مؤلف: جواد امين خندقي
يکي از دست مايه هاي هميشگي فيلم هاي تلويزيوني و سينمايي، پرداختن به داستان هايي با محوريت سحر و جادو است. بخش عمده اي از آن چه اين فيلم ها به تصوير مي کشند ساخته ي تخيل و توهم سازندگان است که مراد ما در اين مقاله نيست. آن چه موضوع اصلي براي بررسي فيلم ها در اين مقاله است، اصل سحر يا جادو و چگونگي نگاه به آن است.
دسته ي نخست از اين فيلم ها صرفاً اصل سحر و جادو را نمايش و برخي از شخصيت هاي داستاني با استفاده ي از آن کارهايي را انجام مي دهند. اين فيلم ها درباره ارزش يا بي ارزش بودن آن اشاره اي ندارند و سحر و جادو را ابزاري مي دانند که مي تواند در دو جهت خير و شر به کار آيد و معيار خوب و بد بودن آن بستگي به شخصيت جادوگر و ساحر دارد؛ از جمله مي توان براي نمونه فيلم هاي « والا حضرت »، (1) « توهمات دکتر پارناسوس » (2) و « فقط ديدار » (3) را نام برد.
در دسته ي دوم فيلم ها، سحر و جادو، ارزشي شمرده مي شود که انسان هاي داراي آن را به موجودي مافوق انسان تبديل مي کند و از هر جهت انسان ساحر و جادوگر برتر محسوب مي شود. در اين گونه فيلم ها انسان هاي معمولي، شهروندان درجه ي دوم و بي اهميت اند و امور مهم و حياتي آنان در اختيار جادوگران و ساحران است. در مجموعه فيلم هاي « هري پاتر » (4) که هشت قسمت از آن اکران شده، جادوگران، مهم ترين انسان ها هستند و در تمام امور تصرف مي کنند و تدبير اشيا را برعهده دارند. در اين ميان انسان هاي معمولي « مُگُل » يا « مشنگ » خوانده مي شوند و از نظر ارزش و اهميت در درجه ي بعد از جادوگران قرار دارند. مشابه همين مضمون را مي توان در فيلم هاي « شاگرد جادوگر »، (5) سه گانه ي « ارباب حلقه ها » (6) و انيميشن هاي « بازگشت پادشاه » (7) و « ارباب حلقه ها » نيز مشاهده کرد.
در ميان نمونه هاي اين دسته فيلم « ساحرگان ايستويک » (8) به گونه اي ديگر جادو را ارزش مي داند. در اين فيلم، شيطان برخي انسان ها را به تسخير خود درآورده و تنها راه نجات و شکست شيطان، سحر و جادو است.
دسته ي آخر از اين فيلم ها سحر و جادو را عاملي شر مي دانند که فقط در جهت اهداف شيطاني استفاده مي شود. در فيلم هاي « مرگ سياه »، (9) « سليمان کين » (10) و « فصل جادوگري » (11) سحر و جادو ابزاري شيطاني محسوب مي شوند و در نظر مردم و شخصيت هاي داستاني استفاده ي از آن ناپسند است. در هر دو فيلم آخر، شيطان براي رسيدن به اهدافش از جادو بهره مي گيرد.
در برخي فيلم هاي مرتبط با اين دسته، افراد شروري که اهداف پليدي را دنبال مي کنند از جادو و سحر استفاده مي کنند؛ از جمله فيلم هاي « رانندگي خشمگين »، « به نام پادشاه: داستان محاصره ي سياه چاله »، (12) « شرلوک هلمز » و سه گانه ي « موميايي » (13) نمونه هاي روشني براي اين موضوع اند.
مضمون فيلم هاي ذکر شده در اين بخش به بحث سحر در منابع ديني مربوط مي شود. ابتدا بايد گفت سحر و جادو، اثر حقيقي در خارج دارد و قابل انکار نيست؛ (14) ولي اين امر، دليل بر جايز بودن استفاده از آن نمي شود. سحر، آموزه اي شيطاني است؛ هم چنان که خداي متعال مي فرمايد:
« و [يهود] از آن چه شياطين در عصر سليمان بر مردم مي خواندند، پيروي کردند. سليمان هرگز [دست به سحر نيالود و] کافر نشد؛ ولي شياطين کفر ورزيدند و به مردم سحر آموختند ». (15)
درباره چيستي و اقسام سحر نظريات گوناگوني در ميان علماي شيعه مطرح شده است؛ ولي آن چه مسلم است حرمت استفاده از سحر است و تنها مورد استثناء زماني است که استفاده ي از آن براي باطل کردن سحر باشد. (16)
امين خندقي، جواد؛ (1391)، دين و سينما، آموزه هاي اخلاقي و ارزشي؛ بررسي و تحليل بيش از سيصد فيلم؛ قم: ولاء منتظر (عجل الله تعالي فرجه الشريف)، چاپ اول
دسته ي نخست از اين فيلم ها صرفاً اصل سحر و جادو را نمايش و برخي از شخصيت هاي داستاني با استفاده ي از آن کارهايي را انجام مي دهند. اين فيلم ها درباره ارزش يا بي ارزش بودن آن اشاره اي ندارند و سحر و جادو را ابزاري مي دانند که مي تواند در دو جهت خير و شر به کار آيد و معيار خوب و بد بودن آن بستگي به شخصيت جادوگر و ساحر دارد؛ از جمله مي توان براي نمونه فيلم هاي « والا حضرت »، (1) « توهمات دکتر پارناسوس » (2) و « فقط ديدار » (3) را نام برد.
