برای شکار جنگنده‌های دشمن هم صیاد داریم هم شاهین

گزارشی از توان پدافند هوایی ایران (4)
تا پیش از انقلاب اسلامی، تنها سامانه پدافند هوایی میانبرد کشور، ام-آی-ام-23 هاوک ساخت آمریکا بود. این سامانه که طراحی و توسعه آن به اوائل دهه 50 میلادی باز می گردد از 1960 وارد خدمت در آمریکا شده و پس از آن برای فروش به سایر کشورها عرضه شد. برنامه های متعدد ارتقاء برای آن از سوی سازنده اجرا شد. دو نمونه از این موشکها به ایران وارد شد که اکثر آنها از نمونه ارتقاء یافته بوده اند.

هاوک/مرصاد-شاهین-شلمچه

به گفته منابع معتبر ده ها آتشبار هاوک تا ابتدای انقلاب در ایران موجود بوده است که در نقاط مهم کشور گسترده شده بودند. با وقوع جنگ تحمیلی این سامانه پس از مدتی به طور گسترده وارد نبرد شد. با ابتکارات ناب و بی مثال نیروی هوایی در جنگ، این سامانه به طور مؤثری برای پوشش بسیاری از مناطق عملیاتی به طور دائم اختصاص یافت و در صورت اجرای عملیات زمینی، یک سایت هاوک در منطقه نبرد مستقر می شد.
ساقط شدن ده ها فروند هواپیمای عراقی در عملیات ها گواهی بر کارنامه موفق این سامانه در جنگ است.
تلاش برای افزایش تحرک سامانه که از نقاط ضعف مدل موجود در ایران به شمار می رود با مجاهدت نفرات پدافند و فرماندهان مبتکری چون شهید ستاری عملی می شد و پس از آغاز عملیات های سرکوب پدافند هوایی از سوی نیروی هوایی عراق نیز با هوشمندی پدافند و به کارگیری راهکنش(تاکتیک) جدید اغلب این تهدیدات به فرصتی برای شکار هواپیماهای عراقی تبدیل شد.
هر مجموعه از سامانه هاوک از اجزای متنوعی تشکیل شده که برخی از آنها رادار جستجوی اولیه، رادار ردگیری هدف، بخش فرماندهی، پرتابگر موشک است.
در این سامانه برد رادار جستجو بیش از 100 کیلومتر و برد رادار ردگیری بیش از 80 کیلومتر است. هر پرتابگر دارای سه فروند موشک بوده و سامانه توانایی درگیری با یک هدف را دارد. احتمال اصابت موشک به هدف برای سامانه هاوک بیش از 80 درصد است.
موشک هاوک حدود 5 متر طول، 37 سانتیمتر قطر و 638 کیلوگرم جرم دارد. برد نمونه بهسازی شده آن 40 کیلومتر و جرم سرجنگی آن 75 کیلوگرم است. بیشترین سقف پرواز اهداف قابل هدفگیری برای آن در منابع مختلف بین 16000 از 17000 متر و کمترین ارتفاع هدف 30 متر ذکر شده است. این موشک به بیشینه سرعت 2.5 برابر سرعت صوت دست می یابد و کمینه برد آن 1.5 کیلومتر است.
پس از سالها بکارگیری موفق سامانه هاوک و با پیشرفت صنایع هوافضا و الکترونیک در کشور و اجرای بهینه سازی های مختلف بر روی سامانه هاوک از نظر سامانه های راداری و جنگ الکترونیک و افزایش برد رادارهای کشف و تعقیب هدف، گام منطقی بعدی برای افزایش مناطق تحت پوشش پدافند هوایی ساخت نمونه بومی سازی شده از این سامانه بود.
افزایش توان تحرک سامانه هاوک و دیجیتالی شدن سامانه های آن مقدمه ای بود برای ساخت سامانه مرصاد که سال گذشته به نیروهای مسلح تحویل داده شد. موشک به کار رفته در سامانه مرصاد، شاهین نام دارد که از نظر ظاهر مشابه هاوک است اما در دورن تفاوت های اساسی با آن دارد.
بکارگیری سامانه های تماماً دیجیتال و سامانه راداری جدید در موشک آن را از نظر کارایی برتر از هاوک نموده است. اطمینان پذیری و عمر نگهداری بالاتر، مقاومت بیشتر در برابر جنگ الکترونیک و اضافه شدن الگوریتم های هوشمند در شناسایی و دسته بندی اهداف شاهین را بسیار کشنده تر از هاوک نموده است.
یکی از تفاوت های سامانه داخلی شاهین با هاوک، آنتن موجود در دماغه موشک است که در شاهین از نوع تخت و در هاوک از نوع آنتهای قدیمی منحنی است. اینکه آنتن جستجوگر شاهین از نوع آرایه فازی است یا پالس داپلر آرایه ای معلوم نیست اما در هر دو حالت کارایی موشک را نسبت به هاوک بسیار بالاتر می برد. ناگفته نماند که آنتن آرایه فازی حالت شلیک کن و فراموش کن را برای موشک ممکن می سازد که با عنوان هوشمند بودن این موشک همخوانی دارد اما از طرفی استفاده از چنین سامانه ای در موشک های پدافند هوایی معمول نیست زیرا موشک های دفاع هوایی به طور عادی تا پایان مأموریت می توانند از هدایت آتشبار خود برخوردار باشند.
در اجزای نمایش داده شده از سامانه مرصاد، رادار هشدار اولیه، رادار جستجوگر ارتفاع کم با نام جویا و رادار روشن کننده هدف و هدایت گر سامانه با نام هادی به چشم می خورد.
رادار هادی وظیفه قفل کردن بر روی هدف با سنجش شرایط دینامیکی آن و حدس زدن مسیر برای لحظات بعدی حرکت آن دارد. همانطور که از تصاویر پیداست رادار هادی به سامانه هایی مجهز شده است که در هاوک های موجود در کشور دیده نمی شود.
سامانه اپتیکی دید در روز و احتمالاً دید در شب و همچنین مسافت یاب لیزری و یک دوربین هدفگیری از جمله ای ادوات است. این سامانه ها علاوه بر بهبود شناسایی چشمی هدف در حالتی که توسط نفرات زمینی قابل شناسایی نباشد، امکان فعالیت سامانه را در محیط مغشوش جنگ الکترونیک نیز فراهم می آورد در نتیجه مرصاد می تواند در فضای نبردهای مدرن نیز شاهین های خود را به سمت اهداف هدایت کند.
