قرآن محور اتحاد و همبستگی
نويسنده:حسين مجیدزاده
منبع:روزنامه قدس
منبع:روزنامه قدس
اشاره:
آن هنگام كه بعثت رسول اكرم(ص) همچون آذرخشي كوير ظلماني جامعه بشري را پرتوافشاني نمود و سرزمين حجاز را مركز تابش انوار تابناك وحي قرار داد، زنجيرهاي اسارت كه افكار مردم را در انجماد و تحجر قرار داده بود، يكي پس از ديگري از هم گسست و به بركت نور حق و چشمه هميشه جوشان توحيد، عداوت و دشمني رنگ باخت، دلها به هم نزديك شد، رحمت و بركت بر انسانها باريد و سرانجام اين انقلاب معنوي و تحول ملكوتي با خود، آرامش، امنيت، الفت و حس تفاهم را به ارمغان آورد.
اهميت وحدت و همبستگي در اسلام
وحدت و همبستگي يكي از مواردي است كه تداوم و پايداري نظامها و ملتها به آن بستگي دارد. و به همين دليل، تمامي ملتها براي وحدت و همبستگي اهميت خاصي قائل شده اند و براي حفظ اين امر خطير برخي امور را، در فرهنگ خود مقدس و مهم شمرده و آنها را محور همبستگي خود قرار داده اند. به عنوان نمونه وقتي در تاريخ جنگهاي صليبي دقت مي كنيم، مي بينيم مسيحي ها از مذهب به عنوان بهترين حربه براي اتحاد خود بهره برده اند، يا در جنگ جهاني دوم، آلمانها براي همبستگي خود از عنوان نژاد برتر استفاده كردند. در اين خصوص دين مبين اسلام نيز از ساير اديان مستثنا نبوده و اهميت خاصي براي اين موضوع قائل شده است و قرآن كريم بر اين نكته، تأكيد كرده است كه وحدت مايه استواري و نيرومندي، و اختلاف موجب شكست و سستي و از كف دادن قوت و قدرت است. خداوند در قرآن كريم در مقام بحث از جنگ بدر كه در جريان آن شماره مسلمانان كمتر از يك سوم مشركان بود و توشه و سلاح و آمادگي كمتري داشتند، اما سرانجام پيروزي از آن مسلمانان گشت، مي خوانيم: «و (فرمان) خدا و پيامبرش را اطاعت نماييد، و نزاع (و كشمكش) نكنيد، كه سست شويد و قدرت (و شوكت) شما از بين برود و صبر و استقامت كنيد كه خداوند با استقامت كنندگان است.»(2) در اين نوشتار، بر آنيم مواردي را كه از نظر قرآن كريم محور همبستگي ملي به شمار مي آيد، بيان نماييم. البته، قبل از ذكر اين موارد براي روشن ساختن تمام جوانب موضوع بايد بدانيم كه منظور از وحدت و همبستگي هرگز آن نيست كه همه ديدگاههاي اعتقادي، اجتهادهاي فقهي و نظريات سياسي مسلمانان را در قالب اجتهاد و رأيي واحد ارائه كنيم و از بقيه دست برداريم، بلكه مقصود اتخاذ موضعي هماهنگ در ميان مسلمانان و جامعه اسلامي است كه بر بستر انگيزه ها و ضرورتهاي پيشين، وحدت و همبستگي را در ميان آنان تجلي بخشد. مهمترين محورهاي همبستگي از نظر قرآن از قرار زير است:
در اين آيه، خداوند دستور به پيروي از صراط مستقيم را داده كه همان راه توحيد، راه حق، عدالت، پاكي و تقواست و پيروي از غير آن راه را باعث پراكندگي و اختلاف و نفاق مي داند. بر همين اساس، قرآن از اهل كتاب مي طلبد كه به كلمه توحيد كه وجه جامع و مشترك ميان آنان و مسلمانان مي تواند باشد باز گردند و مي فرمايد: « بگو: اي اهل كتاب! بياييد به سوي سخني كه ميان ما و شما يكسان است، كه جز خداوند يگانه را نپرستيم و چيزي را همتاي او قرار ندهيم.» (4)
در اين آيات، قرآن كريم مفهوم وحدت و همبستگي مسلمانان و حتي مسلمانان با ساير اديان الهي را تنها در اين چارچوب و با اين تفسير و تبيين پذيرفته است، زيرا كه از نظر اسلام صرفاً به اجتماع مسلمانان و اتفاق آنان بر هر مسأله اي نبايد دل خوش بود، بلكه آنچه در اين عرصه اهميت فراوان دارد، اتحاد و اتفاق آنان، «در خدا» و «براي خدا» و «در راه خدا» است. رسول اكرم(ص) پس از مهاجرت به مدينه و پذيرش رهبري مردم، منشور اساسي كه به صحيفه يا قانون اساسي مدينه موسوم است براساس تعاليم قرآن كريم تدوين فرمود و با پيمان و ميثاقي قبايل مختلف آن نواحي را به هم پيوند داد و امت واحدي تشكيل شد كه محور آن به جاي مليت و نژاد، ايمان به خدا و آخرت و عمل صالح بود.(5)
مقام معظم رهبري، آية ا... خامنه اي نيز علاج دردهاي كهنه دنيا و زخمهاي بشريت را بازگشت به خدا مي داند و مي فرمايد: «امروز علاج دردهاي كهنه دنيا و زخمهاي بشريت، بازگشت به خداست. بايد به خدا برگردند، بشريت بايد با خدا و ايمان و معنويت آشتي كند. كساني كه انسان ها را عمداً از معنويت و ايمان و توجه به خدا دور كردند، اين نتيجه كار آنهاست. چيزهايي است كه براي بشريت پيش مي آيد، يك روز در اين گوشه دنيا، يك روز در آن گوشه دنيا، بايد به خدا و معنويت برگردند. علاج دردهاي بشريت، توجه به خدا و بازگشت به ايمان است.»(6)
مطلب ديگر در اهميت و محوريت توحيد اينكه خداوند خطاب به پيامبر(ص) خود چنين مي فرمايد: «آنها كه آيين و مذهب خود را پراكنده كردند و به دسته هاي مختلف تقسيم شدند در هيچ چيز با آنها ارتباطي نداري و آنها نيز هيچ گونه ارتباط با مكتب تو ندارند.»(7) زيرا مكتب تو، مكتب توحيد و صراط مستقيم است و صراط مستقيم و راه راست همواره بيش نمي باشد.
