رابطه بین «گناه» و نزول «بلا» از منظر روایات
پرسش :
روایات اسلامی رابطه بین انجام «گناه» و نزول «بلا» را چگونه تبیین نموده اند؟
پاسخ :
در روایات اسلامى به طور گسترده دیده مى شود که حداقل بخش قابل ملاحظه اى از مصائبى که دامنگیر جوامع انسانى مى شود جنبه مجازات و کیفر گناهان دارد، به عنوان نمونه:
1. در حدیثى از امام صادق(علیه السلام) آمده است که فرمود: «اِنَّ اللهَ تَعالى اِذا غَضِبَ عَلَى اُمَّة، ثُمَّ لَمْ‌یُنْزِلْ بِهَا الْعَذابَ، اَغْلَى اَسْعارَها وَ قَصَّرَ اَعْمارَها وَ لَمْ تَرْبَحْ تُجّارُها وَ لَمْ‌تُغْزُرْ اَنْهارُها وَ لَمْ تُزَکَّ ثِمارُها وَ سَلَّطَ عَلَیْها شِرارَها وَ حَبَسَ عَلَیْها اَمْطارَها»(1)؛ (هنگامى که خداوند بر قومى غضب کند و عذاب [نابود کننده] بر آنها نازل نسازد قیمت هاى آنها را گران و عمرهایشان را کوتاه مى کند، تجارشان سود نمى برند و نهرهایشان کم آب و میوه هایشان نموّ نمى کند و خوب نمى شود، اشرارشان بر آنها مسلط مى شوند و باران حبس مى گردد).
2. در حدیث دیگرى از امام على بن موسى الرضا(علیه السلام) مى خوانیم: «کُلَّما اَحْدَثَ الْعِبادُ مِنَ الذُّنُوْبِ ما لَمْ یَکُونُوا یَعْمَلُوْنَ اَحْدَثَ لَهُمْ مِنْ الْبَلاءِ ما لمْ‌یَکُونُوا یَعْرِفُوْنَ»(2)؛ (هر زمان بندگان گناهان تازه اى را ابداع کنند، خداوند بلاهاى تازه و ناشناخته اى بر آنها مسلط مى سازد).
3. در روایت دیگرى از امام صادق(علیه السلام) مى خوانیم: «مَنْ یَمُوْتُ بِالذُّنُوْبِ اَکْثَرُ مِمَّنْ یَمُوْتُ بِالآجالِ وَ مَنْ یَعیشُ بِالاِْحْسانِ اَکْثَرُ مِمَّنْ یَعیشُ بِالاَْعْمارِ»(3)؛ (کسانى که بر اثر گناهانشان مى میرند بیش از آنها هستند که با مرگ طبیعى از دنیا مى روند! و کسانى که به خاطر نیکى کردن عمر طولانى مى کنند بیش از آنها هستند که عمر طبیعى طولانى دارند!).
4. باز در حدیث دیگرى از امام صادق(علیه السلام) مى خوانیم: «اِنَّ الرَّجُلَ لَیُذْنِبُ الذَّنْبَ فَیُحْرَمُ صَلاةَ اللَّیْلِ وَ اِنَّ عَمَلَ الشَّرِّ اَسْرَعُ فى صاحِبِهِ مِنَ السِّکیْنِ فى اللَّحمِ!»(4)؛ (گاه انسان گناهى مى کند و از نماز شب محروم مى گردد، تأثیر شوم عملِ شر در صاحبش از [تأثیرِ] کارد در گوشت سریعتر است!) این حدیث مى تواند شاهدى براى این بحث باشد.
