جذابیت توهّم توطئه برای ایرانیان

توهّم توطئه در میان همه ی ملل کم و بیش دیده می شود، اما نوع و میزان گستره ی آن متفاوت است. توهّم توطئه در خاورمیانه بیش از مناطق دیگر جهان رواج دارد و در ایران بیش از کشورهای دیگر خاورمیانه. همان طور که در این بررسی کوتاه می بینیم ایرانیان به انواع و اقسام توطئه باور دارند و برای آنان دسیسه بینی در هر واقعه و حادثه ای از ابزار متداول برای تبیین علّی رویدادهای اجتماعی است. عوامل مؤثر در جذابیت توهّم توطئه در فکر ایرانی را می توان در عوامل سیاسی، فرهنگی و روانی- اجتماعی بررسی کرد. اما باید توجه داشت که ریشه ی اساسی توهّم توطئه را باید در عوامل سیاسی جست، عوامل دیگر مکمل و تقویت کننده ی عوامل سیاسی هستند.

الف. عوامل سیاسی

عوامل سیاسی در رواج توهّم توطئه چند نوع است. اول توطئه چینی قدرت های بزرگ در اوضاع و احوال نیمه استعماری؛ دوم توطئه پردازی رقبای خارجی و دستگاه امنیتی کشور برای مقاصد سیاسی و کوشش مداوم برای لجن مال کردن رجال کشور؛ و سوم فقدان آزادی بیان و برخورد آزاد و سالم عقاید و آراء گوناگون که موجب آسیب پذیری مردم در برابر شایعات گوناگون توطئه پردازان می شود.
مهم ترین عامل در اشاعه ی توهّم توطئه عامل عینی یعنی توطئه واقعی به خصوص در شرایط ضعف و ناتوانی سیاسی کشور است. به نظر ما هیچ یک از کشورهای خاورمیانه جز ایران شرایط نیمه استعماری به رقابت با یکدیگر می پردازند و بر علیه یکدیگر هم توطئه چینی و هم توطئه پردازی می کنند، زمینه ی مساعد برای پرورش توهّم توطئه فراهم می شود. بنابراین جای شگفتی نیست که از سال 1907، که کشور ما رسماً در وضعیت نیمه استعماری قرار گرفت، توهّم توطئه نیز همراه آن پدید آمد و به سرعت رشد کرد. از آن پس قدرت های بزرگ به انواع توطئه چینی ها برای هدف های سیاسی و اقتصادی خویش پرداختند که از اهم آنها قرارداد 1919 و کودتاهای 1299 و 1332 و اعمال نفوذ در تشکیل کابینه ها و تشکیل فراکسیون ها در مجلس و حمایت رسمی از عوامل و ایادی خود و گسترش رسم سرسپردگی و مسابقه ی رجال در تبلیغ و حتی اغراق در ارتباط خارجی آنان است.
عامل مؤثر دیگر، « توطئه پردازی » از سوی قدرت های رقیب خارجی و دستگاه های امنیت داخلی است. توطئه پردازی خارجی ها علیه یکدیگر بیشتر در همان شرایط نیمه استعماری و هنگام ضعف دولت مرکزی واقعیت پیدا می کند. چنانچه در سه دهه ی نخستین قرن حاضر سفارتخانه های روس، انگلیس و فرانسه و آلمان و عثمانی که در ایران فعال بودند دائماً علیه یکدیگر توطئه پردازی می کردند. این امر پس از اشغال ایران در جنگ دوم از سر گرفته شد که یکی از نمونه های اعلای آن تألیف خاطرات لاهوتی به وسیله ی مأموران سیا و جزوه هایی بود که همان سازمان علیه دولت ملی دکتر مصدق تهیه و پخش می کرد.
اما دستگاه های دولتی ایران و دستگاه های امنیتی کشور نیز در پخش شایعات بی اساس و توطئه پردازی نقش عمده ای داشته و دائماً در تلاش بوده اند که اذهان مردم را از امور واقعی به امور واهی منحرف کنند. از بهترین نمونه های این گونه توطئه پردازی ها آثار اسمعیل رائین است که از حمایت دستگاه امنیتی برخوردار بود. از جمله دیگر کسانی که در این زمینه قلم زده اند، دکتر مهدی بهار، ابراهیم صفائی و ابوالفضل قاسمی هستند. هدف عمده ی کتاب فراماسونری رائین آن بود که غالب رجال کشور را به نوکری انگلستان متهم کند، در حالی که هدف کتاب میراث خوار استعمار به قلم دکتر مهدی بهار، متهم کردن رهبران نهضت ملی شدن نفت به باز کردن پای امریکا به ایران بود تا مسئولیت دولت شاه در واقعه ی کودتای 28 مرداد و قرارداد با کنسرسیوم نفت پرده پوشی کند. سرتیپ هاشمی مدیر کل ساواک درباره ی کتاب فراماسونری می گوید «روزی اسماعیل رائین به خانه من آمد و اظهار داشت، شخصی به نام جواهری که از اعضای مهم سازمان فراماسونری و در ردیف بنیانگزاران لژ است. فوت کرده است و اسناد لژ او هنوز در خانه اش است.» سپس می افزاید که ساواک به راهنمایی رائین و هاشمی آن اسناد را از همسر جواهری تحویل می گیرد. وقتی جلد اول آن را مطالعه کردم، دیدم بیشتر محتویات آن با استفاده از مدارک به دست آمده از خانه ی جواهری تهیه شده است.»(1)
معمولاً دستگاه های دولتی نیز از شایعه پذیری و علاقه ی عمیق مردم نسبت به توهّم توطئه برای نشان دادن قدرت خود استفاده می کردند.
چنانکه از این شایعات که انگشت ساواک در غالب حوادث دخیل است و یا مرگ شخصیت هایی نظیر تختی، آل احمد، سید حسن ارسنجانی، دکتر علی شریعتی و حاج سید مصطفی خمینی به وسیله ی ساواک صورت گرفته است برای ایجاد رعب و وحشت در مردم استفاده می کردند. اسدالله علم در این باب می گوید:
عرض کردم قتل بختیار انعکاس عجیبی در مردم کرده است. یک عده ی دیگر هم از این قدرت عجیب دستگاه شاهنشاه، ماست ها را کیسه کرده اند. حتی می گویند آن دو نفر جوانی که هواپیمای ملی ما را ربودند، مأمورین ساواک بودند که می خواستند رد گم کنند و آنها هم در قتل بختیار شرکت کردند. شاهنشاه خندیدند. فرمودند این قسمت که مهمل است ولی شما تأیید بکنید. چه بهتر که قدرت ما هم مثل قدرت سابق انگلیسی ها افسانه ای بشود.(2)
همین شیوه ی شایعه پراکنی و توطئه پردازی را در سراسر کتاب خاطرات فردوست نیز می بینیم و در نشریات گوناگون سال های اخیر شاهد آن هستیم که خود نیاز به مقاله ی جداگانه مستقل دارد که از حوصله ی این بررسی کوتاه بیرون است.
عامل مؤثر دیگر در اشاعه ی توهّم توطئه، فقدان آزادی بیان و برخورد سالم عقاید و آراء و فرهنگ سیاسی لازم برای تساهل سیاسی و عقیدتی ماست. نویسندگان ما در دورانی که آزادی بیان دارند از آزادی قلم سوء استفاده می کنند و بدون احساس مسئولیت و عدم درک تأثیر خسران بار آن بر نسل جوان کشور به نشر شایعات بی اساس می پردازند و به هنگام تحمیل سانسور و اختناق تنها به نشر شایعاتی می پردازند که دستگاه های دولتی به آنها القاء می کنند.

