تفسیر و تأویل قرآن
پرسش :
با وجود «تفسیر قرآن»، تأویل آن چه معنایی دارد؟
پاسخ :
بررسی نیاز مخاطبان قرآن به تفسیر
کشف معنا و مفهوم آیات قرآن و به عبارتی، شرح و توضیح قرآن، «تفسیر» نامیده می شود.
گاهی هم به دلایل مختلف (مانند این که برخی واژه های قرآن چند معنا دارند و یا قرینه ها و شرایطی وجود داشته است که در معنای آیه تأثیرگذارند و باید آنها را به دست آورد تا به معنای واقعی رسید). مقصود اصلی و واقعی آیات، آشکار و واضح نیست. به این آشکار ساختن معنای پنهان لفظ و بیان مقصود واقعی گوینده، «تأویل» می گویند.
بنا براین، تفسیر و تأویل، هر دو به معنای شرح و تبیین آیات قرآن اند. در تفسیر، معنای ظاهری و موافق الفاظ آیات، و در تأویل، معنای پنهان لفظ و مقصود واقعی و اصلی آیات که با ظاهر آن، مخالف نیست، آشکار می‌گردد.
البتّه در تأو یل قرآن، گاهی مفهوم ذهنی، بیان می شود، مانند تأویل آیات متشابه و دو پهلوی قرآن با کمک آیات محکم و روشن، که در واقع، آشکار کردن معنای پنهان، مراد اصلی آن است.
گاهی هم تأویل قرآن، به مفهوم عینی و رویداد خارجی اشاره دارد، مانند تأویل برخی آیات به این که مراد از آنها، اهل بیت(ع) یا قائم آل محمّد(ص) و یارانش هستند.
برای نمونه، در تأویل آیه: ضَرَبَ اللهُ مَثَلاً کَلِمَةً طَیِّبَةً کَشَجَرَةٍ طَیِّبَةٍ أَصْلُهَا ثَابِتٌ وَ فَرْعُهَا فِی السَّمَاءِ؛[۱] خدا مَثَلی زده است: سخن پاک که مانند درختی پاک است که ریشه اش استوار و تنه اش در آسمان است ) از رسول خدا(ص) نقل شده است که: «من ریشه آن درختم و علی تنه آن است و امامان، شاخه هایش هستند. دانش ما، میوه آن است و شیعیان ما، برگ های آن هستند».[۲]
این مضمون در احادیث امام باقر(ع) و امام صادق(ع) نیز آمده است.
بنا براین، مفهوم ظاهری برخی از آیات قرآن، با تفسیر، معلوم می شود؛ امّا ممکن است در باطن آنها، معنای پنهان دیگری هم وجود داشته باشد که آن هم مقصود واقعی خداوند است. به بیان این معنای دوم و پنهان، تأویل می گویند.
ناگفته پیداست که تفسیر و تأویل قرآن، کاری بس دشوار است و خداوند آن را به برگزیدگانش (پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) ) داده تا دیگران هم در صورت توان درک آن، با پرسش، از آن بهره مند گردند.
پی‌نوشت‌ها:
[۱]. سورۀ ابراهیم، آیۀ ۲۴.
[۲]. ر.ک: الکافی، ج ۱، ص ۴۲۸، ح ۸۰؛ تفسیر العیّاشی، ج ۲، ص ۲۲۴، ح ۱۰ و ۱۱؛ بحار الأنوار، ج ۲۴، ص ۱۴۱، ح ۸ و ص ۱۴۲، ح ۱۲.
منبع: از قرآن بیشتر بدانیم، مهدی خسروی سرشکی، قم: انتشارات دارالحدیث، ص ۱۵۳ ـ ۱۵۴
در این زمینه حتما بخوانید:
گاهی هم به دلایل مختلف (مانند این که برخی واژه های قرآن چند معنا دارند و یا قرینه ها و شرایطی وجود داشته است که در معنای آیه تأثیرگذارند و باید آنها را به دست آورد تا به معنای واقعی رسید). مقصود اصلی و واقعی آیات، آشکار و واضح نیست. به این آشکار ساختن معنای پنهان لفظ و بیان مقصود واقعی گوینده، «تأویل» می گویند.
بنا براین، تفسیر و تأویل، هر دو به معنای شرح و تبیین آیات قرآن اند. در تفسیر، معنای ظاهری و موافق الفاظ آیات، و در تأویل، معنای پنهان لفظ و مقصود واقعی و اصلی آیات که با ظاهر آن، مخالف نیست، آشکار می‌گردد.
البتّه در تأو یل قرآن، گاهی مفهوم ذهنی، بیان می شود، مانند تأویل آیات متشابه و دو پهلوی قرآن با کمک آیات محکم و روشن، که در واقع، آشکار کردن معنای پنهان، مراد اصلی آن است.
گاهی هم تأویل قرآن، به مفهوم عینی و رویداد خارجی اشاره دارد، مانند تأویل برخی آیات به این که مراد از آنها، اهل بیت(ع) یا قائم آل محمّد(ص) و یارانش هستند.
برای نمونه، در تأویل آیه: ضَرَبَ اللهُ مَثَلاً کَلِمَةً طَیِّبَةً کَشَجَرَةٍ طَیِّبَةٍ أَصْلُهَا ثَابِتٌ وَ فَرْعُهَا فِی السَّمَاءِ؛[۱] خدا مَثَلی زده است: سخن پاک که مانند درختی پاک است که ریشه اش استوار و تنه اش در آسمان است ) از رسول خدا(ص) نقل شده است که: «من ریشه آن درختم و علی تنه آن است و امامان، شاخه هایش هستند. دانش ما، میوه آن است و شیعیان ما، برگ های آن هستند».[۲]
این مضمون در احادیث امام باقر(ع) و امام صادق(ع) نیز آمده است.
بنا براین، مفهوم ظاهری برخی از آیات قرآن، با تفسیر، معلوم می شود؛ امّا ممکن است در باطن آنها، معنای پنهان دیگری هم وجود داشته باشد که آن هم مقصود واقعی خداوند است. به بیان این معنای دوم و پنهان، تأویل می گویند.
ناگفته پیداست که تفسیر و تأویل قرآن، کاری بس دشوار است و خداوند آن را به برگزیدگانش (پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) ) داده تا دیگران هم در صورت توان درک آن، با پرسش، از آن بهره مند گردند.
پی‌نوشت‌ها:
[۱]. سورۀ ابراهیم، آیۀ ۲۴.
[۲]. ر.ک: الکافی، ج ۱، ص ۴۲۸، ح ۸۰؛ تفسیر العیّاشی، ج ۲، ص ۲۲۴، ح ۱۰ و ۱۱؛ بحار الأنوار، ج ۲۴، ص ۱۴۱، ح ۸ و ص ۱۴۲، ح ۱۲.
منبع: از قرآن بیشتر بدانیم، مهدی خسروی سرشکی، قم: انتشارات دارالحدیث، ص ۱۵۳ ـ ۱۵۴
در این زمینه حتما بخوانید:
