود آن را در محلول اسید استیک شستشو داده و براق می کنند و در نهایت به شکل ظرف یا اشیاء دیگر خم می کنند (تصویر 26).

کوفته گری

در اصل همان ساخت اشیاء آهنی است که در آثار هنری با فولاد ایجاد شده و توسعه یافته است و از دوران هخامنشیان تا امروزه رواج داشته است.
آنچه امروزه از آن یاد می بریم که استفاده از فولاد و زرگری و طلاکوبی روی آن است از زمان سلجوقیان رواج یافته است.
در دوره ی صفویه بخاطر رسمیت یافتن مذهب شیعه در ساخت علم و کتل از آن استفاده کرده اند. در کوفته گری ابتداء طرح را روی ورق فولادی منتقل کرده و آن را می برند. ورق را در کوره قرار داده و بعد از سرخ شدن با سندان و چکش کاری آن را شکل می دهند سپس اجزاء آن را با جوش آهن یا برنج به یکدیگر متصل می کنند (تصویر 27).

طلاکوبی و نقره کوبی

ایجاد زمینه ای با طلا یا نقره بر روی فولاد را طلا کوبی یا زرکوبی یا مطلا کاری و در صورت استفاده از نقره، نقره کوبی گویند.
ابزار عمده زرکوب کارد طلاکوبی است. ابتداء زمینه ی را با کارد طلاکوبی کنده و سپس مفتول طلا یا نقره را در آن گذاشته و با چکش می کوبند. سپس با سنگ عقیق یا یشم پرداخت می کنند. در گذشته بر روی زمینه های مس - برنج و مفرغ انجام می شده است ولی امروزه بر روی زمینه ی فولادی انجام می شود بخصوص در شهرهای اصفهان و تهران (تصویر 28).

زرگری و جواهر سازی

ساخت زیورآلات از طلا یا نقره را می گویند و اگر از سنگهای قیمتی استفاده شود آن را جواهر سازی می گویند.
در زرگری ممکن است از تمام شیوه های مرسوم در صنایع فلزی استفاده گردد تا در نهایت به ساخت یک شیء ظریف و زیبا ختم شود. زیورآلات هر منطه ویژگی های خاصی دارد که تابع فرهنگ و سنتهای همان منطقه است.
زرگری زیورآلات به شیوه سنتی در استانهای فارس - سیستان و بلوچستان - گلستان - آذربایجان شرقی - کردستان - هرمزگان و خراسان و همینطور در بعضی از عشایر رواج دارد (تصویر 29).

دواتگری

ساخت اشیاء فلزی با روش سرد را دواتگری می گویند که قدمت زیادی داشته و ابتدا دواتگران با کوبیدن قطعه سنگ بر روی فلز اشیاء خود را ایجاد می نمودند. ولی امروزه با استفاده از ابزار، اینکار صورت می گیرد، سه روش دواتگری وجود دارد یک تکه یا بدون درز - چند تکه یا درزدار - استفاده از دستگاه یا خم کاری.
1- روش یک تکه: در این روش ورق فلز را به شکل دایره در آورده و مرکز آن را روی سندان می گذارند و لبه ی کار ر می بندند، در حین چکش کاری می توان انحناهای گوناگون را به بدنه داد (تصویر 30).
2- روش چند تکه یا درزدار: ابتدا ورقه ای مستطیل شکل را بر اساس طرح ظرف انتخاب کرده و سپس لبه های آن را چکش کاری کرده و در یکدیگر درگیر می کنند و جای آن را جوش می دهند و یک استوانه مکعب به دست می آید سپس با چکش کاری فرم مورد نظر بدست می آید. این روش برای قلم زنی مناسب نیست.
3- روش استفاده از دستگاه یا خم کاری: در این روش ورقه فلز را در داخل قالب قرار داده و با پرس کردن ورق فلزی به قالب، شکل قالب را به فلز می دهند. این روش بیشتر صنعتی است.

