طبقه بندی های اندیشه ی سیاسی اسلام

اندیشه ی سیاسی اسلام و مسلمانان مقوله ای است که در جهان معاصر توجه بسیاری را به خود جلب کرده است. اندیشه ی تجدید حیات سیاسی در جهان اسلام موجب شد از یک سو مؤسسات مطالعاتی غربی به بنیادهای فکری، سیاسی در میان مسلمانان توجه کنند و از دیگر سوی، محققان مسلمان نیز به ذخایر کهن سیاسی خود نگاهی دوباره بیفکنند. بدیهی است که این پژوهش ها و مطالعات در یک سطح نبوده و از نظر روش و محتوا قابل ارزیابی و درجه بندی هستند. در این تحقیق، هدف این است که نوع نگاه این مطالعات و پژوهش ها به اندیشه ی سیاسی مسلمانان تبیین شده و طبقه بندی هایی که در این باره ارائه گردیده طرح و احیاناً نقد و بررسی شود.

1- طبقه بندی نصر محمد عارف

نصر محمد عارف در کتاب فی مصادر التراث السیاسی الاسلامی در نگاهی روش شناختی، منابع اندیشه ی سیاسی اسلامی را در دو طبقه قرار داده است:
1- منابع اصیل که «میراث سیاسی اسلام» محسوب می شدند؛
2- منابع جدید که متأثر از غرب هستند.
به نظر دکتر نصر آن چه در عصر جدید در مورد اندیشه ی سیاسی اسلامی در جهان عرب به نگارش در آمده، بر مبنای اندیشه ی های اروپایی بوده و به نوعی می توانیم بگوییم: ترجمه ای از اندیشه ی ی غربی است.
بنابراین، می توانیم بگوییم: از نظر دکتر نصر، دو نوع اندیشه ی سیاسی اسلامی هست؛ اندیشه ی سیاسی اسلامی اصیل و اندیشه ی سیاسی اسلامی غربگرا.
دکتر نصر در ادامه، منابع مربوط به اندیشه ی سیاسی اسلامی اصیل را در دو بخش طبقه بندی کرده است: یکم، آثاری که تماماً سیاسی هستند؛ دوم، آثاری که به صورت غیرمستقیم به مباحث و مسائل سیاسی پرداخته اند.
وی منابع بخش دوم را در نه گروه برشمرده است:
1- تفاسیر قرآن و شروح احادیث؛
2- کتاب های فقهی؛
3- کتاب های اصول فقه، به ویژه مباحثی چون استحسان و مصالح مرسله؛
4- بحث های امامت در کتاب های کلامی؛
5- خطبه های ائمه اطهار(علیهم السّلام) و خلفا و نیز نامه ها و سلوک علمی آنان؛
6- دائرة المعارف هایی که در ضمن، به سیاست نیز پرداخته اند، مانند صبح الاعشی؛
7-کتاب های تاریخ، که خود شامل انواعی است از جمله: تاریخ عمومی، مانند تاریخ طبری؛ تاریخ سیاسی دولت ها، مانند الامامه و السیاسة، تاریخ الخلفاء و الملوک و تاریخ الدول الاسلامیه؛ تاریخ نظام های سیاسی، مانند سیرة صلاح الدین؛ تاریخ نهادهای سیاسی، مانند الوزراء.
8 ادبیات مردمی یا سیره های مردمی و سیره های علما و صالحان؛
9- فرهنگ لغات و کتاب هایی که به شرح و تعریف اصطلاحات می پردازند. این منابع بیشتر از آن رو اهمیت دارد که میراث سیاسی با مفاهیم اصلی و اصیل آن درک شود و نه آن چه در دوران متأخر از طریق فرهنگ اروپا به آن الفاظ تحمیل شده است. از تألیفات مهم در این زمینه می توان به کشّاف اصطلاحات الفنون، مفردات، اساس البلاغه و مفاتیح العلوم اشاره کرد.(1)