در اين آيه، خداوند متعال اين حقيقت را كه توحيد محور و اساس اسلام و اسلام، آيين وحدت و يگانگي است و از هر گونه نفاق و تفرقه و پراكندگي بيزار است، با تأكيد تمام بازگو مي كند و به پيامبر(ص) مي فرمايد برنامه و كار تو هيچ گونه شباهتي با افراد تفرقه انداز ندارد، چون توحيد نه تنها يكي از اصول اسلام است، بلكه تمام اصول و فروع اسلام و همه برنامه هاي آن بر محور توحيد دور مي زند. توحيد، روحي است در كالبد همه تعليمات اسلام.
توحيد، جاني است كه در پيكر اسلام دميده شده است. و امام امت(رضوان ا... تعالي عليه) در اين باره مي فرمايد: «اين اسلام بود كه همه را با هم مجتمع كرد و اين اسلام بود كه شما را پيروز كرد و اين اسلام است كه سعادت همه انسانها را تأمين مي كند.»(8)
امام خميني(ره) پيام آور راستين مكتب قرآن در عصر كنوني نيز در اين باره فرموده اند: «ملتها و دولتها اگر بخواهند به پيروزي و هدفهاي اسلامي به تمام ابعادش كه سعادت بشر است برسند، بايد اعتصام به حبل ا... كنند، از اختلافها و تفرقه بپرهيزند و فرمان حق تعالي را اطاعت نمايند»(10) قرآن كريم قانوني است كه در آن اختلافي نيست و خود بيان كننده و روشن كننده اختلافهاست: «ما قرآن را بر تو نازل نكرديم، مگر براي اينكه آنچه را در آن اختلاف دارند، براي آنها روشن كني.» (11)
در اين آيه، يكي ديگر از فلسفه هاي بعثت پيامبر(ص) بيان شده است تا روشن شود كه اگر اقوام و ملتها، هوي و هوسها، سليقه هاي شخصي خود را كنار بگذارند و دست به دامن راهنمايي پيامبران بزنند، اثري از اين گونه اختلافها، خرافه ها چيزي باقي نخواهد ماند. و پيامبر(ص) نيز براي بيان و روشن ساختن اين اختلافها و راهنمايي مردم از كتاب خدا، قرآن كريم بهره مي جسته است، زيرا اين كتاب خداست كه وسوسه هاي شيطان را از دل انسان مي زدايد، پرده هاي فريبنده نفس اماره و شيطان صفتان را از چهره حقايق كنار مي زند، خرافات و جنايتهايي را كه در زير صورتهاي فريبنده پنهان شده آشكار مي سازد و اختلافهايي را كه در سايه هوي و هوس پديد آمده بر مي چيند و به قساوتها پايان مي دهد و نور هدايت و رحمت را در همه جا مي پاشد و وقتي چنين شد، وحدت و همبستگي در جاي جاي جامعه اسلامي ايجاد مي شود.