صحافی (کتاب و ساخت آن)

مهمترین جلدها

1- جلد ضربی (کوبیده): ابتدا طراح یا مذهب کار طرح را روی برنج پیاده کرده و سپس قلمزن آن را حکاکی می کند. سپس صحاف آن را بر روی چرمی که قبلاً آماده و در آب نم برداشته است کوبیده و نقش را بر روی آن ضرب می کند. در صورت لزوم جای خالی نقشها با طلا یا نقره آراسته می شود (تصویر 31).
2- جلد سوخت: شبکه کردن چرم بوسیله قالبهای نقش دار تحت اثر قالب داغ و چسباندن آن روی چرمهای دیگر. به دلیل سوزاندن چرم به جلد سوخت معروف است (تصویر 32).
3- جلد لاکی (روغنی): به نقاشی یا تذهیب بر پشت و روی جلد مقوائی و پوشانیدن آن با پوششی از روغن کمان یا لاک الکل می گویند. در این شیوه نقش صحاف در حد درست کردن مقوا و عطف می باشد و بیشتر کار، توسط نقاش صورت می گیرد. از استادان این فن آقای «حسین اسلامیان» است و یکی از آثار ارزشمند او «چوگان بازی» است. در این روش اگر از مقوای پاپنه ماشه استفاده شود به آن جلد پاپیه ماشه نیز می گویند. مقوای پاپیه شده از خمیر کردن کاغذهای باطله به همراه الیاف نساجی و چسب (سریشم) و قرار دادن آن در زیر پرس و شکل گرفتن ورقه های ضخیم و مقوائی ایجاد می شود.
4- جلد معرق: مانند سوخت است. با این تفاوت که چند طرح و رنگ با یکدیگر چفت می شوند. به عبارت دیگر ابتدا مذهب کار،
طرح مورد نظرش را در پشت چرم طراحی می کند و سپس جلد ساز چرمهای رنگی از قبل بریده شده را کنار هم قرار می دهد. از استادان معاصر این فن آقای «علی اصغر اسفرجانی» (تصویر 33) متولد سال 1299 در اصفهان و فارغ التحصیل مدرسه صنایع مستظرفه را می توان نام برد.
5- جلد مرغش: شبیه جلد روغنی یا لاکی است با این تفاوت که در این نوع، زمینه ی اصلی با استفاده از سنگهای خرد شده تزئینی و ذرات معدنی، آراسته شده و سپس روی آن را با روغن، جلا می دهند.
6- جلد مخملی: استفاده از پارچه ی مخمل برای روکش جلد را گویند.
7- جلد زری: روکش جلد با پارچه ی زری که از زمان صفوی مرسوم گردید.
8- جلد قلمکار: استفاده از پارچه قلمکار جهت روکش جلد را گویند.
9- جلد ترمه: استفاده از پارچه ی ترمه جهت روکش جلد که اززندوقاجار مرسوم گردید.

نام و محل تزئینات بر روی جلدها

1- ترنج: به صورت مدور یا بیضی شکل است و ترکیبی است از نقوش اسلیمی و ختائی یا حیوانی و بعضاً خطوط خوشنویسی که در وسط صفحه بکار می رود.
2- شمسه: همانطور که از اسمش پیداست شبیه خورشید بوده و در وسط صفحه قرار می گیرد. شکل آن مدور بوده، منقش و زراندود است و مانند ترنج در وسط قرار می گیرد.
3- سرترنج: لوزیهای کنگره دار که برای پر کردن جای خالی در بالا و پائین ترنج قرار می گیرد.
4- کتیبه: چهارگوشه مستطیلی که حاشیه صفحات را با نقوش دایره و نیم دایره و ربع دایره پر و داخل آن با نقوش مختلف پر می شود.
5- لچکی: نقوش که حالتی سه ضلعی و مثلث شکل داشته و در گوشه های صفحه و به همراه ترنج بکار می رود.