ب. عوامل فرهنگی

عوامل ریشه دار فرهنگی، عوامل سیاسی را تشدید و تقویت می کنند. از جمله اعتقاد به ثنویت که از دوران پیش از اسلام در ادیان ایرانی اهمیت داشته و شالوده ی فکری توهّم توطئه را شکل می دهد. چنانکه در بخش اول این مقاله دیدیم توهّم اساطیری توطئه، که در افسانه های باستانی ایران متجلی می شود و در شاهنامه ی فردوسی انعکاس یافته است، سرشار از توهّم توطئه«انیران » بر علیه «ایران» است. از توطئه های شرق و غرب بر علیه ایرج، مؤسس اساطیری ایرانشهر، تا تأسیس ملوک طوایف به اغوای ارسطو و به دست اسکندر گرفته تا داستان های رستم و سهراب و اسفندیار و سیاوش همگی حکایت از توطئه های بی شمار دارند.
گذشته از آن اعتقاد به قضا و قدر و رمل و اسطرلاب و طالع بینی و دسیسه های فلک کج رفتار و نیروهایی که از حیطه ی دخالت انسان بیرون است از عواملی هستند که توهّم توطئه را تقویت می کند. خصوصیات اسطوره ای تاریخ نگاری سنتی ایرانی و علاقه ی ایرانیان به شیوه ی تفکر اسطوره ای و تمایل شدید آنان به اغراق شاعرانه حتی در مسائل سیاسی و اجتماعی نیز در تقویت توهّم توطئه بی تأثیر نبوده است.
چنانکه در ابتدای این مقاله متذکر شدیم انگیزه ی افراد در انتساب علت به وقایع سیاسی از موقعیت اجتماعی و منافع گروهی آنان نشأت می گیرد. با اینکه منافع گروهی در همه ی جوامع نقش عمده ای در پیدایش و اشاعه ی توهّم توطئه دارد، به نظر می رسد که تأثیر آن بر ایرانیان بیشتر و عمیق تر است. شاید فرهنگ سیاسی ایران، که تساهل فکری و تحمیلی عقاید سیاسی دیگران و برخورد عقاید آراء را ارج نمی گذارد، از عوامل اصلی این امر باشد. از آنجا که احساس مسئولیت و رعایت انصاف در قضاوت های فردی و جمعی و اعتدال فکری در جامعه ی ما حکم کیمیا دارد، به نظر نمی رسد که در آینده ی نزدیک دگرگونی محسوسی در کاهش تمایل ایرانیان به شایعه پردازی و توهّم توطئه پیدا شود.

پی نوشت ها :

1-سرتیپ منوچهر هاشمی، داوری، سخنی در کارنامه ی ساواک، لندن، 1373، صص 263، 264.
2-امیر اسدالله علم، همان، ص 86.

منبع مقاله :
آبراهامیان، یرواند، اشرف، احمد، همایون کاتوزیان، محمدعلی؛ (1382) جستارهایی درباره ی تئوری توطئه در ایران، گردآوری و ترجمه ی محمد ابراهیم فتاحی، تهران، نشرنی، چاپ هشتم