5. در حدیث دیگرى از امام باقر(علیه السلام) چنین مى خوانیم: ما در کتاب رسول خدا(صلى الله علیه وآله) (روایات پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله)) این سخن را یافته ایم: «اِذا ظَهَرَ الزِّنا مِنْ بَعْدى کَثُرَ مَوْتُ الْفُجْأَةِ وَ اِذا طُفِّفَ الْمِکْیالُ وَ الْمیزانُ اَخَذَهُمُ اللهُ بِالسِّنینَ وَ النَّقْصِ وَ اِذا مَنَعُوا الزَّکاةَ مَنَعَتِ الأَرْضُ بَرَکَتَها مِنَ الزَّرْعِ وَ الثِّمارِ وَ الْمَعادِنِ کُلِّها وَ اِذا جارُوا فى الاَْحْکامِ تَعاوَنُوا عَلَى الظُّلْمِ وَ الْعُدْوانِ وَ اِذ اَنقَضُوا الْعَهْدَ سَلَّطَ اللهُ عَلَیْهِمْ عَدُوَّهُمْ وَ اِذا قَطَعُوا الأَرْحامَ جُعِلَتِ الأَمْوالُ فى اَیْدى الاَْشْرارِ وَ اِذا لَمْ یَأْمُروُا بِالْمَعْرُوفِ وَ لَمْ‌یَنْهَوا عَنِ الْمُنْکَرِ وَ لَمْ‌یَتَّبِعُوا الاَخْیارَ مِنْ اَهْلِ بَیْتى سَلَّطَ اللهُ عَلَیْهِمْ شِرارَهُمْ، فَیَدْعُوا خِیارَهُمْ فَلایُسْتَجابُ لَهُمْ!»(5)؛ (هنگامى که بعد از من، زنا در میان مردم آشکار گردد مرگ هاى ناگهانى فزونى مى گیرد و هنگامى که کم فروشى کنند خداوند خشک‌سالى و کمبود را بر آنها مى فرستد و هنگامى که منع زکات کنند زمین برکات خود را از زراعت و میوه و معادن همگى را از آنها باز مى دارد و هنگامى که جور در احکام و داورى ها کنند، تعاون بر ظلم و عدوان خواهند کرد و هنگامى که پیمان شکنى کنند خداوند دشمنانشان را بر آنها مسلط مى کند و هنگامى که قطع رحم کنند اموال به دست اشرار مى افتد و هنگامى که امر به معروف و نهى از منکر را ترک گویند و از نیکان اهل بیت من پیروى نکنند خداوند بدان آنها را بر آنها مسلط مى کند و نیکانشان دعا مى کنند و مستجاب نمى شود).
6. در تفسیر سوره نوح حدیث جالبى در این زمینه از امام على(علیه السلام) نقل شده است، قلانسى _که از بزرگان علماى اهل سنت است_ در تفسیر خود چنین نقل مى کند که مردى نزد امیرمؤمنان على(علیه السلام) آمد و گفت: یا امیرالمؤمنین! گناهِ بسیاری کرده ام و صحیفه اعمال خود را با آن سیاه کرده ام، دعا کن خدا مرا بیامرزد حضرت فرمود: برو استغفار کن! دیگرى آمد و گفت: یا امیرالمومنین! مزارع من به جهت کمى آب خشک شده دعا کن خدا باران بفرستد فرمود: برو استغفار کن. دیگرى آمد عرض کرد: مردى فقیرم و از فقر بى طاقت شده ام، دعا فرما تا خدا از لطف عمیم خود مرا انعامى بخشد فرمود: برو استغفار کن. مرد چهارمى آمد و گفت: یا امیرالمؤمنین! مال بسیار دارم ولى فرزند ندارم دعا کن تا خداوند متعال مرا فرزندى دهد، فرمود: برو استغفار کن.
یکى دیگر برخاست و گفت: یا سید الوصیین! باغ و بوستان من میوه کم مى دهد، دعا کن خداوند آن را برکت دهد، فرمود: استغفار کن. شخص دیگرى گفت: یا على! در منطقه ما چشمه ها خشک شده و آب قنات ها فرو رفته و قحطى ظاهر گشته، از حضرتت التماس دعائى دارم، فرمود: استغفار کن! ابن عباس مى گوید من در خدمت آن حضرت بودم. عرض کردم یا امیرالمؤمنین! از تو تقاضاهاى مختلف کردند و تو همه را یک پاسخ دادى ـ و براى همه این بیماران یک دارو نوشتى، آن هم استغفار! ـ فرمود: اى پسر عم! آیا این آیات را نشنیده اى [که از زبان نوح] مى فرماید: «فَقُلْتُ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ إِنَّهُ کانَ غَفّاراً * یُرْسِلِ السَّماءَ عَلَیْکُمْ مِدْراراً * وَ یُمْدِدْکُمْ بِأَمْوالٍ وَ بَنِینَ وَ یَجْعَلْ لَکُمْ جَنّاتٍ وَ یَجْعَلْ لَکُمْ أَنْهاراً»(6)؛ (و گفتم: از پروردگار خویش آمرزش بطلبید که او بسیار آمرزنده است * تا بارانهاى پر برکت آسمان را پى در پى بر شما فرو فرستد * و شما را با اموال و فرزندان فراوان امداد کند و باغهاى سرسبز و نهرهاى جارى در اختیارتان قرار دهد).