2- طبقه بندی علی اصغر حلبی

علی اصغر حلبی معتقد است آثار سیاسی اسلامی- ایرانی را می توان در سه گروه طبقه بندی کرد:
1- سیاست دینی اسلامی. این آثار بر پایه ی آیات قرآن، احادیث پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) و ائمه(علیهم السّلام)، استنباطات فقیهان و مجتهدان و عالمان دین فراهم آمده است؛
2- سیاست فلسفی اسلامی. این آثار بر پایه ی تعالیم و آرای فیلسوفان یونان و روم و دانشوران و سیاستمداران ایرانی پیش از اسلام بنیان گذاری شده است؛
3- سیاست مرآتی یا سلوکی. این آثار بر پایه ی تجارب سیاسی وزیران و رجال سیاسی به نگارش درآمده و تا حدود زیادی سیاست نظری و عملی را با هم در آمیخته است و در آنها نکته سنجی های دیوانیان با آیات قرآن و احادیث نبوی و اخبار معصومین(علیهم السّلام) تلفیق گشته است. وجه نام گذاری این کتاب ها به «مرآتی» یا «سلوکی» این است که در آنها تصریحاً یا تلویحاً از حاکمان خواسته شده که در آن کتاب ها چون آیینه یی بنگرند و رفتار و گفتار و کردار مندرج در آن ها را به کار برند و در سلوک سیاسی خود راهنما قرار دهند. رسالة الصحابه عبدالله بن مقفّع، آثار جاحظ بصری، سیاست نامه ی خواجه نظام الملک طوسی، تاریخ بیهقی، قابوس نامه عنصر المعالی، نصیحة الملوک غزالی، کلیله و دمنه ی نصرالله منشی و سلوک الملوک فضل الله روزبهان خنجی از این دسته به حساب می آیند.(2)
همین نویسنده در تقسیم دیگری طبقه بندی پنج گانه ای را عرضه کرده است، بدون این که هیچ توضیحی درباره آن بدهد. طبق این تقسیم، سیاست اسلامی را گروه های زیر مورد بررسی قرار داده اند:
1- فقیهان( به ویژه فقیهان شافعی)؛
2- سیاست نامه نویسان(مرآتی ها و سلوکی ها) و مورخان؛
3- شاعران و سخنوران؛
4- فیلسوفان؛
5- متکلمان.(3)