از دیگر قابلیت های اعلام شده برای مرصاد، امکان شبکه شدن آن با سایر سامانه های پدافندی از جمله رادارهای دوربرد تاکتیکی با قابلیت کشف اهداف پنهانکار(رادارگریز) است. بدین ترتیب آگاهی از موقعیت تهدیدات و کم و کیف آنها و میزان خطرناک بودنشان برای واحد کنترل آتش مرصاد بهبود پیدا می کند.
در رزمایش پدافند هوایی مدافعان آسمان ولایت3 که مرصاد برای اولین تمرین جدی در آن شرکت داشت، اعلام شد برد و ارتفاع پروازی هدف قابل درگیری برای این سامانه افزایش یافته و همچنین توان درگیری همزمان با چند هدف به آن داده شده است.
برد موشک سوخت جامد این سامانه حدود 45 کیلومتر و ارتفاع تحت پوشش آن 50000 پا(معادل 15000 متر)، برد رادار کشف 110 و برد رادار تعقیب سامانه مرصاد نیز 80 کیلومتر عنوان شد. برخی منابع خارجی نیز توانایی ضد بالستیک تاکتیکی را برای آن دور از واقعیت نداسته اند.
با جمع بندی این اخبار باید گفت مرصاد در صورت ورود گسترده به خدمت نقش بسزایی در افزایش توانایی دفاع هوایی کشور در ارتفاع پایین و متوسط خواهد داشت خصوصاً با توجه با اینکه حدود 50 درصد تهدیدات هوایی کشور در ارتفاع متوسط ارزیابی می شود (به عنوان مثال بهترین ارتفاع هواپما برای شلیک بمب ها و موشک های دورایستا ارتفاعات متوسط است) ارزش سامانه مرصاد بیش از پیش آشکار می گردد.
توانایی درگیری همزمان با چند هدف نیز صرف نظر از تعداد اهداف قابل درگیری برای تلاش در جهت ایجاد توازن قوا در سناریوی هجوم سرتاسری و پر حجم دشمن بسیار مهم است و امیدواریم سایر سامانه های دفاع هوایی کشور نیز از این جهت بهینه سازی شوند.
برای روشن شدن موضوع در نظر بگیرید که مثلاً 30 آتشبار مرصاد در سرتاسر کشور عملیاتی شود، اگر به جای درگیری هر مجموعه با یک هدف بتوانند با تعداد بیشتر مثلاً 4 یا 6 هدف درگیر شوند به این معنی است که تعداد اهداف دشمن که در معرض خطر قرار می گیرند بجای 30 هدف می تواند 120 تا 160 هدف باشد که در اینصورت دشمن در محاسبات خود قطعاً تجدید نظر خواهد کرد.
البته برای هر آتشبار متحرک، نیمه متحرک و یا ثابت مسائل پدافند غیر عامل و دفاع در برابر نیروهای تکاوری دشمن بسیار مهم است که از پرداختن به آن در اینجا صرف نظر می کنیم. البته در قسمت پیشین گزارش به توانایی هدف قرار دادن بمب های هدایت شونده و موشک ها (نه صرفاً موشک های ضد رادار) توسط سامانه های برد کوتاه کشور اشاره شده است.
آخرین دستاورد موشکی معرفی شده در زمینه پدافند هوایی، موشک سطح به هوای میانبرد شلمچه است. این موشک که شباهت های بسیاری به شاهین دارد و به طور انبوه تولید شده و به تعداد زیاد به قراراه پدافند هوایی خاتم الانبیای ارتش تحویل داده شد دارای مشخصاتی از جمله جرم 637 کیلوگرم، طول 5 متر و سه سانتی متر، قطر 357 میلیمتر، سرعت 2.7 برابر سرعت صوت، ارتفاع پروازی قابل درگیری با هدف از 60 متر تا 18000 متر و برد مفید 40 کیلومتر است.
با توجه به شباهت زیرسامانه های شلمچه با شاهین و اعلام اینکه هدایت شلمچه از نوع راداری نیمه فعال است به احتمال بسیار بالا سامانه رادار داخلی شاهین که در بالا به آن اشاره کردیم نیز باید از همین نوع باشد. نکات دیگر در زمینه شلمچه بیشتر بودن سرعت آن از موشک هاوک است که حاکی از تقویت پیشران موشک است.
با این بیشینه سرعت که بیش از 800 متر بر ثانیه در ارتفاعات است شلمچه توانایی اصابت به اهدافی با سرعت بیش از دو برابر سرعت صورت را خواهد داشت. هر چند کمینه ارتفاع هدف برای درگیری در این موشک 60 متر است که برای درگیری با موشک های کروز که عمدتاً در ارتفاع کمتر از 20 متری پرواز می کنند بیش از حد بالا است، اما بیشینه سقف پرواز هدف قابل درگیری که 18000 هزار متر است عملاً به معنی پوشش بسیار عالی برای ارتفاعات متوسط است که تقریباً تمامی اهداف هوایی ارتفاع متوسط را در معرض تهدید مرگبار خود قرار می دهد. حتی جنگنده های چابک امروزی نیز در صورت تسلیح برای مأموریت هوا به سطح که منجر به افزایش وزن می شود کمتر توان پرواز در چنین ارتفاعی را دارند.
با توجه به نتایج آزمایشات شلمچه این موشک در ترکیب با سامانه مرصاد توانایی ردیابی و اصابت به اهداف با سطح مقطع راداری (RCS) کم را دارد. البته همانطور که در قسمت اول این گزارش اشاره کردم بحث انهدام با اصابت تفاوت دارد و اصابت به هدف نیازمند فناوری بالاتری است که با توجه به قابلیت مانور بالایی که برای شلمچه فراهم شده در کنار سامانه های کشف و ردگیری میسر شده است. البته این موشک به فیوزهای مجاورتی پیشرفته برای انفجار سرجنگی در صورت عدم اصابت به هدف مجهز است که در هر صورت موشک را در رسیدن به نتیجه یاری می کند.
با توجه به تولید بومی این موشک، قیمت تمام شده آن کاهش یافته و در نتیجه تولید انبوه آن ممکن شده و به تعداد زیاد در ساختار پدافند هوایی کشور به کار گرفته شده است.

