ارتباط و نقش ها در الگوی خانواده درمانی «مک مستر»

آسیب دیدن نقش ها در خانواده، زمینه ساز آسیب به خانواده است. 
 

 بعد ارتباط، به شیوه ای که خانواده از طریق آن به رد و بدل کردن اطلاعات می پردازد، اشاره می کند. اطلاعات چگونه بین خانواده منتقل و دریافت می گردد؟ الگوی اصلی مک مستر به طور خاص روی ارتباط کلامی تمرکز می کند. ارتباط کلامی نیز می تواند به ابزاری و عاطفی تقسیم گردد. ارتباط کلامی ممکن است واضح یا پوشیده باشد. محتوای پیام واضح است یا پنهان و مبهم؟ ارتباط کلامی ممکن است مستقیم یا غیرمستقیم باشد، یعنی ممکن است پیام به صورت آشکار و یا ضمنی و تلویحی به سمت فرد مورد نظر معطوف گردد.
 

اپستین، راکوف و سیگل (۱۹۶۸) چهار سبک ارتباط کلامی را معرفی کرده اند:
1.واضح و مستقیم: زهرا، من نسبت به تو عصبانیم چون ...
۲. واضح و غیر مستقیم: وقتی نوجوانان فریاد می زنند، من واقعا عصبانی می شوم (این پیام واضح است، ولی مخاطب آن مشخص نیست، لذا غیرمستقیم است)
٣. پوشیده و مستقیم: زهرا، شما وحشتناک به نظر می رسی (این پیام ناواضح و پوشیده است، ولی مستقیم است چون مخاطب آن مشخص است).
۴. پوشیده و غیر مستقیم : سر و وضع نوجوانان امروزی افتضاح است (محتوای این پیام ناواضح است و مخاطب آن هم مشخص نیست لذا غیر مستقیم است).
 
ارتباط واضح و مستقیم، سالم ترین و اثربخش ترین سبک ارتباطی و ارتباط پوشیده و غیر مستقیم، ناسالم ترین سبک ارتباطی است.
 
ویل وورات (۱۹۸۵) ارتباط غیرکلامی را به الگوی مک مستر افزوده و رابطه بین ارتباط کلامی و غیرکلامی را به دو نوع تقسیم کرده اند:
1.همخوان: مادر به زهرا چشم غره می رود و به او می گوید که از دستش عصبانی است.
٢. ناهمخوان : مادر به زهرا لبخند می زند و به او می گوید که از دستش عصبانی است.
 
ناهمخوانی بین ارتباط کلامی و غیرکلامی در خانواده های ناسالم و کمتر اثربخش و همخوانی بین این دو در خانواده های سالم و اثربخش وجود دارد. آنها همچنین، نحوه دریافت پیام های کلامی و غیرکلامی را به سه دسته تقسیم کرده اند:
 
1.معتبر (تأییدشده): در این نوع دریافت، پیامی که توسط پیام دهنده ارسال می گردد، به همان شکل و عینا توسط پیام گیرنده، دریافت می شود.
٢. نادیده گرفته شده: در این نوع دریافت، پیام گیرنده طوری عمل می کند که گویی پیام دریافت نشده است.
3. فاقد صلاحیت : پیام گیرنده تکذیب می کند که پیام دهنده همان چیزی را که او دریافت کرده است، تجربه می کند (بین پیامی که پیام دهنده ارسال می کند و پیامی که پیام گیرنده دریافت می کند، تفاوت وجود دارد).
 
خانواده های سالم و اثربخش، اغلب ارتباطشان معتبر و تأیید شده است، ولی خانواده های کمتر سالم یا ناسالم ارتباطشان نادیده گرفته شده و یا فاقد صلاحیت است.
 

نقش ها الگوهای تکراری رفتاری هستند که به وسیله آنها، افراد کارکردهای خانواده را به انجام می رسانند. نقش ها ممکن است ابزاری یا عاطفی و یا آمیخته ای از آنها باشد. طبق الگوی مک مستر، مهم ترین نقش ها عبارتند از:
 

این حوزه شامل کارکردهای مدیریتی، تصمیم گیری، رهبری و محافظت از مرزها، چه در درون خانواده و چه در بیرون از آن، می شود. این حوزه، کارکردهای مهم و ضروری برای ثبات نقش های خانواده را در دو طبقه گنجانده است که عبارتند از:
 
الف) تخصیص نقش: به واگذاری مسئولیت کارکرد خانواده اشاره می کند. آیا روشن است که چه کسی مسئولیت دارد؟ آیا این فرآیند (واگذاری مسئولیت) به طور تلویحی است یا آشکار انجام می گیرد؟ آیا آن حاصل مذاکره و مباحثه است یا دستوری است؟ آیا نقش های واگذارشده مناسب و همخوان با توانایی های اعضای خانواده است یا ناهمخوان و نامربوط است؟
 
ب) پاسخدهی نقش: به فرایندی اشاره می کند که به موجب آن، اعضای خانواده نسبت به مسئولیتی که به آنها واگذار شده است، پاسخگو می شوند. فرآیندی که به موجب آن، اعضای خانواده برای تحقق موفقیت آمیز کارکردهای خانواده مورد
تشویق و تقویت قرار می گیرند.
 

آیا تدارک و تأمین غذا، پوشاک و پول برای خانواده دایمی و منظم است؟ کدام عضو خانواده مسئول تدارک این موارد است؟
 

 چه چیزی برای رفاه و آسایش، اطمینان و خاطرجمعی، و حمایت عاطفی خانواده تدارک دیده شده است؟ چه کسی حمایت و چه کسی تربیت را به عهده دارد؟
 

ماهیت و طبیعت ارضای جنسی را مورد بررسی قرار می دهد. آیا رابطه جنسی زوجین یک رابطه توأم با مهربانی و ابتکار عمل دوطرفه است یا رابطه ای است که عاری از مهربانی و بسیار خشک و نامعطوف است؟

آیا منابع لازم در خانواده برای تشویق و ارتقای توانایی و آرمان های اعضای خانواده وجود دارد؟ این نقش، هم بزرگسالان وهم کودکان را مورد اشاره قرار می دهد.
 
این نقش ممکن است شامل کارکردهای ضروری برای کمک به کودک جهت شروع موفقیت آمیز مدرسه و با تشویق یک کودک جهت تعقیب رغبت ها و علایق خود باشد. همچنین، ممکن است شامل کارکردهای ضروری برای حمایت از بزرگسال جهت تداوم شغل، تعقیب علایق شغلی، و یا شروع دوباره تحصیلات باشد.
 
در خانواده های اثربخش تر و سالم، تخصیص نقش به صورت واضح و متناسب با توانایی اعضا صورت می گیرد و پاسخدهی نقش نیز در درون آنها، نهادینه شده است ولی در خانواده های کمتر اثربخش، تخصیص و پاسخدهی نقش مشخص و واضح نیست.
 
منبع: کتاب مشاوره خانواده. کیانوش زهراکار و فروغ جعفری . صص 106-109، انتشارات ارسباران،  دوم. 1394.