جمعى از مفسّران اهل سنت، حدیث فوق را از حسن بصرى نقل کرده اند و اگر این حدیث از او نقل شده باشد به احتمال قوى از امیرمؤمنان على(علیه السلام) شنیده است، چون از مکتب حضرت، استفاده فراوان برده است. روایات فوق و روایات فراوان دیگرى که در کتب اخبار، تواریخ و تفاسیر نقل شده از بهترین شواهد براى ارتباط و پیوند بخشى از مصائب با گناهان و معاصى است، (البتّه بعضى از این روایات ناظر به اثر وضعى اعمال است و بعضى ناظر به مجازات الهى است و بعضى نیز تاب هر دو معنا را دارد).
پی‌نوشت‌ها:
(1). الأمالی، طوسى، محمد بن الحسن، دار الثقافة، قم، 1414 ق، چاپ اول، ص 201، 7 المجلس السابع.
(2). الکافی، کلینى، محمد بن یعقوب بن اسحاق، محقق / مصحح: غفارى على اکبر و آخوندى، محمد، دار الکتب الإسلامیة، تهران، 1407 ق، چاپ چهارم، ج 2، ص 275، باب الذنوب.
(3). الأمالی، همان، ص 701، 40 مجلس یوم الجمعة الثالث عشر من شهر رمضان سنة سبع و خمسین و أربع مائة.
(4). المحاسن، برقى، احمد بن محمد بن خالد، محقق / مصحح: محدث، جلال الدین، دار الکتب الإسلامیة، قم، 1371 ق، چاپ دوم، ج 1، ص 115، 56 عقاب الذنب.
(5). الکافی، همان، ص 374، باب فی عقوبات المعاصی العاجلة، ح 2.
(6). سوره نوح، آیات 10 – 12؛ تفسیر منهج الصادقین فى الزام المخالفین، کاشانى، ملا فتح الله، کتابفروشى محمد حسن علمى، تهران، 1336 ش، ج 10، ص 19، سوره نوح، آیات 10 تا 19 (با کمى تلخیص).
منبع: پیام قرآن، مکارم شیرازى، ناصر، با همکاری جمعى از فضلاء، دار الکتب الاسلامیه، تهران، 1386 ش، چاپ نهم، ج 4، ص 535.
در روایات اسلامى به طور گسترده دیده مى شود که حداقل بخش قابل ملاحظه اى از مصائبى که دامنگیر جوامع انسانى مى شود جنبه مجازات و کیفر گناهان دارد، به عنوان نمونه:
1. در حدیثى از امام صادق(علیه السلام) آمده است که فرمود: «اِنَّ اللهَ تَعالى اِذا غَضِبَ عَلَى اُمَّة، ثُمَّ لَمْ‌یُنْزِلْ بِهَا الْعَذابَ، اَغْلَى اَسْعارَها وَ قَصَّرَ اَعْمارَها وَ لَمْ تَرْبَحْ تُجّارُها وَ لَمْ‌تُغْزُرْ اَنْهارُها وَ لَمْ تُزَکَّ ثِمارُها وَ سَلَّطَ عَلَیْها شِرارَها وَ حَبَسَ عَلَیْها اَمْطارَها»(1)؛ (هنگامى که خداوند بر قومى غضب کند و عذاب [نابود کننده] بر آنها نازل نسازد قیمت هاى آنها را گران و عمرهایشان را کوتاه مى کند، تجارشان سود نمى برند و نهرهایشان کم آب و میوه هایشان نموّ نمى کند و خوب نمى شود، اشرارشان بر آنها مسلط مى شوند و باران حبس مى گردد).
2. در حدیث دیگرى از امام على بن موسى الرضا(علیه السلام) مى خوانیم: «کُلَّما اَحْدَثَ الْعِبادُ مِنَ الذُّنُوْبِ ما لَمْ یَکُونُوا یَعْمَلُوْنَ اَحْدَثَ لَهُمْ مِنْ الْبَلاءِ ما لمْ‌یَکُونُوا یَعْرِفُوْنَ»(2)؛ (هر زمان بندگان گناهان تازه اى را ابداع کنند، خداوند بلاهاى تازه و ناشناخته اى بر آنها مسلط مى سازد).