استاندارد اس-ام-1

این موشک نیز جزء خریدهای پیش از انقلاب است که در ناوشکن های نیروی دریایی به کار گرفته شده بود. با وقوع جنگ تحمیلی و شرایط خاص تحریم، علاوه بر استفاده از آن به عنوان موشک هوا به هوا در جنگنده اف-4ئی فانتوم2 نیروی هوایی ارتش (و احتمالاً به عنوان موشک هوا به سطح) اقدام به سازگارسازی استاندارد با سامانه هاوک شد.
در استفاده به عنوان موشک هوا به هوا اقدام به درگری با هواپیمای بلندپرواز میگ-25 شد که موشک با فاصله از اطراف هدف عبور کرده و به آن برخورد نکرده است. در ترکیب موشک استاندارد در پرتابگرهای موشک هاوک نیز به صورت دوتایی از آن بهره گیری شد. علت این کار توانایی دست یابی استاندارد به ارتفاعات بالاتر عنوان شده است. این طرح ها چندان فراگیر نشد و اغلب به خاطر غلبه بر شرایط تحریم تسلیحاتی و نیازهای جنگ صورت گرفت.
البته گفته می شود بکارگیری استاندارد در سامانه هاوک با نام پروژه شباهنگ منجر به سرنگونی حداقل یک فروند هواپیمای عراقی شده است. ناگفته نماند که ایرباس ایرانی ساقط شده در سال 1367 نیز با نمونه ای از همین موشکها مورد اصابت قرار گرفته است.
پس از جنگ این موشک در رژه های نیروهای مسلح به نمایش در آمده و خبرهایی مبنی بر بازسازی و بهینه سازی و حتی تولید آن در داخل کشور با نام فجر منتشر شد. به جز ناوشکن ها (که بعد از جنگ از خدمت خارج شدند) حداقل یکی از ناوچه های کلاس پیکان نیز به این موشک مجهز شده و همچنین در پاشنه ناوشکن (ناو محافظ) جماران نیز پرتابگرهای این موشک دیده می شود.
از جمله مشخصات نمونه پایه موشک استاندارد می توان به طول 4.41 متر، قطر 34.3 سانتیمتر، دهانه بال 1.08 متر، جرم 495 کیلوگرم، برد تا 37 کیلومتر، ارتفاع پروازی تا حدود 19000 متر و سرعت دو برابر سرعت صوت (کمتر از 700 متر بر ثانیه) اشاره نمود. این موشک از نوع راداری نیمه فعال است که در این موشک گیرنده ای در دماغه، امواج بازتاب یافته از هدف را که توسط رادار خودی ارسال شده دریافت کرده و موشک با آشیانه یابی امواج به سمت هدف هدایت می شود. این موشک سوخت جامد دارای سرجنگی 62 کیلوگرم و فیوز مجاورتی است.
با توجه به اعلام اخباری مبنی بر تجهیز شناورهای نیروی دریایی به سامانه پدافند هوایی و اینکه این سامانه ها حداقل باید شامل انواع کوتاه برد و میانبرد باشد، احتمال بکارگیری گسترده موشک استاندارد را باید در نظر داشت. البته با توجه به اینکه تمامی سامانه های پدافند هوایی کشور مورد بهینه سازی قرار گرفته اند در صورت بکارگیری این موشک با سلاحی متفاوت از قبل روبرو خواهیم شد هر چند تا زمان اعلام دقیق نوع سامانه و یا مشخصاتی از موشک فجر نمی توان نظر خاصی ابراز نمود.

