نویسنده: علی فریدونی
طبقه بندی اخوان از علم سیاست و تقسیم آن به علوم و دانش های مختلف، نشانه ی گستردگی این علم به دلیل تنوّع و کثرت نیازمندی های انسانی است و در واقع به علم سیاست به عنوان علمی جامع نگریسته شده که دارای شقوق و شاخه های متعددی است، چه در بعد جامعه شناسی و چه در بعد روان شناسی و فلسفی و فکری، لذا امروزه علم سیاست به شقوق و رشته های گوناگون تقسیم شده است.
مرحوم عنایت در مورد طبقه بندی اخوان الصّفا از علم سیاست می گوید:
نکته مهمی که از این طبقه بندی بر می آید این است که به نظر اخوان دانش سیاسی، دانش یگانه نیست که همه ی قواعد مربوط به سیاست فردی و اجتماعی انسانی را در همه ی احوال در برگیرد، بلکه چون زندگی انسان دارای وجوه گوناگون و متعدد است، دانش سیاسی نیز باید رشته های گوناگون داشته باشد تا بتواند برای مسائل هر وجه از زندگی انسان چاره هایی جداگانه ی مناسب آن بیابد تا جایی که نگارنده آگاه است این طبقه بندی را هیچ یک از دیگر متفکران مسلمان به کار نبرده است.(1)
در بینش اخوان الصّفا این تکثّر در تقسیم بندی سیاسی، نشانه ی بینش تکثّر گرایانه ی اخوان در عرصه اجتماعی و دینی و مذهبی است. در مورد بینش تکثر گرایانه آنان در امر مذهب و اعتقادات که گویای نوعی تساهل مذهبی است باید علّت را در دیدگاه آنان در مورد دین و عقل و فلسفه جست وجو کرد. در اندیشه آنان، نبیّ تجسّم عقل کلی است و دستورهای شریعت منطبق با احکام عقل است و از طریق فلسفه به شریعت و احکام آن می توان پی برد و هر فردی به عنوان یکی از نفوس جزئی، میزانی از عقل را که مرتبط با عقل کلی است دارد. در مورد دیدگاه آنان راجع به دین و مذهب در فصول بعدی مباحث جداگانه ای خواهد آمد و دلایلی از بینش اعتقادی آنها از رسائل ذکر خواهد شد. امّا در مورد بینش تکثّرگرای اجتماعی آنان، ذکر این نکته لازم است که آنان به دنبال وحدت جامعه و نجات از فساد سیاسی آن بودند.
با توجه به فرهنگ و آموزش های اخوان می توان به نوعی تکثّر اجتماعی در اندیشه آنان پی برد. البته این مفهوم با توجّه به تفاوت بینش فلسفی جدید و قدیم با آنچه که امروزه به نام پلورالیزم در امر سیاست و اجتماع مرسوم است شاید قابل تطبیق نباشد، ولی اساساً در اندیشه های دینی و به ویژه فلاسفه ی قرون سوم و چهارم هجری، تأکید بر عدل سیاسی حاکمان و ضرورت عمل به عدالت بوده که لازمه اش نوعی تکثّر است، به عبارتی دیگر اجرای عدالت و تأکید بر آن در فلسفه سیاسی دینی، خواست جمعی است که نهایت آن تحقّق خیر عمومی و مصلحت جمع است و لازمه ی تحقّق عدالت، برنامه ی جمعی مناسب برای رسیدن به عدالت است. عدالت را غایت قصوا فرض کردن، ابزارها و لوازم و تاکتیک های سیاسی و اجتماعی ویژه ای را می طلبد که از لوازم ضروری آن، توجّه به خیر عمومی و مصلحت جمعی است. در تعبیری از اخوان، خیر عمومی سعادت نهایی است و آن سعادت، رسیدن به عدالت است. تکثّر به این معنا در بینش فلاسفه ی کلاسیک اسلامی امری پذیرفته شده و مقبول است، یعنی تکثّر را در درون ساخت عدالت دیدن و از طریق آن به منفعت معنوی و مادی جمع رسیدن.
بدیهی است که برای این آرمان، نهادها و ساخت های سیاسی و اجتماعی لازم را باید ایجاد کرد. دولت عادله از نهادهای لازم برای نیل به آن تکثّر است و در آرمان اخوان، دولت اهل الخیر ( دولت نیکان) تحقّق بخش آن عدالت است -در این مورد در بحث دولت، تفصیل بیشتر خواهد آمد. مرحوم دکتر عنایت بدون توجّه به تفاوت بینش فلسفی عرصه ی جدید و قدیم فلسفه سیاسی، تقسیم بندی پنج گانه اخوان از سیاست را بر مکتب اصالت چندگانگی (Pluralism) تطبیق داده است. او می گوید:
در دانش سیاسی امروز این نظریه اخوان [ تقسیمات آنان از علم سیاست]، مکتب اصالت چند گانه(Pluralism) نام دارد و مقصود آن، روا بودن مشرب های گوناگون سیاسی در داخل یک جامعه به شرط رعایت یک سلسله اصول مورد اتفاق و اجماع عامه مردم است.(2)
همان گونه که ذکر شد در تطبیق بینش اخوان بر بینش جدید باید به تفاوت ماهوی و مبانی فکری اندیشه ها و فلسفه های سیاسی توجّه داشت، ولی تلاش جمعی برای نهاد سازی و ایجاد ساختار لازم برای تحقّق آرمان اجتماعی، امری بدیهی است و هر چیزی که به اجرای عدالت به عنوان خواست نهایی جمعی کمک کند، مقبول و پذیرفته است. لازمه ی این امر، بهره گیری از تجارب جمعی گروه ها و افراد و جوامع و تمدّن های مختلف است، این مفهومی است از تکثّر که در بینش اندیشمندان کلاسیک و از جمله بینش اخوان به این معنا تأکید شده است.
پی‌نوشت‌ها:
1. حمید عنایت، « بینش سیاسی اخوان الصّفا»، ترجمه و تحشیه غفوری، اطلاعات سیاسی - اقتصادی، سال دوازدهم، ش 9-10، (سال 1377).
2. همان.
/م
