هنر صدر اسلام

اولين مسجد، مسجدي عربي است که ابتدا حياط خانه اي در حجاز بوده است و مسجد پيغمبر ( صلي الله عليه و آله ) در مدينه که قطعه زميني محصور بوده که يک ضلع آن را نوعي انبار پوشيده از برگ نخل تشکيل مي داده است. « اين مسجد به قدري ابتدايي بوده که نمي توان تصور کرد که اعراب مغرور چنين معبدي را به ملل مغلوب، با چنان تمدن کهن و درخشان، تحميل کرده باشند. »(1)
از طرف ديگر، محقق است که در دوره ي فتوحات اسلامي، نماز عبادت در فضاي آزاد يا در ابنيه اي که از قديم در همان محل بوده، برگزار مي شده و سپس اين بناها با تغييراتي به صورت عبادتگاه اسلامي در مي آمده و به اين کار اختصاص مي يافته است.
« اولين مساجدي که اعراب ساختند در شهرهايي که قبلاً اردوگاه سپاه اسلام بوده، مانند بصره و کوفه در بين النهرين و فستط در مصر، بنا شده است. بصره در سال 14 هجري (635م.) ساخته شد و مسجد آن در سطح زمين بدون هيچ ساختماني احداث گرديد و با پرچيني يا حصاري از ني محصور شده بود. مسجد کوفه در سال 17 هجري ساخته شده و با خندقي محصور گرديده بود و در جهت جنوبي آن چند رديف ستون روباز قرار داده شده بود. ستون هاي مزبور از کاخ شاه زادگان خيمه در حيره، به آن جا حمل شده و روي آن را با سقفي از حصير و گل پوشانده بودند، و مسجد فسطاط در سال 21 هجري به دستور عمرو بن عاص در بازگشت از محاصره ي اسکندريه ساخته شده و ابتدا ساختمان کوچکي به وسعت 29×17/5 و تماماً سرپوشيده بوده و حياط نداشته و ديوارهايش از خشت خام و بدون اندود بوده است. نماز جمعه در ميدان مجاور آن برگزار مي شده است. »(2)
اما ابنيه اي که بعداً به مسجد اختصاص يافت، بيش ترشان از نوع معماري کشورهاي مغلوب بوده است. مثلاً در ايران، چار طاق ها يا گنبدهايي که روي چهار ستون قرار گرفته و آتش دان معابد زرتشتيان در آن بوده ( مثل چهار طاقي نياسر کاشان در آغاز دوره ي ساساني )، همچنين ايوان خراسان، يعني جلوخان بلند و عميقي که پارت ها يا اشکانيان به مغرب ايران آوردند و بعدها تالار بارعام ساسانيان شد، يا بنايي در فارس، مرکب از يک تالار مربع گنبددار که جلوي آن ايواني بوده، و از ابنيه ي دوره ي ساساني دالاني که در مرکز، گنبدي داشته و هم اکنون قسمتي از آن در کاخ شاپور دوم در ايوان کرخه ي خوزستان باقي است، از اين نمونه هايند. ساختمان هاي نام برده که تمامشان در دوره ي ساساني برپا بوده، هنگامي که به مسجد تبديل شدند، در ابتدا تغييراتي مختصر و سطحي در معماري ان ها صورت گرفت، اما اساس بنا حفظ شد. احتملال مي رود که چهار طاقي يزدخواست- منطقه اي بين اصفهان و اباده ي فارس- خيلي پيش از آن که نوع عربي مسجد در ايران شکل بگيرد، به مسجد تبديل شده باشد.

پي‌نوشت‌ها:

1- همان، ص 351.
2- همان، صص 352 و 353.

منبع مقاله :
ضابطي جهرمي، احمد؛ (1389)، پژوهش هايي در شناخت هنر ايران، تهران: نشر ني، چاپ اول.