سام-6

دفاع از نیروهای عمل کننده در صحنه عملیات نیز یکی از نیازهای مهم است که توسط طراحان سامانه های پدافندی مورد توجه بوده است. نیازی که با توجه به عدم وجود چنین سامانه ای در زمان جنگ تحمیلی 8 ساله فشار زیادی بر نیروهای پدافند هوایی نهاجا وارد می کرد به طوریکه برای برپایی امکانات راه اندازی سامانه هاوک که تنها سامانه میانبرد موجود در کشور در عمده سالهای جنگ بود بکارگیری توان لجستیکی قابل توجهی را به دنبال داشت.
در آن روزها با حرکت به سوی متحرک سازی سامانه هاوک تا حدودی نیاز به چنین سامانه ای بر طرف شد از این رو با توجه به نیاز به چنین سامانه ای و در دسترس بودن مجموعه سام-6 که کارنامه پرفراز و نشیبی نیز دارد روند بکارگیری آن در نیروی هوایی سپاه از سالهای پس از جنگ آغاز شد. این سامانه که نسل اولیه آن محصول شوروی سابق است تاکنون در چندین جنگ از جمله جنگ های اعراب و رژیم اشغالگر قدس حضور داشته و توسط اعراب بکارگرفته شد در ابتدای کار نتایج درخشانی از خود برجای گذاشت اما با شناسایی ضعف های آن توسط دشمن از کارایی آن تا حد زیادی کاسته شد.
نتایج این درگیری ها نقش مهمی در روند بهسازی آن توسط کشور سازنده داشت و پس از آن نقطه ضعف های شناسایی شده برطرف شده و نقش عملیاتی آن بار دیگر پر رنگ شد.
در جریان دفاع مقدس نیز این سامانه توسط رژیم بعث عراق مورد استفاده قرار گرفت که موفق به سرنگونی تعدادی از هواپیماهای جنگنده بمب افکن نهاجا شد.
در دهه 90 میلادی نیز این سامانه توسط عراق و یوگسلاوی بر ضد آمریکا و ناتو بکارگرفته شد که موفق به سرنگونی تعدادی از هواگردهای متخاصم شد.
به گفته فرماندهان قرارگاه پدافند هوایی خاتم الانبیاء سامانه سام-6 نیز مانند سامانه هاوک مورد بهینه سازی های بسیاری قرار گرفته است. مهمترین مشخصات عملکردی این سامانه شامل کشف و ردگیری اهداف در برد 55 کیلومتر و بیشتر از آن و هدف قرار دادن آنها تا برد 25 کیومتر و سقف پرواز 25-30 متر تا 14000 متر، جرم 600 کیلوگرم و سرجنگی 59 کیلوگرم و سرعت 2.8 برابر سرعت صوت است.
در این سامانه تمامی رادارهای جستجو، تعقیب هدف و پرتابگر موشک بر روی شاسی زرهی مستقر هستند و از اینرو این سامانه کاملاً متحرک است. پرتابگرهای سام-6 دارای سه موشک است. این موشک ها داری یک بوستر اولیه سوخت جامد و موتورهای رمجت برای زمان اصلی پرواز هستند.
این سامانه در ساختار پدافندی نیروی هوافضای سپاه و هماهنگ با قرارگاه پدافند هوایی خاتم الانبیاء ارتش است.