3- طبقه بندی فرهنگ رجایی

فرهنگ رجایی اندیشه ی سیاسی را در سه رده ی «شریعت نامه ها»، «فلسفه نامه ها» و «اندرزنامه ها» طبقه بندی کرده است. در نوشته وی نکات روش شناختی مهمی است. از این رو چکیده ای از بحث او را می آوریم.
به نظر دکتر رجایی نکته مهم در اندرزنامه نویسی این است که اختصاص به گروه خاصی از متفکران ندارد، در حالی که شریعت نامه ها و فلسفه نامه ها اختصاصاً به ترتیب، به وسیله فقها و فلاسفه نوشته شده اند؛ اندرزنامه ها گاه به وسیله فقیه، مثل نصیحة الملوک، گاه به دست دولتمرد، مثل سیاست نامه و گاهی به وسیله فیلسوف، مثل اخلاق جلالی، تحریر و ارائه گردیده اند.
اندرزنامه ها، که معمولاً به درخواست کسی نوشته می شدند، ادّعا کردند که حقیقت رفتار درست و مناسب در عرصه ی عمومی و به ویژه سیاست را کشف کرده اند و هر کس با بصیرت به آنها گوش فرا دهد، از مشکلات به دور و پیروزی با او قرین است. بنابراین، هدف اندرزنامه ها ارائه ی چگونگی رفتار مناسب برای فتح و حفظ قدرت است.
دکتر رجایی معتقد است: در طول تاریخ طولانی تحولات سیاسی، نحوه ی نگرش به «سیاست» از سه رهیافت متأثر بوده است:
1- رهیافت آرمان؛
2- رهیافت قانون؛
3- رهیافت قدرت.
منظور از رهیافت آرمان. نحوه ی نگرشی است که در آن، ذهن مشغول جامعه ی کمال مطلوب است و در پی آن است که مختصات و ویژگی های آن جامعه را به تصویر بکشد. منبع و عوامل مهم تحلیل در چنین رهیافتی، اسطوره، طریقت، فلسفه و یا انقلاب است. از نظر این رهیافت، جهان موجود، نه فقط جهان مطلوبی نیست بلکه جهانی است که باید از آن فرار نمود و به جای آن باید جامعه آرمانی را تصویر کرد که حتی اگر عملی نباشد حداقل نمونه و الگویی ارائه می کند.
دانشورانی که از رهیافت قانون به سیاست نظر می کنند؛ پیش فرضشان این است که سیاست باید در چارچوب قواعد و مقرراتی که در جامعه ی مورد نظر آنها « مذهب مختار» است اعمال و اجرا شود. به همین دلیل، سیاست یعنی تعریف، تفسیر و تحلیل قواعد و مقررات قانونیی که قرار است جامعه بر اساس آن شکل بگیرد، گاه این قانون منشأ اسطوره دارد، گاه سنت و گاهی میثاق های موضوعی و یا قرارداد. این رهیافت نیز تا حدودی به دنبال ارائه طرح و تحقیق وضع مطلوب است؛ مثال جالب این نوع رهیافت در کتاب سلوک الملوک فضل الله روز بهان خنجی مشهود است.
در رهیافت قدرت، منبع و عوامل تحلیل سیاسی، نیروهای سیاسی موجدند و آن چه مهم است نه چون و چرایی درباره ی جوهر گذشته یا آینده ی نظام سیاسی، بلکه چگونگی کارکرد نظام سیاسی و تاثیر عوامل موجود در تولید و توزیع قدرت سیاسی مورد بحث است. به زبان علم امروز به سازگار آمریت توجه دارد و این که بهترین روش حفظ و نگاهداشت قدرت کدام است. اندرز نامه نویسی بیشتر با همین رهیافت مطالب خود را ارائه داده است، در حالی که رهیافت آرمانی مربوط به فلسفه نامه ها و رهیافت قانونی حاکم بر شریعت نامه ها است.
از نظر روش بیان، اندرزنامه ها بیانی هنری دارند، چنان که از نظر نحوه صورت بندی مطالب، از روش حکمت و حکایت استفاده می کنند. کلیله و دمنه الگویی مناسب برای اندرزنامه نویسی در کل تاریخ ایران است.(4)
فرهنگ رجایی در گفتار دوم از کتاب معرکه جهان بینی ها ادبیات و به ویژه شعر را نیز یکی از بسترها و مجاری بروز اندیشه ی سیاسی در نزد ایرانیان دانسته است و به دنبال همین فرضیه به تحلیل اندیشه ی سیاسی نظامی و سعدی دست زده است.(5)
رجایی در مقاله ی دیگری با عنوان «درآمدی بر افکار سیاسی و اجتماعی سده ی چهاردهم» یک طبقه بندی پنج گانه ارائه کرده است. به نظر وی بررسی کلی تاریخ اندیشه ی سیاسی در عالم اسلام نشان می دهد که اندیشه ی سیاسی در این حوزه فکری تا از همپاشی سیطره ی فرهنگ اسلامی، به طور کلی در قالب پنج شیوه برخورد بروز کرد که به ترتیب اهمیت و درجه ی الهام گرفتن از مبادی اسلامی، عبارتند از:

1- شیوه ی فقاهتی

یا اندیشه ی فقها که در واقع هم از دیگر رهیافت ها اسلامی تر و تاثیرش بیشتر بوده است؛

2 - شیوه ی ادبا

یا اندیشه ی اندرزنامه نویسان که بیش از متفکران شیوه های دیگر با مسائل سیاسی روز درگیر بوده اند. به همین دلیل بعد از فقها، بیشترین تأثیر را در تاریخ سیاسی اسلام داشته اند؛

3- شیوه ی تاریخی

متعلق به متفکرانی است که به مورّخ معروفند. قبل از آن که «فلسفه تاریخ» و «فیلسوف تاریخ» باب شود، آنان در روش کار خود از وقایع نگاری صرف فراتر رفته با آگاهی و دید عمیق به تاریخ نگاری در امور سیاسی نیز پرداخته اند و به این ترتیب منشأ آثار سیاسی مهمی شده اند. متفکرانی چون طبری(متوفّای 310)، مسعودی( متوفّای 345)، جوینی (متوفّای 681)، رشید الدین فضل الله(متوفّای 718)، و ابن خلدون (متوفّای 808) از این دسته اند.