اصطلاحات - ابزار و وسایل صحافی و جلد سازی

1- شمیز: اسم لفافه ی کاغذی که نوشته های اداری را در آن گذارند - و واژه ای فرانسوی است و همین طور به جلدهای مقوائی کتاب گویند.
2- آستر بدرقه: در اصطلاح صحافی، ورق کاغذی است که نصف آن به مقوای جلد کتاب چسبیده و نصف دیگر آن اولین ورق کتاب را تشکیل می دهد. طرف دیگر آستر بدرقه نیز به همین ترتیب است.
3- پیزری: در اصطلاح به معنی فرسوده است و در اصل پیزر گیاهی است که در بیشه زارها می روید و شکل آن مانند برگهای گندم و چون در ساخت این نوع کاغذ به کار برده می شد بدین نام معروف گشت.
4- زرتی: املای دیگر فزرتی به معنی سست و کم دوام می باشد. و از آنجا که این نوع کاغذ بی دوام است آن را زرتی می گویند.
5- شورو: از نظر لغوی به پوست بزغاله اطلاق می شود، ولی در این صنعت به چرمهایی که از پوست بز و بزغاله تهیه می شود گویند.
6- میشن: پوست میش دباغی کرده را گویند که در جلد سازی مورد استفاده قرار می گیرد.
7- گالینگور: مأخوذ از کلمه ی روسی به معنی مشمع است.
8- شیرازه: نوار پارچه ای باریک به ضخامت 1 تا 5 /1 سانتی متر که یک سمت آن دارای حاشیه ای رنگین و حدود یک میلی متر می باشد. از شیرازه برای چسباندن بالا و پائین عطف کتاب استفاده می شود.
9- طلا: در صحافی برای طلاکوبی جلد بکار می رود انواع مختلف آن عبارتند از: هشت در هشت، پشت چسب، بوبینی، شانزده در شانزده.
10- سنگ: قطعه ای سنگ مرمر در ابعاد 40 × 35 و ضخامت 15 میلی متر است که به عنوان زیر دستی استفاده می شود و اغلب کارهای ته بندی و جلد سازی بر روی آن انجام می شود.
11- قید: وسیله ای است چوبی به طول 50 تا 100 سانتی متر که برای نگه داشتن کتاب به هنگام اره کردن، طلاکوبی و چسب زدن به عطف کتاب مورد استفاده قرار می گیرد.
12- کارگاه: وسیله ای چوبی که برای دوختن کتاب به کار می رود.
13- اُسکور: ابزاریست چوبین که گاهی از جنس استخوان نیز تهیه می شود. یک طرف این وسیله باریک و سمت دیگر آن دارای شیار می باشد. از کناره ی آن برای تا کردن کاغذ و چسباندن لبه های چرم به مقوا و از نوک برای جا ناخنی انداختن و از شیار آن برای خط انداختن بر دور کتاب استفاده می شود.
14- مشته: جسمی است برنجی شبیه دسته ی هاون با ارتفاعی کمتر و سطح مقطعی بزرگتر. این وسیله برای کوبیدن (ته کوبی) و گرد کردن عطف کتاب و کوبیدن چرم پس از چسباندن روی مقوا استفاده می شود.
15- پرس: برای پرس کتاب و چسباندن اجزاء آن بکار می رود.
16- شفره: کارد آهنی با دسته ای چوبین و لبه ای تیز و برنده، شبیه به وسیله ای بنام گزن در کفاشی.
17- گوشه گرد کردن: وسیله ای آهنی است با دسته ی چوبی و نوک تیز و برنده به شکل نیمه استوانه جهت گرد کردن لبه ی مقوای جلد.
21- ماشین برش
22- مقوا بری
23- گیره ی طلاکوبی
18- گارسه: جعبه ای است چوبی به ابعاد 80 × 100 سانتی متر و عمق 5 سانتی متر با خانه های متعدد که در درون هر خانه مقدار زیادی از یک حرف قرار دارد.
19- حروف: تکه فلزاتی از جنس آلیاژ (سرب - قلع و آنتیموان) با سه بعد که در سطح فوقانی آنها نوشته ای به طور برجسته وجود دارد.
20- داغی (خط زن): وسیله ای برنجی با دسته ی چوبی و لبه ای نسبتاً باریک شامل دو خط و منحنی - برای داغ کردن و خط زدن چرم جلد کتاب.