اچ-کیو-2/صیاد1/صیاد1-آ/ صیاد-2

سامانه موشکی اچ-کیو-2 که چند سالی پس از شروع جنگ تحمیلی به ساختار پدافند هوایی کشور وارد شد، در واقع نسخه چینی سامانه معروف سام-2 گایدلاین شوروی سابق است. چینی ها با ساخت آن به تکمیل مجموعه دفاع هوایی خود پرداختند و با چند مرحله ارتقاء آن بازار صادراتی خوبی نیز برای خود دست و پا کردند.
در زمان جنگ تحمیلی 8 ساله با توجه به شرایط تحریم تسلیحاتی کشورمان از یکسو و نیاز به سامانه هایی برای پوشش ارتفاعات بالا برای خرید اچ-کیو-2 اقدام گردید. این سامانه به نیروی هوایی سپاه تحویل داده و در شهرهای مهم کشور مستقر شد. یکی از علل اصلی اینکار نیز این بود که دشمن با استفاده از هواپیماهای بلندپرواز خود اقدام به بمباران شهرهای کشور می نمود بخصوص نمونه بمب افکن از جنگنده میگ-25 که با سرعت و سقف پرواز استثنایی خود دردسر واقعی برای پدافند هوایی کشور بود.
عدم موفقیت موشک استاندارد برای غلبه بر این مشکل و موفقیت اچ-کیو-2 در انهدام یک فروند میگ-25 عراقی بر فراز آسمان اصفهان در سال 1365 به ماندگاری هرچه بیشتر آن در نیروهای مسلح کمک کرد و این سامانه تا زمان ورود سام-5 یا همان اس-200 در سالهای بعد از جنگ یگانه جنگ افزار موشکی دفاع هوایی برای پوشش دادن ارتفاعات بیش از 20 هزار متر بود. اما به دلیل مانورپذیری پایین موشک سامانه اس-200 که توانایی آن را برای مورد اصابت قرار دادن اهداف مانور کننده کاهش می داد، اچ-کیو-2 که توان مانور بهتری دارد همچنان در خدمت باقی ماند. البته باید گفت در موارد دیگری در زمان جنگ اچ-کیو-2 در شکار هواپیماهای متجاوز ناکام ماند.
از آنجایی که سلاح ناشناخته و ناکارامد برازنده رزمندگان اسلام نبوده و نیست، تلاش برای بهینه سازی و ساخت نمونه بومی از سامانه اچ-کیو-2 آغاز شد و حاصل آن موشک پدافند هوایی بومی صیاد-1 گردید. هر چند صیاد-1 از نظر ظاهری و همچنین نوع و تعداد پیشران با اچ-کیو-2 مشابه است ولی سامانه های هدایت آن به طور کامل دگرگون شده است. این موشک از نوع دو مرحله ای است که مرحله اول آن یک پیشران سوخت جامد با زمان سوزش تقریبی 3 تا 4.3 ثانیه و پیشران مرحله دوم آن از نوع سوخت مایع با زمان کارکرد 60 ثانیه است.
موشک صیاد-1 طولی برابر با 10.84 متر و 2320 کیلوگرم جرم دارد که 195 کیلوگرم آن مربوط به سرجنگی است. این موشک به سرعت بسیار خوب 1200 متر بر ثانیه(تقریباً چهار برابر سرعت صوت) دست یافته و توانایی تحمل شتاب 12جی را دارد.
نمونه دیگری از این موشک با نام صیاد-1-آ نیز ساخته شد که به جای هدایت راداری از هدایت آشیانه یاب فروسرخ برخوردار بوده و برد آن بالغ بر 60 کیلومتر است.
نسل دوم از موشک صیاد با نام صیاد-2 نیز اخیراً معرفی شد که بنابر اخبار دارای هدایت راداری، برد بیشتر، سامانه های جنگ الکترونیک پیشرفته و هماهنگی با سایر سامانه های پدافند هوایی کشور است.
با توجه به مشخصات اعلام شده برای صیاد2 از جمله سر جنگی 200 کیلوگرمی و سرعت حرکت 1200 متر بر ثانیه احتمالاً در این نمونه از همان پیشران موجود در صیاد1 استفاده شده است اما با توجه به اینکه گفته شده بود قرار است در نمونه های بعدی موشک های صیاد به جای پیشران سوخت مایع از سوخت جامد استفاده شود به برخی مزایای پیشرانه های سوخت جامد اشاره می کنیم. در این نوع پیشران موشک پرشتاب تر بوده و اطمینان از عملکرد آن نیز افزایش می یابد.
همچنین زمان آماده شلیک بودن آن نیز بسیار افزایش خواهد یافت زیرا پیشرانه های سوخت مایع به دلیل خاصیت خورندگی اکسید کننده موجود در خود تا حدود 6 ماه به صورت شارژ شده و آماده شلیک هستند ولی در سوخت جامد این مشکل وجود ندارد. بعلاوه در سوخت مایع سامانه های متعددی از جمله شیرها و پمپ ها وجود دارد که هم وزن اضافی تحمیل کرده و هم با توجه به ماهیت مکانیکی مشکلات اطمینان عملکردی و بحث های مربوط به تعمیرات را با خود به همراه دارند. از اینرو پیشران سوخت جامد برای موشک های پدافند هوایی گزینه مناسبتری است.
همچنین اعلام شده که با بهسازی های این مرحله صیاد2 توانایی شکار اهداف با سطح مقطع راداری پایین را دارد.
با توجه به باقی ماندن سامانه صیاد از گذشته تاکنون و بهینه سازی های مختلف اجرا شده روی آن می توان بیش از پیش به تأثیر سامانه ای با این توانمندی از نظر سقف پرواز در شبکه یکپارچه پدافند هوایی کشور پی برد.