3. در روایت دیگرى از امام صادق(علیه السلام) مى خوانیم: «مَنْ یَمُوْتُ بِالذُّنُوْبِ اَکْثَرُ مِمَّنْ یَمُوْتُ بِالآجالِ وَ مَنْ یَعیشُ بِالاِْحْسانِ اَکْثَرُ مِمَّنْ یَعیشُ بِالاَْعْمارِ»(3)؛ (کسانى که بر اثر گناهانشان مى میرند بیش از آنها هستند که با مرگ طبیعى از دنیا مى روند! و کسانى که به خاطر نیکى کردن عمر طولانى مى کنند بیش از آنها هستند که عمر طبیعى طولانى دارند!).
4. باز در حدیث دیگرى از امام صادق(علیه السلام) مى خوانیم: «اِنَّ الرَّجُلَ لَیُذْنِبُ الذَّنْبَ فَیُحْرَمُ صَلاةَ اللَّیْلِ وَ اِنَّ عَمَلَ الشَّرِّ اَسْرَعُ فى صاحِبِهِ مِنَ السِّکیْنِ فى اللَّحمِ!»(4)؛ (گاه انسان گناهى مى کند و از نماز شب محروم مى گردد، تأثیر شوم عملِ شر در صاحبش از [تأثیرِ] کارد در گوشت سریعتر است!) این حدیث مى تواند شاهدى براى این بحث باشد.
5. در حدیث دیگرى از امام باقر(علیه السلام) چنین مى خوانیم: ما در کتاب رسول خدا(صلى الله علیه وآله) (روایات پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله)) این سخن را یافته ایم: «اِذا ظَهَرَ الزِّنا مِنْ بَعْدى کَثُرَ مَوْتُ الْفُجْأَةِ وَ اِذا طُفِّفَ الْمِکْیالُ وَ الْمیزانُ اَخَذَهُمُ اللهُ بِالسِّنینَ وَ النَّقْصِ وَ اِذا مَنَعُوا الزَّکاةَ مَنَعَتِ الأَرْضُ بَرَکَتَها مِنَ الزَّرْعِ وَ الثِّمارِ وَ الْمَعادِنِ کُلِّها وَ اِذا جارُوا فى الاَْحْکامِ تَعاوَنُوا عَلَى الظُّلْمِ وَ الْعُدْوانِ وَ اِذ اَنقَضُوا الْعَهْدَ سَلَّطَ اللهُ عَلَیْهِمْ عَدُوَّهُمْ وَ اِذا قَطَعُوا الأَرْحامَ جُعِلَتِ الأَمْوالُ فى اَیْدى الاَْشْرارِ وَ اِذا لَمْ یَأْمُروُا بِالْمَعْرُوفِ وَ لَمْ‌یَنْهَوا عَنِ الْمُنْکَرِ وَ لَمْ‌یَتَّبِعُوا الاَخْیارَ مِنْ اَهْلِ بَیْتى سَلَّطَ اللهُ عَلَیْهِمْ شِرارَهُمْ، فَیَدْعُوا خِیارَهُمْ فَلایُسْتَجابُ لَهُمْ!»(5)؛ (هنگامى که بعد از من، زنا در میان مردم آشکار گردد مرگ هاى ناگهانى فزونى مى گیرد و هنگامى که کم فروشى کنند خداوند خشک‌سالى و کمبود را بر آنها مى فرستد و هنگامى که منع زکات کنند زمین برکات خود را از زراعت و میوه و معادن همگى را از آنها باز مى دارد و هنگامى که جور در احکام و داورى ها کنند، تعاون بر ظلم و عدوان خواهند کرد و هنگامى که پیمان شکنى کنند خداوند دشمنانشان را بر آنها مسلط مى کند و هنگامى که قطع رحم کنند اموال به دست اشرار مى افتد و هنگامى که امر به معروف و نهى از منکر را ترک گویند و از نیکان اهل بیت من پیروى نکنند خداوند بدان آنها را بر آنها مسلط مى کند و نیکانشان دعا مى کنند و مستجاب نمى شود).