روشهای صحافی

1- روش چسباندن: در این روش بعد از دسته کردن کاغذها و چسب زدن انتهای آنها شیرازه به انتهای کاغذها چسبانده شده و اضافه ی شیرازه به جلد متصل می شود. عرض شیرازه بیشتر از ضخامت کاغذهاست. در بیشتر جلدهای شمیز از این روش استفاده می شود.
2- روش دوخت: کاغذها در دسته های پنج و شش تائی خم شده انتهای آنها به شیرازه دوخته می شود. این روش برای صحافی کتابهای ضخیم مناسب است. بیشتر جلدهای مقوائی و ضخیم با این روش درست می شوند.

تذهیب و تشعیر

تذهیب در اصطلاح به معنی زراندود کردن و طلاکاری است و بخاطر اینکه در گذشته از آب طلا جهت تزئین سطور و داخل صفحات استفاده می کردند به عنوان تذهیب معروف شد. از تذهیب جهت تزئین خوشنویسیها، مینیاتورها و جلدها با نقوش الهام گرفته از طبیعت، ولی کاملاًً تجریدی، منظم و هندسی و رنگهای معدنی و گیاهی استفاده می شود. در اوایل دوره اسلامی، تذهیب برای تزئین و جداسازی آیات قرآن مجید، در سده سوم و چهارم با نقوش ساده و بی پیرایه، در سده ششم و هفتم متین و منسجم، در سده هشتم با شکوه و مجلل، در سده نهم و دهم ظریف و پرمایه و در سده یازدهم و دوازدهم به اوج تنوع و تعدد مکاتب خود رسیده است (تصاویر 34).

ابزار و مواد نگارگری، تذهیب و تشعیر:

1- قلم مو: معمولاً از قلم موی آبرنگ استفاده می شود که از موی گربه تهیه می شود. این قلم موها خود بر سه نوع هستند الف: قلم موی افشان جهت رنگ گذاری ب: قلم موی گندمی جهت پرداز پ: قلم موی شمشیری جهت قلمگیری.
2- بوم: بومها می توانند از اجناس مختلف مانند فیبر سفید - چوب - کاغذ - مقوا - صدف و عاج باشند و قبل از کار باید بسته به جنس بوم زیر کار آن آماده شود.
بومهای کاغذی را معمولاً بعد از نصب کاغذ بر روی زمینه (که معمولاً از جنس چوب یا فیبر است) آهار زده و با سنگ عقیق مهره می کشند. عمل مهره کشیدن بخاطر چسبیدن کامل کاغذ بر زمینه و خالی شدن حبابهای هوای زیر کاغذ انجام می شود. بعد از آن جهت نقاشی آماده می شود.
در بومها از جنس استخوان یا عاج بخاطر وجود چربی در سطح آن، ابتداء کمی آب روی آن ریخته و با سمباده ی نرم روی آن را می کشند سپس از آب نبات، آب قند یا ژلاتین رقیق برای آماده کردن زمینه استفاده می کنند.
3- رنگ: الف: رنگهای گیاهی مانند پوست گردو - چای و...
ب: رنگهای معدنی مانند طلا - نقره - لاجورد - برنج و...
ج: رنگهای شیمیائی
رنگ گذاری: در رنگ گذاری از دو نوع رنگ جسمی و روحی استفاده می شود.
رنگ جسمی: رنگهائی هستند با رنگدانه های درشت و پوشش زیاد مثل گوهاش و چون جسمی را از خود بر جای می گذارند به رنگ جسمی معروف شده اند. این رنگها خاصیت پوشانندگی دارند.
رنگهای روحی: رنگهایی یا رنگدانه ی ریز و شفاف مثل آبرنگ.
4- بست: چسبهائی هستند که در ترکیب با رنگ از آن استفاده می کنند. بیشتر از انواع صمغ درختان مانند صمغ عربی و کتیرا بدست می آید. از بستهای کریستالی و شکننده مانند «آب نبات» نیز استفاده می شود که باید با شیره ی انگور یا خرما مخلوط شود. بعضی از بستها حیوانی است که مخلوطی از استخوان، پوست، روده و شاخ تهیه می شود. و بعد از جوشانیدن آنها مایع بدست آمده را استفاده می کنند.

