حق فرزند در رساله حقوق امام سجاد (علیه السلام) (بخش دوم)

یکی از حقوق فرزند بر والدین این است که زمینه طاعت خود را برای او مهیا سازند. 

وَ اَنَّکَ مَسْئُولٌ عَمَّا وُلِّیتَهُ بِهِ مِنْ حُسْنِ الْاَدَبِ (و تو مسئول تربیت نیکو)
اولین مربیان فرزند، والدین او هستند. تربیت اینگونه نیست که همیشه به طور مستقیم صورت گیرد، بلکه در برخی موارد، امر تربیت به طور غیر مستقیم صورت می گیرد. کودک بسیاری از موارد را از طریق مشاهده می آموزد.

یکی از نظریات مهم در یادگیری، «یادگیری مشاهده ای»[1] توسط آلبرت بندورا [2](1925) ی کانادایی مطرح شده است. آلبرت بندورا قائل بود مهمترین نوع یادگیری، یادگیری مشاهده ایست که در نظرات افراد دیگر همچون ثرندایک نیز در مورد آن سخن به میان آورده شده بود.[3]

بندورا یادگیری مشاهده ای را شامل چهار فرآیند اصلی می داند که والدین در همه این مراحل به طور کامل دخیل می باشند: فرآیند توجه، فرآیند یادداری (یادسپاری)، فرآیند تولید رفتار، فرآیند انگیزش.

برای داشتن فرزندی صالح، والدین موظف هستند خود را در مقام مربی او بدانند. به گونه ای رفتار کنند که دوست دارند فرزندان ایشان نیز آنگونه رفتار کنند.

فرزندان به دقت والدین خود را رصد کرده و زیر دوربین های نظارتی خود قرار می دهند. از رفتارهای ایشان الگو گرفته و آنها را تقلید می کنند. فرزندان، در ابتدای کودکی معیار خوبی و بدی رفتار را پدر و مادر خود می دانند. به گونه ای اولین مربیان و معلمان زندگی انسان، پدر و مادر هستند و ایشان هستند که سنگ بنای انسان صالح یا فاجر را بنا می نهند.

در کتاب امثال دهخدا آمده است: « پسری در خردسالی تخم مرغی دزدیده و به مادر آورد. مادر او را بنواخت و کرده ی او را بسُتود. پسر چون به حد رشد و مردی رسید، شتری بدزدید. ماموران حاکم شهر او را بگرفتند و پادشاه امر به کشتن او فرمود. پسر، هنگام مرگ از دژخیم التماس دیدار مادر کرد تا وداع بازپسین به جای آرَد. مادر را بیاوردند، پسر به مادر گفت: آرزوی من آن است که زبان تو ببوسم. زال زبان بیرون کرد و پسر زبان او را از بن با دندان بکند و بگفت: تخم مرغ دزد، شتر دزد می شود.»

شاید بتوان این داستان را نمونه ای از جایگاه والدین در امر تربیت دانست و سخن فراتر از این حرفهاست. انسان از دو راه تربیت می شود: وراثت و محیط. و تنها والدین هستند که در هر دوی اینها دخیل هستند.

نکته ای که باید بتوان توجه بیشتری کرد آن است که والدین باید زمینه تربیت نیکو را نیز در فرزند خود پدید آورند. یکی از این زمینه ها، کسب رزق حلال است. اهمیت کسب حلال در منابع اسلامی بسیار مورد تاکید قرار گرفته است و سفارش شده است که انسان روزی خود و فرزندان خویش را از راه حلال به دست آورد. به عنوان نمونه در بعضی روایات بیان شده از سوی معصومان (علیهم السلام)، تلاش برای به دست آوردن روزی حلال را از شمشیر زدن در میدان جنگ سخت تر شمرده اند.[4]

محمد بن مسلم از امام باقر (علیه السلام) در باره آیه «وَ شارِکْهُمْ فِی الْأَمْوالِ وَ الْأَوْلادِ»[5] سؤال کرد و عرض کرد که مشارکت شیطان در اولاد به چه معناست؟ امام باقر (علیه السلام) فرمود: «مَا کَانَ مِنْ مَالٍ حَرَامٍ فَهُوَ شِرْکُ الشَّیْطَانِ قَالَ وَ یَکُونُ مَعَ الرَّجُلِ حَتَّی یُجَامِعُ فَیَکُونُ مِنْ نُطْفَتِهِ وَ نُطْفَةِ الرَّجُل؛یعنی هر مالی که از راه حرام به دست آید، شیطان در او شریک است. و اگر کسی اثرات این مال در وجودش باشد و همبستر شود، در نطفه به وجود آمده نیز شیطان شریک است.»[6]