اس-200

موشک برد بسیار بلند و ارتفاع بالای اس-200 یکی از دوربردترین سامانه های پدافند هوایی در حال خدمت در جهان است. پیشینه این سامانه به سال های دهه 1960 باز می گردد. نمونه های ابتدایی آن از 1967 وارد خدمت شده اند و تاکنون چندین نسل از آن که عمدتاً با توجه به بهینه سازی های سامانه های آن شکل گرفته اند معرفی شده است. این تفاوت نسل ها هم ناشی از نوع موشک و هم بهسازی سامانه های اصلی و سامانه کمک اضافه شده به مجموعه است.
نمونه های مختلف موشک های این سامانه جرمی در حدود 7000 کیلوگرم دارند که حدود 215 کیلوگرم آن را سرجنگی تشکیل می دهد. این نمونه ها با طولی در حدود 11 متر سرعتهای 4 تا حدود 7 ماخ داشته و ارتفاعات 29 تا 40 کیلومتر و بردهای 150 تا 400 کیلومتر را پوشش می دهند. پیشران نمونه های اولیه این موشک سوخت مایع به همراه چهار بوستر (پیشران کمکی) سوخت جامد و در نمونه های بعدی پیشران سوخت جامد دوگانه است. صرف نظر از اینکه کدام مدل یا مدلها از موشک های این سامانه در کشور موجود است، به واقع دوربردترین سلاح پدافند هوایی کشور است و توانایی درگیر شد با موشکهای بالستیک را نیز دارد.
اس-200 در چند درگیری نظامی حضور داشته است از جمله در زمان حمله آمریکا به لیبی در دهه 1980. در آن عملیات به دلیل شدت جنگ الکترونیک آمریکایی ها اس-200 موفق به شکار هیچ هدفی نشد که این مشکل تمام سامانه های راداری شوروی سابق در آن مقطع بود. از اینرو بهسازی های گسترده ای در این سامانه صورت گرفت.
توانایی تحمل شرایط جنگ الکترونیک و همچنین اضافه شدن سامانه هایی چون اخلالگر پرقدرت پلنا که نه تنها فعالیت هواپیماهای دشمن را مختل نموده بلکه محل خود آن نیز به سختی قابل شناسایی است این سامانه را بار دیگر به عنوان ابزار دفاعی مهمی برای کاربران آن تبدیل نموده است. سرعت بسیار بالای موشک های این سامانه فرصت واکنش نشان دادن از سوی هدف را بسیار کم نموده و عملاً مسافت تا هدف در مدت زمان کمی طی می شود مثلاً برای انهدام هدفی در برد حدود 150 کیلومتری این موشک تنها به حدود یک دقیقه زمان نیاز دارد در حالیکه در این فاصله ممکن است دشمن هنوز به مرزهای کشور نرسیده باشد و یا در برد کافی از هدف برای رهایی مهمات دورایستای خود نباشد.
کشورمان نیز با بهسازی های متعدد بر روی اس-200 آن را به پدیده ای متفاوت از گذشته خود تبدیل نموده و کارایی آن را برای نبردهای امروز تضمین نموده است. از جمله ساعات کارکرد سامانه که قبلاً بخشی از شبانه روز قابل استفاده بود که از چند سال قبلا این سامانه توانایی کارکرد متوالی را برای ساعات زیاد دارد. همچنین عامل محدود کننده برد به کمتر از حد توانایی موشک که از سوی سازنده اعمال شده بود به دست متخصصان کشورمان بر طرف شده و برد موشک بیشتر گردید.

موشک سامانه اس-200

در آخرین ارتقاء های اجرا شده نیز تمامی اجزای سامانه اس-200 به نوع دیجیتالی تبدیل شد که باعث افزایش عمرکاری، کاهش احتمال خرابی، افزایش ظرفیت پردازش داده ها و تصمیم گیری بهتر در زمان درگیری، شبکه شدن با سامانه های راداری دوربرد و کشف کننده اهداف پنهانکار شده است. به عنوان مثال سامانه های لامپی مورد استفاده با سامانه های نیمه هادی و ترانزسیتوری با قابلیت کارکرد در دمای منفی40 تا مثبت120 درجه سانتیگراد تعویض شده است. این مساله مزیت‌های زیای دارد، از جمله اینکه در شرایط تحریم تهیه ترانزیستورها راحت‌تر است و در ضمن وجود این سامانه موجب کاهش تشعشعات مضر، کاهش حجم و وزن سامانه‌ها و در نتیجه چالاکی و تحرک‌پذیری بهتر آن‌ها می‌شود.
با این حجم از تغییرات که شگفتی کشور سازنده یعنی روسیه همسایه دریایی بی تعهدمان را به دنبال داشته این سامانه به یکی از ابزارهای مهم در مجموعه پدافند هوایی کشور تبدیل شده است که علاوه بر توانایی هدف قرار دادن هواپیماهای بزرگ دشمن نظیر سوخت رسان ها، رادارهای هوابرد (آواکس)، بمب افکنها، توانایی انهدام اهداف با سطح مقطع راداری پایین مانند هواپیماهای شناسایی با سقف پرواز بسیار بالا را نیز دارد. به عنوان مثال در رزمایش بزرگ پدافند هوایی مدافعان آسمان ولایت3 که در سال گذشته برگزار شد اس-200 موفق به سرنگونی یک هدف بی سرنشین در برد بیش از 100 کیلومتر شد. همچنین اعلام شده که برای افزایش تحرک سامانه اس-200 که اساساً یک سامانه از نوع ثابت است تلاشهایی صورت گرفته است.
از آخرین بهسازی های سامانه اس-200 نیز باید به استتفاده از موشک های جدید در این سامانه اشاره کرد که چندی پیش اعلام شد. نوع موشک مزبور و قابلیت های آن معلوم نیست ولی به طور قطع برای برطرف کردن محدودیت های ناشی از شرایط خود موشک چنین تصمیمی گرفته شده است.
با توجه به مصاحبه فرمانده محترم قرارگاه پدافند هوایی خاتم الانبیاء در روز چهارشنبه 9 شهریور ماه 1390 با شبکه جام جم و مطرح کردن راهبرد انهدام دشمن قبل از رسیدن به مرزهای کشور، این حدس منطقی به نظر می رسد که اس-200 با توجه به برد و سقف پرواز استثنایی خود یکی از پایه های این راهبرد باشد. بهسازی های متعدد این سامانه در کشور و ایجاد امکان درگیر شدن با اهداف مختلف نیز این حدس را تقویت می کند.
البته گفتنی است برای ایفای نقش CISR که به طور خلاصه درگیر شدن با سامانه های رادار هوابرد و یا هواپیماهای اخلاگر الکترونیک و نظیر آنها است نیز اس-200 گزینه مناسب ترین گزینه است که تغییر در سامانه راداری خود موشک را می طلبد.