4 - شیوه عرفانی

که متعلق به عرفای اسلامی است. حلاج( متوفّای 309)، شهاب الدین سهروردی( متوفّای 587) ابن عربی(متوفّای 638) و نجم الدین رازی( متوفّای 654) در زمره این نحله هستند.

5- شیوه فلسفی(6)

دکتر رجایی معتقد است: گسستگی فکری که پس از آمدن غرب، دچار آن شدیم، موجب گردیده است تا این تقسیم بندی بی اعتبار شود، از این رو امروز با دو گروه عمده از متفکران مواجه هستیم:
1- دسته ای که هنوز در حال و هوای تفکر و جهان بینی قدیمی تنفس می کنند و از آن سنت الهام می گیرند؛
2- گروهی که به جهت تجربه ی تحصیلی در غرب، از غرب و اندیشه ی غربی الهام می گیرند و از آن دید، جهان و مناسبات را بررسی می کنند.
به نظر وی، این تقسیم بندی نیز از آن جایی که غرب را محور تقسیم قرار داده، برای تبیین تحولات اندیشه ی سیاسی در ایران گویا نیست. بر همین اساس، ایشان با محور قرار دادن معضلات و مشکلات جامعه ایران، چهار نوع اندیشه ی سیاسی را در دوره ی معاصر شناسایی کرده است:
1- اندیشه ی های سیاسی دولت مدار؛
2- اندیشه ی های سیاسی دین مدار؛
3- اندیشه ی های سیاسی غرب مدار؛
4- اندیش های سیاسی تمدن مدار.(77)

4- طبقه بندی علیرضا صدرا

به نظر آقای صدرا روند تفکر سیاسی در میان مسلمانان همچون تمدن اسلامی، از ابتدا تاکنون، دو سیر کلی را طی کرده است: یکی سیر حیات تمدن و تفکر سیاسی اسلام و دیگری سیر تجدید حیات تمدن و تفکر سیاسی. هر یک از این خود مرکب از چند مرحله ی اصلی و نیز هر مرحله از دوره هایی تشکیل شده است.
سیر حیات تفکر سیاسی اسلام شامل مراحل زیر است:
1- شکل گیری؛ از طلوع اسلام تا حدود پایان قرن سوم؛
2- شکوفایی؛ از قرن سوم و چهارم تا قرن هفتم و هشتم هجری؛
3- مابعد شکوفایی و به قول ابن خلدون دوره ی «تراجع».
سیر تجدید حیات تفکر سیاسی اسلام در برگیرنده ی مراحل زیر است:
1- بازخیزی، بازنگری و بازگشت؛
2- نهضت مشروطیت؛
3- انقلاب اسلامی.
همان گونه که ملاحظه می شود، در بخش تجدید حیات، تقسیم بندی به سمت حوادث اتفاق افتاده در ایران، گرایش پیدا کرده است.
در نگاهی دیگر اهم نگرش ها، گرایش ها، جریانات، مکاتب و نظریات سیاسی که در عرصه تاریخ اندیشه ی سیاسی اسلامی به منصه ظهور و بروز رسیده اند، به نظر ایشان از این قرارند:
1- نگرش، گرایش و مذاهب فقهی سیاسی؛
2- نگرش، گرایش و مکاتب فلسفی سیاسی؛
3- نگرش، گرایش و نظریات علمی سیاسی؛
4- نگرش، گرایش و نحله های فنی سیاسی
آقای صدرا، اززاویه دیگر، معتقد است می توان دانش سیاسی مسلمانان را از دو حیث تقسیم کرد:
یکم، تقسیمات طولی؛
دوم، تقسیمات عرضی.
از نظر طولی، عبارت خواهد بود از فلسفه سیاسی، علم سیاسی، فقه سیاسی، فن سیاسی، تاریخ سیاسی و...
از نظر عرضی، بنیادی ترین تقسیم عبارت است از: مهندسی سیاسی؛ مدیریت و رهبری سیاسی؛ طب سیاسی( آسیب شناسی سیاسی، درمان شناسی سیاسی و...)(8)
روشن است که تقسیمات مذکور، از زوایای مختلف، مکمل هم محسوب می شوند.