نقوش تذهیب و تشعیر

نقوش تذهیب و تشعیر عموماً تجریدی هستند و بعضاً از نقوش حیوانی - افسانه ای و بافتی نیز استفاده می شود. انواع این نقوش عبارتند از:
1- انواع نقوش خلاصه ی شده ی طبیعی (تجریدی)
الف: اسلیمی: شامل اسلیمی ساده، خرطومی، گلدار، دهن اژدری، ماری و... (تصویر 35)
ب: ختائی: نقوشی است که شکل آنها به طبیعت نزدیکتر است. اجزاء ختائی شامل گل - برگ - غنچه - و ساقه است (تصویر 36).
2- نقوش گره چینی: در ترسیم این نقوش از اشکال هندسی و کنار هم قرار دادن آنها به عنوان یک طرح کلی استفاده می شود. در ابتدا دیواره و محیط اصلی اندازه گیری می شود. و بعد از آن زیر نقش یا نقش کلی ترسیم می شود (تصویر 37)
3- نقوش بافتی: نقوش نامنظم از سطوح نامنظم اشیاء را گویند که از پراکندگی نامنظم رنگ بر روی کاغذ شکل گرفته و بیشتر در تذهیب و تشعیر مورد استفاده قرار می گیرد مانند کاغذ ابر و باد.
4- نقوش تشعیر: تشعیر از «شعر» به معنای مو گرفته شده است چرا که از خطوط به نازکی و باریکی یک مو استفاده می شود. وقتی نقوش گل گیاه به همراه نقوش حیوانی تلفیق شده و در اطراف مینیاتورها و یا در زمینه و در حاشیه ی خوشنویسی استفاده شود به آن تشعیر می گویند. از اواخر دوره ی مغول گرایش تشعیر سازان به خلق طرحهای طبیعی آشکار و زمینه ی عنوان نوشته ها با نقوش گل و برگ تزئین می شود. گرایش به نقوش طبیعی در نسخه های دوره ی تیموری نیز دیده می شود. در دوره ی صفویه طرحهای تشعیر طلائی بوده و در نمونه های غنی از رنگهای طلائی و نقره ای استفاده می شود. در اوایل قرن نهم نقوش حیوانی مانند اژدها، ققنوس، حواصیل، پلیکان، شیر، میمون، مار و پرندگان به سبک چینی به چشم می خورد. (تصویر 38) از اساتید معاصر تذهیب و تشعیر و مینیاتور می توان به این نامها اشاره کرد: استاد محمود فرشچیان، استاد جمالپور، هاشم ظرفیان، اردشیر تاکستانی، محمد باقر آقامیری، محمد علی رهبری، باقری، مجید مهرگان و....

روش کار

روش کار در نگارگری پس از آماده شدن بوم و طرح مورد نظر، آن را بر روی بوم منتقل کرده و قلم گیری می کنند (منظور از قلم گیری طراحی خطوط با استفاده از قلمو و رنگ که دارای خطوطی پهن و باریک تند و کند است) پس از آن در صورت استفاده از رنگ طلا، طلااندازی شده و زمینه رنگ می شود. پس از رنگ زمینه ساخت و ساز طرحها آغاز می شود و پس از پردازش طرحها و ظرایف آن بخصوص صورت و گل و مرغ در نهایت با جدول کشی یا کادر بندی کار به اتمام می رساند. روش کار در تذهیب کاری بدین صورت است که پس از آماده سازی بوم و رنگ زمینه آن، طرح که معمولاً بر اساس یک واگیره است به بوم منتقل شده و پس از قلم گیری و سپس پرداز عناصر کار به اتمام می رسد.
منظور از واگیره طرحی است که از تکرار آن نقش مورد نظر را پر می کنند و منظور از پرداز روشی است که برای سایه روشن و بافت بوسیله ضربه های نوک قلم انجام می شود.
منبع: حسینی، سید رضا، (1348)، هنر و معماری ایران و جهان، تهران: مارلیک، چاپ دوم، (1388).