سامانه دوربرد برتر از اس-300

پس از شروع داستان اس-300 و روشن شدن مجدد دنائت و بی شرمی طرف روس، مسئولان داخلی از برنامه ساخت سامانه ای مشابه در داخل که از مدتها در جریان بوده پرده برداشتند. تا کنون هیچ گونه مشخصاتی راجع به این سامانه منتشر نشده است اما از مصاحبه های انجام شده برمی آید که با مطالعه ویژگیهای برترین سامانه های دنیا در این رده اقدام به طراحی و ساخت این سامانه شده که به گفته فرمانده سابق پدافند کشور این سامانه ساخته شده و در مراحل آزمایش است.
در اینجا با اشاره ای به برخی از ویژگی های اس-300 علت تلاش برای در اختیار داشتن چنین سامانه ای با توجه به وجود اس-200 روشن تر می شود. موشکهای سامانه اس-300 در قیاس با اس-200 کوچکتر بوده و برد کمتری دارند (برد پرتاب کمتر از 100 کیلومتر) اما کوچکتر بودن آنها باعث می شود تا حمل چندین فروند از آنها در یک پرتابگر مقدور باشد بعلاوه تحرک تمامی اجزای سامانه اس-300 نیز بسیار بیشتر از اس-200 است.
این سامانه همچنین توان درگیری همزمان با چندین هدف را دارد که به مدد سامانه های جدید تر و قابل تر و تعداد زیاد موشک های آماده پرتاب حاصل شده است. هر آتشبار سامانه اس-200 دارای 6 پرتابگر تکی است ولی هر آتشبار اس-300 از حداقل چهار پرتابگر چهار تایی یعنی 16 موشک بهره می برد. این موشکها که بسیار چابک و مانورپذیر هستند و از اینرو توانایی درگیری با هواپیماهای جنگنده و اهداف نسبتاً کوچک نظیر موشک های کروز را به راحتی دارند. همچنین بارگذاری مجدد موشک ها در اس-300 بسیار سریعتر از اس-200 صورت می پذیرد. از نظر قیمت هر موشک و ارزش هدف نیز موشک های سامانه اس-200 برای هدف قرار دادن اهداف پر ارزش مناسب است.
بنابراین وجود سامانه ای نظیر اس-300 در مجموعه پدافند هوایی کشور لازم است اما متخصصان داخلی اثبات کرده اند که نیازمند تجهیزات بیگانه نیستند و اس-300 تنها برای صرفه جویی در زمان مدنظر بود اما با توجه به بازدارندگی همه جانبه زمان برای توسعه نمونه بومی از چنین سامانه ایی فراهم شد و دور نیست تا این سامانه نیز به دست رزمندگان اسلام برسد. مشخصات این سامانه هرچه که باشد قطعاً یاوری برای دفاع از مرزهای هوایی کشور در برابر گرگ های مست بیگانه خواهد بود اما بازخوانی مشخصات کلی آن که توسط فرماندهان محترم قرارگاه پدافند هوایی کشور ذکر شده است خالی از لطف نیست.
در طراحی این موشک ویژگیهای برتر سامانه های مشابه ساخته شده در دنیا مورد مطالعه دقیق قرار گرفته و در نتیجه سامانه ایی با امکانات متنوع از نظر مأموریتی پدید آمده است. به طور خاص در مقایسه با سامانه اس-300 سامانه ایرانی توانایی درگیری با اهدافی را دارد که در اس-300 دیده نشده است که این به دلیل ماهیت متفاوت تهدیدات پیش روی ایران در قیاس با روسیه است. سامانه ایرانی علاوه بر توانایی درگیری با اهداف به اصطلاح آیرودینامیک نظیر هواپیما، توانایی درگیری با موشک های بالستیک، کروز و همچنین موشک های دیگر را داشته و انهدام اهداف با سطح مقطع راداری پایین به طور ویژه در طراحی آن مورد توجه بوده است.