5- طبقه بندی جهاد تقی صادق

جهاد تقی صادق، از اساتید علوم سیاسی دانشگاه بغداد است. او با نظر به متون منتشر شده به زبان عربی، محتوای اندیشه ی سیاسی مسلمانان را به دو دوره ی قدیم و جدید تقسیم کرده و هر کدام را در چهار گروه طبقه بندی کرده است:

1- مشرب های قدیم:

1- گرایش فلسفی در سیاست، همانند فارابی و ابن سینا؛
2- مشرب سیاسی- فقهی، مانند ماوردی و ابن تیمیه؛
3- مشرب سیاسی- کلامی، مانند قاضی عبدالجبار معتزلی و شریف مرتضی؛
4- گرایش سیاسی- اجتماعی، همانند ابن خلدون و ابن ارزق.

2- مشرب های جدید:

1- دیدگاه دمکراسی، به رهبری طهطاوی؛
2- دیدگاه انقلابی ضد استعماری، به رهبری سیدجمال الدین اسدآبادی؛
3- مشرب اصلاح طلبی، به رهبری محمد عبده، محمد رشید رضا و عبدالرحمان کواکبی؛
4- جریان ناسیونالیسم عربی، به رهبری ساطع حصری.(9)

6- طبقه بندی لمبتون

لمبتون معتقد است مجموعه ی آن چه اندیشه ی سیاسی مسلمانان می نامیم، اعم از این که از منابع اسلامی تغذیه کرده باشد یا نه، در سه دیدگاه قابل طبقه بندی است: نظریه ی فقها، نظریه ی فلاسفه و نظریه ی ادبی.

نظریه ی فقها:

به اعتقاد وی این مجموعه از نظریات، اسلامی ترین آنهاست. اصول و پایه های نظریات فقها را آیات قرآنی، سنت پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم)، سیره ی جامعه ی صدر اسلام و تفسیر این منابع در پرتو تحولات سیاسی متأخر تشکیل می دهد. در این مجموعه می توان به نظریاتی برخورد که پایه های رسمی دولت را مورد بحث قرار می دهد و نیز می توان ترسیم یک ایده آل مذهبی را ملاحظه کرد.

نظریه ی فلاسفه:

این دسته از اندیشه ی ها بیشتر مرهون فلسفه ی یونان است. فیلسوف مسلمان، پادشاه را در قالب امام تعریف می کند. این نوع اندیشه ها عمدتاً به وسیله دانشمندان شیعی، معتزلی و تا حد کمی صوفیان بسط یافته است.

نظریه ادبی:

این گروه بر امتیاز و حق الهی شاهان تأکید می کند و بیشتر با عمل حکومت سروکار دارد تا با نظریه آن.(10)

7- طبقه بندی سیدجواد طباطبایی

دکتر طباطبایی در مقدّمه درآمدی فلسفی بر تاریخ اندیشه ی سیاسی در ایران آورده است:
اندیشه ی های سیاسی به اعتبار نسبتشان با دوران های تاریخی، یا به دوران قدیم تعلق دارند و یا به دوران جدید.
وی می افزاید:
مجموع اندیشه ی سیاسی ایران به دوران قدیم تعلق دارد و قادر نیست طبیعت و ماهیت دوران جدید را مورد تفکر قرار دهد. به عبارت دیگر، تجدد به معنای تفکر درباره ی طبیعت و ماهیت دوران جدید و درک مفهومی آن، از اندیشه ی ما غایب است.
به نظر می رسد دکتر طباطبایی طبقه بندی «قدیم» و «جدید» را از لئواشتراوس اخذ کرده باشد. اشتراوس در کتاب فلسفه سیاسی چیست؟ بحث مبسوطی درباره ی فلسفه سیاسی کلاسیک و آن چه پس از رنسانس جانشین آن شده، آورده و به نقد و بررسی آن چه مدّعی جانشینی فلسفه سیاسی کلاسیک می باشد پرداخته است.(11)
در دیدگاه دکتر طباطبایی، مبنای تفکر در دوران جدید، سلطه بر عالم و آدم است، در حالی که در تفکر دوران قدیم، تصرف در طبیعت و سلطه بر آدم اصولاً قابل طرح نیست. وی معتقد است: بررسی تاریخ اندیشه ی سیاسی قدیم، ما را به سه وجه مختلف و متنوع این اندیشه آشنا می کند:

1 - فلسفه سیاسی:

به نظر طباطبایی ماهیت فلسفه سیاسی روییده در قلمرو اسلامی، مثل فلسفه سیاسی فارابی، با ماهیت فلسفه سیاسی قدیم غربی یکی است و آن همان احکامی را دارد که این. اما نسبت این فلسفه سیاسی با فلسفه های سیاسی غربی در دوران جدید، نسبت تباین است.