حضرت آیت الله مظاهری در مورد لقمه حلال اینگونه می فرمایند: «غذای حلال در آن وقت (انعقاد نطفه) تأثیر عجیبی روی بچه دارد چنانچه غذای حرام در شقاوت اولاد تأثیر عجیبی دارد... غذای حرام، مال حرام، از هر آتشی بدتر است اگر نطفه بچه منعقد شود از غذای حرام رستگار شدن او کاری است بس مشکل.»[7]
 
وَ الدَّلَالَةِ عَلَى رَبِّهِ عَزَّ وَ جَلَّ (راهنمایی او به سوی پروردگارش)
مهمترین وظیفه والدین در مورد کودک، همین راهنمایی فرزندان به سوی خدای متعال است. امروزه دنیای مدرن باعث شده است که والدین دو خطا را انجام دهند: نخست آنکه برای امر تربیت، متولی دیگری را جایگزین خود کرده اند. چه بسیار والدینی که فرزند خردسال خود را صبح در مهدکودک می گذارند و به دنبال کار و کسب خود می روند و توجهی به نیازهای عاطفی او ندارند. و دوم اینکه موفقیت را هدف قرار داده اند نه سعادت و هدایت را. آن هم موفقیت های صرفاً تحصیلی و دانشگاه رفتند و  ... در حالیکه این ها  همه در بهترین حالت، علت ناقصه برای رسیدن به سعادت است و خود هدف نیستند.

عزیزی درددل می کرد و می گفت:« اکثر پدر مادرانی که در خانه سالمندان زندگی خود را سپری می کنند، بچه هایشان تحصیل کرده و موقعیت اجتماعی خوبی دارند. کاش به جای دکتر و مهندس، انسان تربیت می کردیم.»

همه همت پدر و مادر باید این باشد که راه سعادت را به فرزند خویش بنمایانند، او را با خدای راستین، با بهترین شیوه ها آشنا کنند، احکام دین را به ایشان بیاموزند و ...

در برخی از روایات، یکی از حقوقی که فرزند بر والدین خویش دارد این است که قرآن را به او بیاموزند.[8]
 
وَ الْمَعُونَةِ لَهُ عَلَى طَاعَتِهِ[9] (و کمک کار او در عبادت خدایی)
والدین باید زمینه عبادت خدای متعال را در فرزندان مهیا کنند. در قرآن کریم آمده است: «و أمر أهلک بالصلاة و اصطبر علیها لا نسئلک رزقا نحن نرزقک و العاقبة للتقوی؛ خانواده خود را به نماز فرمان ده و بر ادای آن شکیبا باش! از تو روزی نمی خواهیم (بلکه) ما به تو روزی می دهیم و عاقبت نیک برای تقواست.»[10]

بر اساس برخی روایات، پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) پس از نزول این آیه، مدت چهل روز و برخی دیگر شش ماه، هنگام نماز، مقابل در خانه علی و زهرا (علیهما السلام) می آمدند و می فرمودند: «السلام علیکم و رحمۀ الله و برکاته»؛ آن گاه دست های خود را می گشودند و دو طرف در خانه را می گرفتند و می فرمودند: «الصلاة الصلاة یرحمکم الله؛ نماز! نماز! خدا شما را رحمت کند»؛ سپس آیه تطهیر را قرائت می کردند و به طرف مسجد می رفتند.[11]

کمک کردن به فرزند در امر عبادت خدا، گاه به این است که شناخت کافی و لازم را در مورد امور عبادی به او بدهید. بیان کنید که نماز، روزه و ... چه فواید دنیوی و اخروی برای او دارد و در مرحله بعد یاری رساندن در اجرای اعمال عبادی است. با او به مسجد بروند، او را با نماز جمعه مانوس کنند، در امر روزه گرفتن او را با تغذیه درست و استراحت مناسب یاری دهند و ...
 
فَاعْمَلْ فِی اَمْرِهِ (پس با او به گونه ای رفتار کن که)  
فراز پایانی، به همان سخن ابتدایی حضرت (علیه السلام) بر می گردد و آن این است «وَ مُضَافٌ إِلَیْکَ فِی عَاجِلِ الدُّنْیَا بِخَیْرِهِ وَ شَرِّهِ». انسانی که می خواهد پرونده سفید و عاری از گناه داشته باشد، صرفاً به این نیست که دامن خود را گناهان دور کند بلکه لازم است هر آنچه زمینه ساز اعمال نیک هست را برای فرزندان مهیا کرده و ایشان را از بدی ها دور کند.
  
عَمَلَ مَنْ یَعْلَمُ اَنَّهُ مُثَابٌ عَلَى الْاِحْسَانِ إِلَیْهِ (می دانی با احسان کردن به او پاداش خواهی دید)

مُعَاقَبٌ عَلَى الْاِسَاءَةِ اِلَیْهِ. (و با بدی به او نیز کیفر خواهی دید)[12]

:پی نوشت