6. در تفسیر سوره نوح حدیث جالبى در این زمینه از امام على(علیه السلام) نقل شده است، قلانسى _که از بزرگان علماى اهل سنت است_ در تفسیر خود چنین نقل مى کند که مردى نزد امیرمؤمنان على(علیه السلام) آمد و گفت: یا امیرالمؤمنین! گناهِ بسیاری کرده ام و صحیفه اعمال خود را با آن سیاه کرده ام، دعا کن خدا مرا بیامرزد حضرت فرمود: برو استغفار کن! دیگرى آمد و گفت: یا امیرالمومنین! مزارع من به جهت کمى آب خشک شده دعا کن خدا باران بفرستد فرمود: برو استغفار کن. دیگرى آمد عرض کرد: مردى فقیرم و از فقر بى طاقت شده ام، دعا فرما تا خدا از لطف عمیم خود مرا انعامى بخشد فرمود: برو استغفار کن. مرد چهارمى آمد و گفت: یا امیرالمؤمنین! مال بسیار دارم ولى فرزند ندارم دعا کن تا خداوند متعال مرا فرزندى دهد، فرمود: برو استغفار کن.
یکى دیگر برخاست و گفت: یا سید الوصیین! باغ و بوستان من میوه کم مى دهد، دعا کن خداوند آن را برکت دهد، فرمود: استغفار کن. شخص دیگرى گفت: یا على! در منطقه ما چشمه ها خشک شده و آب قنات ها فرو رفته و قحطى ظاهر گشته، از حضرتت التماس دعائى دارم، فرمود: استغفار کن! ابن عباس مى گوید من در خدمت آن حضرت بودم. عرض کردم یا امیرالمؤمنین! از تو تقاضاهاى مختلف کردند و تو همه را یک پاسخ دادى ـ و براى همه این بیماران یک دارو نوشتى، آن هم استغفار! ـ فرمود: اى پسر عم! آیا این آیات را نشنیده اى [که از زبان نوح] مى فرماید: «فَقُلْتُ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ إِنَّهُ کانَ غَفّاراً * یُرْسِلِ السَّماءَ عَلَیْکُمْ مِدْراراً * وَ یُمْدِدْکُمْ بِأَمْوالٍ وَ بَنِینَ وَ یَجْعَلْ لَکُمْ جَنّاتٍ وَ یَجْعَلْ لَکُمْ أَنْهاراً»(6)؛ (و گفتم: از پروردگار خویش آمرزش بطلبید که او بسیار آمرزنده است * تا بارانهاى پر برکت آسمان را پى در پى بر شما فرو فرستد * و شما را با اموال و فرزندان فراوان امداد کند و باغهاى سرسبز و نهرهاى جارى در اختیارتان قرار دهد).
جمعى از مفسّران اهل سنت، حدیث فوق را از حسن بصرى نقل کرده اند و اگر این حدیث از او نقل شده باشد به احتمال قوى از امیرمؤمنان على(علیه السلام) شنیده است، چون از مکتب حضرت، استفاده فراوان برده است. روایات فوق و روایات فراوان دیگرى که در کتب اخبار، تواریخ و تفاسیر نقل شده از بهترین شواهد براى ارتباط و پیوند بخشى از مصائب با گناهان و معاصى است، (البتّه بعضى از این روایات ناظر به اثر وضعى اعمال است و بعضى ناظر به مجازات الهى است و بعضى نیز تاب هر دو معنا را دارد).
پی‌نوشت‌ها:
(1). الأمالی، طوسى، محمد بن الحسن، دار الثقافة، قم، 1414 ق، چاپ اول، ص 201، 7 المجلس السابع.
(2). الکافی، کلینى، محمد بن یعقوب بن اسحاق، محقق / مصحح: غفارى على اکبر و آخوندى، محمد، دار الکتب الإسلامیة، تهران، 1407 ق، چاپ چهارم، ج 2، ص 275، باب الذنوب.
(3). الأمالی، همان، ص 701، 40 مجلس یوم الجمعة الثالث عشر من شهر رمضان سنة سبع و خمسین و أربع مائة.
(4). المحاسن، برقى، احمد بن محمد بن خالد، محقق / مصحح: محدث، جلال الدین، دار الکتب الإسلامیة، قم، 1371 ق، چاپ دوم، ج 1، ص 115، 56 عقاب الذنب.
(5). الکافی، همان، ص 374، باب فی عقوبات المعاصی العاجلة، ح 2.
(6). سوره نوح، آیات 10 – 12؛ تفسیر منهج الصادقین فى الزام المخالفین، کاشانى، ملا فتح الله، کتابفروشى محمد حسن علمى، تهران، 1336 ش، ج 10، ص 19، سوره نوح، آیات 10 تا 19 (با کمى تلخیص).
منبع: پیام قرآن، مکارم شیرازى، ناصر، با همکاری جمعى از فضلاء، دار الکتب الاسلامیه، تهران، 1386 ش، چاپ نهم، ج 4، ص 535.