2 - سیاست نامه نویسی:

فیلسوفان سیاسی اهل تفکرند، در حالی که سیاست نامه نویسان در بهترین حالت به تأمل در امر سیاسی می پردازند و نه چیز دیگر. محور اصلی تحلیل سیاست نامه، مثل سیاست نامه خواجه نظام الملک طوسی، فرمانرواست. سیاست نامه نویس تمام هم خود را صرف این امر می کند که راه و رسم فرمانروایی، یا به بیان دقیق تر، بهترین شیوه حفظ قدرت سیاسی را نشان دهد و در این راه تمامی شؤون و ساحت های دیگر حیات اجتماعی را در خدمت قدرت سیاسی قرار می دهد.
یک موضوع مشترک میان فیلسوفان سیاسی و سیاست نامه نویسان، مفهوم عدالت است، در حالی که تفسیر و برداشت هر کدام از این دو نحله با دیگری متفاوت است. عدالت در نزد فیلسوفان سیاسی قدیم به نظمی توجه دارد که در مجموعه آفرینش وجود دارد، در حالی که در سیاست نامه ها عدالت در درون گفتاری مورد بحث قرار می گیرد که به تغلّب یا سلطه سیاسی(12) توجه دارد و نه به فضیلت و سعادت در جامعه.

3 - شریعت نامه:

نوع دیگر نوشته های مربوط به اندیشه ی سیاسی را شاید بتوان به مسامحه «شریعت نامه» نامید، این نوشته ها شریعت را در کانون تفسیر خود قرار می دهند. به نظر آقای طباطبایی اغلب این کتاب ها و شاید همه آنها مطابق فقه حنفی و شافعی نگارش یافته اند و کتاب سلوک الملوک فضل الله بن روزبهان خنجی یکی از بامعناترین آنهاست.(13)
دکتر طباطبایی در کتاب خواجه نظام الملک مجرای بروز و ظهور سیاست نامه های دوره اسلامی را در پنج گرایش طبقه بندی کرده است:

1 - سیاست نامه ها یا نوشته های سیاسی:

سیاست نامه خواجه نظام الملک طوسی بهترین نمونه این نوشته هاست. این نگاشته ها ادامه ی طبیعی آیین نامه ها و اندرز نامه های دوره باستانی است، چون اینها از عمده ترین منابع سیاست نامه های دوره اسلامی هستند. تاج نامه نویسی یکی از گونه های پر اهمیت سیاست نامه نویسی در نخستین سده های اسلامی است. در هر حال، تاریخ سیاست نامه نویسی در ایران به دو دوره پیش و پس از سیاست نامه خواجه تقسیم می شود.

2 - وزارت نامه ها:

نوشته های مربوط به سیرت و تاریخ وزیران است که پس از کتاب های مربوط به سیر الملوک از پر اهمیت ترین گرایش های سیاست نامه نویسی سنت اندیشه ی سیاسی ایرانشهری به شمار می رود. به جرأت می توان گفت: شمار وزارت نامه ها کمتر از سیاست نامه ها نیست. کتاب الوزراء و الکتاب جهشیاری، تحفة الوزراء ثعالبی و قوانین الوزارة و سیاسة الملک ماوردی از مهم ترین این نوع مکتوبات است.

3 - کتاب های تاریخی:

از منابع پر اهمیت برای تاریخ اندیشه ی سیاسی، کتاب های تاریخی دوره اسلامی است، نوشته هایی مانند تاریخ بیهقی تجارت الامم ابوعلی مسکویه رازی در شمار اصیل ترین منابع تاریخ اندیشه ی سیاسی هستند. چنان که آن دسته از کتاب های تاریخی که فصلی را به مباحث اندیشه ی سیاسی اختصاص داده اند نیز نباید مورد غفلت قرار گیرند، مانند کتاب ارزشمند الفخری فی الاداب السلطانیه و الدول الاسلامیه ابن طقطقی.