* پاسخ به چند انتقاد

در پایان این سلسله گزارش ها اشاره به چند نکته نیز لازم به نظر می رسد. هر چند در محافل مختلف گفته می شود که برخی سامانه های کشور در جنگ هایی که شرکت داشته اند موفق نبوده اند در پاسخ باید گفت این سامانه ها به طور کامل بهسازی شده و ارتقاء های متعددی نیز بروی آنها اجرا شده است.
گفته می شود این سامانه های بهینه شده و همچنین سامانه های ساخت داخل تاکنون در میدان عمل آزموده نشده اند که باید گفت هر چند آخرین جنگ در این کشور بیش از 20 سال پیش به پایان رسیده است اما از زمان تا امروز تمامی سامانه های زمینی، هوایی و دریایی کشور در رزمایش های بسیاری آزموده شده و هر سامانه جدید نیز علاوه بر آزمایشات کامل توسط سازنده در کشور، توسط نیروی بکارگیرنده نیز آزمایش شده و در تمرینات منطقه ای و سپس رزمایش های کشوری نیز در شرایط شبیه سازی شده با واقعیت آزمایش می گردد.
همچنین تمرین های بدون اطلاع نیز بخشی از آزمایشهای سختگیرانه فرمانده هان رده بالا برای آزمودن ابزارهای موجود است بدین صورت که یک تیم بدون اطلاع موضع پدافندی با استفاده از وسائلی چون هواپیماهای بدون سرنشین به آن موضع نزدیک می شوند و سامانه پدافندی در معرض یک نفوذ واقعی قرار می گیرد که آخرین نمونه از این دست در نزدیگی سایت هسته ای فردو در قم به وقوع پیوست که البته با دخالت مقامات غیر مسئول و اطلاع رسانی ایشان به عکس و نفوذ پهپاد آمرکایی جلوه داده شد. نکته دیگر اینکه کمی پس از پایان جنگ تحمیلی، دشمن اصلی در منطقه اردو زده و تا کنون نیز باقی است و همواره با سامانه های خود در حال سنجش توانمندی نیروهای پدافندی کشور بوده است.
حتی پا را از این نیز فراتر گذاشته و با تلاش برای نفوذ دادن پرنده های بدون سرنشین خود به محدوده تحت کنترل کشور به آزمودن توان دفاعی کشور اقدام نموده اند. البته در پاسخ به این گستاخی ها در همین چند سال اخیر بیش از 10 فروند از پرنده های بیگانه ساقط شده اند و حتی برای نشان دادن توانایی بالای کشور، در خارج از FIR کشور نیز اقدام به انهدام پرنده های بون سرنشین دشمن شد.
در بحث نقاط کور نیز که گفته می شود با توجه به شکل گیری ساختار پدافند هوایی کشور پیش از انقلاب و به دست آمریکایی ها دشمن از تمام نقاط کور کشور اطلاع دارد باید عرض کرد پس از وقوع انقلاب شکوهمند اسلامی و تجاوز ناجوانمردانه ارتش بعث عراق، بسیاری از حمله های دشمن از همین نقاط کور اجرا شد.
با تلاش متخصصان پدافند هوایی کشور و ابتکارات آنها نه تنها نقاط کور شناسایی شده تحت پوشش قرار گرفت بلکه تیم هایی نیز مسئول یافتن سایر نقاط کور در مرزهای کشور و نیز در اطراف نقاط حیاتی کشور شد. پس از فراغت از جنگ تحمیلی نیز این روند تا امروز نیز با توجه به حضور دشمن در پشت دروازه های کشور ادامه داشته و حتی با فراهم نمودن تجهیزات تاکتیکی مناسب، این تهدید به فرصت تبدیل شده و بسیاری از این شیارها که برای نفوذ پرنده های بدون سرنشین و موشک های کروز قابل استفاده است به عنوان قتلگاه این تهدیدات درآمده اند و تجهیزاتی همچون سامانه مصباح-1 برای این منظور آماده شده اند.
همچنین شبکه چند ده هزار نفری از دیده بان ها در مرز و داخل کشور که شامل نیروهای بسیج، نیروی انتظامی و سایر نیروهای توجیه شده برای این منظور هستند و برخی نیز به سلاح های دوش پرتاب برای انهدام تهدیدات ارتفاع پست مجهز شده اند و با وسائل ارتباطی پیشرفته داخلی به افزایش آگاهی پدافند کشور از وضعیت موجود کمک می کنند.
امروز با یک نگاه منصفانه مجموعه پدافند هوایی کشور یکی از پیشرفته ترین و آماده ترین ترین نیروهی رزمنده کشور هستند که در آرام ترین شرایط منطقه نیز بیشترین هشیاری و آمادگی را حفظ کرده و با فراهم نمودن لایه های پنهان دفاعی و اجرای راهبرد دژهای پدافندی آماده نابود کردن دشمن در بهترین شرایط رزمی حتی با همکاری سرسپردگانشان در منطقه هستند.
منبع مقاله :
سایت مشرق