در دسته ي دوم فيلم ها، سحر و جادو، ارزشي شمرده مي شود که انسان هاي داراي آن را به موجودي مافوق انسان تبديل مي کند و از هر جهت انسان ساحر و جادوگر برتر محسوب مي شود. در اين گونه فيلم ها انسان هاي معمولي، شهروندان درجه ي دوم و بي اهميت اند و امور مهم و حياتي آنان در اختيار جادوگران و ساحران است. در مجموعه فيلم هاي « هري پاتر » (4) که هشت قسمت از آن اکران شده، جادوگران، مهم ترين انسان ها هستند و در تمام امور تصرف مي کنند و تدبير اشيا را برعهده دارند. در اين ميان انسان هاي معمولي « مُگُل » يا « مشنگ » خوانده مي شوند و از نظر ارزش و اهميت در درجه ي بعد از جادوگران قرار دارند. مشابه همين مضمون را مي توان در فيلم هاي « شاگرد جادوگر »، (5) سه گانه ي « ارباب حلقه ها » (6) و انيميشن هاي « بازگشت پادشاه » (7) و « ارباب حلقه ها » نيز مشاهده کرد.
در ميان نمونه هاي اين دسته فيلم « ساحرگان ايستويک » (8) به گونه اي ديگر جادو را ارزش مي داند. در اين فيلم، شيطان برخي انسان ها را به تسخير خود درآورده و تنها راه نجات و شکست شيطان، سحر و جادو است.
دسته ي آخر از اين فيلم ها سحر و جادو را عاملي شر مي دانند که فقط در جهت اهداف شيطاني استفاده مي شود. در فيلم هاي « مرگ سياه »، (9) « سليمان کين » (10) و « فصل جادوگري » (11) سحر و جادو ابزاري شيطاني محسوب مي شوند و در نظر مردم و شخصيت هاي داستاني استفاده ي از آن ناپسند است. در هر دو فيلم آخر، شيطان براي رسيدن به اهدافش از جادو بهره مي گيرد.
در برخي فيلم هاي مرتبط با اين دسته، افراد شروري که اهداف پليدي را دنبال مي کنند از جادو و سحر استفاده مي کنند؛ از جمله فيلم هاي « رانندگي خشمگين »، « به نام پادشاه: داستان محاصره ي سياه چاله »، (12) « شرلوک هلمز » و سه گانه ي « موميايي » (13) نمونه هاي روشني براي اين موضوع اند.
مضمون فيلم هاي ذکر شده در اين بخش به بحث سحر در منابع ديني مربوط مي شود. ابتدا بايد گفت سحر و جادو، اثر حقيقي در خارج دارد و قابل انکار نيست؛ (14) ولي اين امر، دليل بر جايز بودن استفاده از آن نمي شود. سحر، آموزه اي شيطاني است؛ هم چنان که خداي متعال مي فرمايد:
« و [يهود] از آن چه شياطين در عصر سليمان بر مردم مي خواندند، پيروي کردند. سليمان هرگز [دست به سحر نيالود و] کافر نشد؛ ولي شياطين کفر ورزيدند و به مردم سحر آموختند ». (15)
درباره چيستي و اقسام سحر نظريات گوناگوني در ميان علماي شيعه مطرح شده است؛ ولي آن چه مسلم است حرمت استفاده از سحر است و تنها مورد استثناء زماني است که استفاده ي از آن براي باطل کردن سحر باشد. (16)
پي‌نوشت‌ها:
1. Your Highness
2. The Imaginarium of Doctor Parnaassus
3. Just Visiting
4. Harry Potter
5. The Sorcerer"s Apprentice
6. The Lord of the Rings
7. The Return of the King
8. The Witches of Eastwick
9. Black Death
10. Solomon Kane
11. Season of the Witch
12. In the Name of the King: A Dungeon Siege Tale
13. The Mummy
14. ر.ک: عاملي، زين الدين، الروضة البهية في شرح اللمعة الدمشقية، ج 2، ص 176.
15. بقره، آيه 102.
16. ر.ک: انصاري، مرتضي، المکاسب، ج 1، صص 257-273.
امين خندقي، جواد؛ (1391)، دين و سينما، آموزه هاي اخلاقي و ارزشي؛ بررسي و تحليل بيش از سيصد فيلم؛ قم: ولاء منتظر (عجل الله تعالي فرجه الشريف)، چاپ اول
