خانواده اولین نهادی است که هر کس عضو آن می شود.
انواع خانواده
ج) انواع خانواده بر اساس نوع اقتدار. بر این اساس نیز سه نوع خانواده وجود دارد:
١. خانواده مادر سری (سالاری). در این نوع خانواده اقتدار به واسطه بزرگان مادری (دایی) تفویض می شود و او به عنوان جانشین پدر نقشی در اداره خانه به عهده دارد. در این نوع خانواده به لحاظ قدرت زنان، مردان به هنگام ازدواج به خانه همسر می روند و همراه با خانواده زن زندگی می کنند. در این صورت زنان تصمیم گیر امور خانه و خانواده اند و چون دختران خانه ای محدود بنیان می نهند و نه مردان جوان، این پدیده را مادر مکانی نیز می خوانند.
۲. خانواده پدرسری (سالاری) . پدرسری یا پدرسالاری شکلی از سازمان خانوادگی است که در آن اقتدار به رئیس خانواده که معمولا مسن ترین مرد خانه پدربزرگ خانواده است تفویض و قدرت وی به رسمیت شناخته می شود. در خانواده پدرسر یا پدرسالار، فرماندهی و اختیار تصمیم گیری به پدر ارشد با پدربزرگ که زنان و فرزندان و مستخدمان تحت فرمان او هستند، واگذار می شود. نظام پدرسری متضمن پدرنامی یعنی انتقال نام از طریق پدر است و جانشینی از طریق انتقال میراث پدری صورت می گیرد. در این نوع سازمان خانواده زنان نه حق دخالت در سیاست را دارند و نه از حقوق مربوط به مشارکت در حیات جمعی برخوردارند. در این معنی در چنین جامعه ای برتری سیاسی مردان به چشم می خورد (بیرو، ۱۳۶۶، ص ۲۵۹).
۳. خانواده مساوی گرا. در این نوع ازدواج زن و مرد به طور مساوی دارای حق و حقوق اند.
د) انواع خانواده بر اساس نوع ازدواج. بر این اساس سه نوع خانواده وجود دارد:
1. تک همسری (مونوگامی). این نوع ازدواج صورت معمولی زناشویی است که بر اساس آن پیوند زوجیت بین یک زن و یک مرد صورت می گیرد و قانون به هیچ یک از زوجین حق انعقاد قرارداد زناشویی جدیدی را در زمان حیات همسر نمی دهد، مگر زمانی که قرارداد ازدواج، نخست فسخ شده باشد.
2. چندهمسری (پلی گامی). به خانواده ای با دو والدین یا بیشتر (زن یا مرد) در زمان واحد اطلاق می شود. چندهمسری شیوه ای در پیوند زناشویی است که بر اساس آن یک نفر (چه زن و چه مرد) با چند نفر از جنس مخالف خود ازدواج می کند. البته این اصطلاح بیشتر به معنی «چندزنی» یعنی ازدواج یک مرد با چند زن به کار برده شده است.
۳. چندشویی (پلی اندری). چندشویی در بعضی از نظام های مادرسری یا مادر مکانی دیده می شود و یک زن در آن واحد چند شوهر اختیار می کند.
١. خانواده مادر سری (سالاری). در این نوع خانواده اقتدار به واسطه بزرگان مادری (دایی) تفویض می شود و او به عنوان جانشین پدر نقشی در اداره خانه به عهده دارد. در این نوع خانواده به لحاظ قدرت زنان، مردان به هنگام ازدواج به خانه همسر می روند و همراه با خانواده زن زندگی می کنند. در این صورت زنان تصمیم گیر امور خانه و خانواده اند و چون دختران خانه ای محدود بنیان می نهند و نه مردان جوان، این پدیده را مادر مکانی نیز می خوانند.
۲. خانواده پدرسری (سالاری) . پدرسری یا پدرسالاری شکلی از سازمان خانوادگی است که در آن اقتدار به رئیس خانواده که معمولا مسن ترین مرد خانه پدربزرگ خانواده است تفویض و قدرت وی به رسمیت شناخته می شود. در خانواده پدرسر یا پدرسالار، فرماندهی و اختیار تصمیم گیری به پدر ارشد با پدربزرگ که زنان و فرزندان و مستخدمان تحت فرمان او هستند، واگذار می شود. نظام پدرسری متضمن پدرنامی یعنی انتقال نام از طریق پدر است و جانشینی از طریق انتقال میراث پدری صورت می گیرد. در این نوع سازمان خانواده زنان نه حق دخالت در سیاست را دارند و نه از حقوق مربوط به مشارکت در حیات جمعی برخوردارند. در این معنی در چنین جامعه ای برتری سیاسی مردان به چشم می خورد (بیرو، ۱۳۶۶، ص ۲۵۹).