4- دریافت عرفانی اندیشه ی سیاسی:

اگر چه اندیشه ی عرفانی از بنیاد، اندیشه ی ای غیرسیاسی است، اما برخی از نوشته های عرفانی، از نوعی دریافت عرفانی اندیشه ی سیاسی ایرانشهری خالی نیست. به نظر می رسد مهم ترین نوشته در این زمینه، مرصاد العباد نجم الدین رازی است و کتاب های ذخیرة الملوک میر سید علی همدانی، مجمع البحرین شمس الدین ابراهیم ابرقوهی، ساز و پیرایه ی شاهان پرمایه بابا افضل کاشانی نیز از این گونه نوشته های عرفانی محسوب می شوند.
5- کتاب های مربوط به ادب به معنای دقیق:
این نوشته ها در میان سیاست نامه ها از اهمیت خاصی برخوردارند. پر اهمیت ترین و کهن ترین این نگاشته ها کلیله و دمنه است، که نوشته های بسیاری به تقلید یا به تبع آن به نگارش در آمدند.(14)

پی نوشت ها :

1- نصر محمد عارف، فی مصادر التراث السیاسی الاسلامی، (دراسة فی شکایة التعمیم قبل الاستقراء و التاصیل). این کتاب به نحو شایسته ای چنین معرفی شده است: محمد تقی سبحانی، «میراث سیاسی مسلمانان(کتاب شناسی و ملاحظات روش شناختی)، «فصلنامه نقد و نظر، سال دوم، شماره 3 و 4.
2-علی اصغر حلبی، تاریخ اندیشه ی های سیاسی در ایران و جهان اسلامی، ص 12-14.
3- همان، ص 14.
4-فرهنگ رجایی، معرکه جهان بینی ها( در خردوزی سیاسی و هویت ما ایرانیان)، ص 17-28.
5- همان، ص 37-38 و 51-52.
6- همان، ص 128-131.
7-همان، ص 130-131 و 144-154.
8- علیرضا صدرا، نگارش ها و گرایش های فکری- سیاسی متفکران مسلمان؛ (در دست انتشار).
9- جهاد تقی صادق، الفکر سیاسی السباسی العربی الاسلامی(دراسة فی ابرز الاتجاهات الفکریة). این کتاب در فصلنامه، حکومت اسلامی سال اول، شماره 2 معرفی شده است.
10- آن. کی.اس. لمیتون، دولت و حکومت در اسلام، ترجمه و تحقیق سید عباس صالحی و محمد مهدی فقیهی، مقدّمه.
11-لئواشتراوس، فلسفه سیاسی چیست؟ ترجمه فرهنگ رجایی، ص 1-73.
12-Domination
13- سیدجواد طباطبایی، درآمدی فلسفی بر تاریخ اندیشه ی سیاسی در ایران، ص 12-37.
14-سیدجواد طباطبایی،خواجه نظام الملک، ص 86-117. گفتنی است طبقه بندی های دیگری نیز وجود دارد که از ذکر آنها صرف نظر شده است: از جمله محمدرضا حکیمی دانش سیاسی مسلمین را در چهار گروه طبقه بندی کرده است: فلسفه سیاسی فلسفی، فلسفه سیاسی کلامی، فلسفه سیاسی فقهی و فلسفه ی سیاسی اجتماعی( محمدرضا حکیمی، دانش مسلمین، ص 266-270)؛ ابوالفضل عزّتی مکاتب سیاسی اسلامی را در پنج گروه طبقه بندی کرده است: مکاتب سیاسی اسلام بر اساس مذاهب اسلامی، مذاهب اعتقادی و کلامی، مکاتب حقوقی و فقهی، مکاتب فلسفی و فکری و مکاتب مبتنی بر تجزیه و تحلیل تاریخ اسلامی(ابوالفضل عزّتی، سیاست در اسلام، ص 138-139).

منبع مقاله :
لک زایی، نجف، (1380)، اندیشه سیاسی محقّق سبزواری، قم: انتشارات بوستان کتاب (انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه ی علمیه ی قم)، چاپ اول