۳. خانواده مساوی گرا. در این نوع ازدواج زن و مرد به طور مساوی دارای حق و حقوق اند.
د) انواع خانواده بر اساس نوع ازدواج. بر این اساس سه نوع خانواده وجود دارد:
1. تک همسری (مونوگامی). این نوع ازدواج صورت معمولی زناشویی است که بر اساس آن پیوند زوجیت بین یک زن و یک مرد صورت می گیرد و قانون به هیچ یک از زوجین حق انعقاد قرارداد زناشویی جدیدی را در زمان حیات همسر نمی دهد، مگر زمانی که قرارداد ازدواج، نخست فسخ شده باشد.
2. چندهمسری (پلی گامی). به خانواده ای با دو والدین یا بیشتر (زن یا مرد) در زمان واحد اطلاق می شود. چندهمسری شیوه ای در پیوند زناشویی است که بر اساس آن یک نفر (چه زن و چه مرد) با چند نفر از جنس مخالف خود ازدواج می کند. البته این اصطلاح بیشتر به معنی «چندزنی» یعنی ازدواج یک مرد با چند زن به کار برده شده است.
۳. چندشویی (پلی اندری). چندشویی در بعضی از نظام های مادرسری یا مادر مکانی دیده می شود و یک زن در آن واحد چند شوهر اختیار می کند.
تفاوت های خانواده هسته ای با خانواده گسترده
در ادامه به مجموعه تفاوت های اساسی بین دو نوع خانواده اشاره می شود.
- خانواده گسترده، فرافردی است در حالی که خانواده هسته ای با محوریت فرد معنا می یابد. فردیت در خانواده هسته ای مرکزیت دارد، در حالی که در خانواده گسترده اصل بر جمع و منفعت خانوادگی است.
- خانواده گسترده با مرگ یکی از افراد آن دچار اختلال نمی شود و مالکیت جمعی در آن حفظ می شود، در حالی که با مرگ پدر یا مادر در خانواده هسته ای، با توجه به محوریت فرد در آن، مالکیت بر اساس قوانین و سفارشات افراد فوت شده تغییر می کند.
- تفاوت دیگر به ماهیت ازدواج در دو نوع خانواده بر می گردد. پیوندهای خونی و سببی و ایلی و عشیره ای در خانواده گسترده اهمیت دارد، در حالی که ازدواج در خانواده هسته ای بر اساس انتخاب فردی صورت می گیرد و الزامی در پیوستگی خونی وجود ندارد.
- در خانواده هسته ای افراد از طریق کار و تلاش فردی زندگی شان را می سازند و بدین لحاظ بزرگ ترهای خانواده امکان کنترل بر زندگی آنها را ندارند. استقلال اقتصادی منشأ استقلال سیاسی و اجتماعی برای افراد در خانواده هسته ای است.
- در خانواده گسترده بین محل کار و زندگی تفاوت و فاصله ای نیست، در حالی که در خانواده هسته ای، افراد جدا از محل زندگی به کار می پردازند.
- خانواده گسترده متعلق به دوره اقتصاد شکار و کشاورزی است، در حالی که خانواده هسته ای در نظام جدید صنعتی شکل گرفته و توسعه یافته است.
- به لحاظ اهمیت فرد در خانواده هسته ای، خدمات غیر شخصی می شود، چون بانکداری، مدارس و دیگر خدمات عمومی و سلطه نظام خویشاوندی کاهش می یابد.
- خانواده گسترده در گذشته کارکردهای اقتصادی، آموزشی، دینی، حمایتی و اجتماعی داشت، در حالی که در خانواده هسته ای بسیاری از این کارکردها به عهده دیگر نهادهای اجتماعی واگذار شده است (کپارت، ۱۹۸۱، ص ۴-۷) و بیشتر کار کرد تولید مثل، حمایت عاطفی از فرزندان و اجتماعی کردن و تا حدود زیادی فرهنگ پذیری برای خانواده هسته ای باقی مانده است.
نویسنده: تقی آزادارمکی
منبع: کتاب «جامعه شناسی خانواده ایرانی»
.jpg)