رهبر معظم انقلاب، فاصله گرفتن از قرآن را باعث مواجه شدن با مشكلات متعددي دانسته و مي فرمايد: «امت اسلامي زماني به بركت عمل به قرآن، سرآمد علم، عزت، اخلاق و معنويت بود، اما امروز به دليل فاصله گرفتن از قرآن با مشكلات متعددي از جمله نداشتن وحدت كلمه و استقلال، پيشرو نبودن در عرصه هاي علمي و مدني و اعمال سلطه از جانب قدرتهاي زورگو، مواجه است.»(12) در جاي ديگر، پيروزي مردم ايران را از بركات قرآن دانسته و مي فرمايد: «ملت ايران به بركت قرآن توانست از سلطه قدرتهاي شيطاني رهايي يابد و جوانان خود را در مسير پيشرفت و ترقي قرار دهد.»(13)
از جمله شيوه هايي كه قرآن كريم براي ايجاد وحدت و همبستگي به كار برده، تأكيد آن بر اهميت حياتي وحدت و بر ثمرات و تأثير مثبت آن بر جامعه اسلامي است و اين به حدي است كه همبستگي جامعه را براي مردم به صورت يك هدف در مي آورد. قرآن به برادري، صميميت و پرهيز از اختلافها، تفرقه و عوامل ديگر تأكيد فراوان كرده است و با پيروي از نظام قرآني، مي توان به آساني به هدف وحدت و همبستگي ملي، جامه عمل پوشاند. بنيانگذار نظام مقدس جمهوري اسلامي، حضرت امام خميني (ره) نيز با تأسي از قرآن، بر ايجاد وحدت در جامعه تأكيد فراوان داشته و مي فرمايد: «لازم است برادران ايراني و شيعيان ساير كشورها از اعمالي كه موجب تفرق صفوف مسلمانان است احتراز كنند و لازم است در اجتماعات اهل سنت حاضر شوند.»(14)
و در جاي ديگر، اطاعت از فرمان خداوند و اطاعت از پيامبر را مايه پيروزي و همبستگي دانسته است و مي فرمايد: «و (فرمان) خدا و پيامبرش را اطاعت نماييد، و نزاع (و كشمكش) نكنيد، كه سست شويد و قدرت و (شوكت) شما از ميان برود.»(17)
رهبر معظم انقلاب نيز معيار و محور وحدت را وجود مقدس پيامبر(ص) دانسته و مي فرمايد: «معيار و محور وحدت كه جمهوري اسلامي ايران، دنياي اسلام را به آن فرا مي خواند، وجود مقدس نبي اكرم(ص) و ياد و نام آن بزرگوار است.»(18)
و در جاي ديگر مي فرمايد: «برخي اختلافهاي قومي، مذهبي و سياسي به طور طبيعي در جهان اسلام وجود دارد كه مي توان با تكيه بر تعاليم پيامبر خاتم بر آنها غلبه كرد.»(19)
شخصي هم كه در مقام رهبري يا مسؤوليتي قرار گرفته اگر بخواهد در مسؤوليتي كه به او سپرده اند، موفق شود بايد به پيامبر اكرم(ص) اقتدا كند و با مردم با محبت و مهرباني رفتار نمايد كه در غير اين صورت اگر خشن و تندخو و غيرقابل انعطاف و فاقد روح گذشت باشد، در برنامه هاي خود با شكست مواجه خواهد شد و مردم از دور او پراكنده مي شوند. و در جاي ديگر درباره مهرباني پيامبر(ص) با مردم چنين مي فرمايد: «به يقين رسولي از خود شما به سويتان آمد كه رنج هاي شما بر او سخت است و اصرار بر هدايت شما دارد و نسبت به مؤمنان رئوف و مهربان است.» (21) و مقام معظم رهبري نيز همه مسئولان را به داشتن چنين صفتي سفارش مي كند و مي فرمايد: «فلسفه وجودي مسؤولان نظام، خدمت به مردم است و همه مسؤولان و مديران كشور در هر رده و مقامي بايد با مردم همچون پدري مهربان برخورد كنند و در راه خدمت به آنان، آرام و قرار نداشته باشند تا ملت، لذت كارهاي بزرگ انجام شده در دوران انقلاب را احساس كند.»(22) اخلاق پسنديده، رفتار نيك، مهرباني، صبر و استقامت، تحمل و بخشش، همه جزو راههايي است كه مي شود با آنها وحدت و همبستگي ايجاد كرد كه خداوند متعال، پيامبر اكرم(ص) را - كه اسوه تمام رهبران و ملتهاست- به انجام آنها دستور داده است.
ائمه معصومين(ع) به روشني بر ضرورت انجام وظيفه احترام و اهتمام حاكم و امير نسبت به مردم و زيردستان تأكيد كرده اند و اين تأكيد را در درجه عالي مي توان در سيره خلافت امام علي(ع) ملاحظه نمود. همچنين اين تأكيد در قالب نصيحت و پند امامان به واليان و كارگزاران آنان ديدني است.
شايد يكي از جالب ترين اين نمونه ها، نامه هاي امام علي(ع) به مالك اشتر نخعي و ديگر نامه هايي باشد كه به سوي واليان خويش فرستاده و بخشي از آنها در كتاب گرانقدر نهج البلاغه گرد آمده است. در وصيت امام علي(ع) به فرزندش محمد بن حنفيه مي خوانيم: «به تمامي مردم نيكي كن همانطور كه دوست داري به تو نيكي كنند، براي آنان آنچه را بپسند كه براي خود مي پسندي، نيز آنچه را براي خود زشت مي شماري براي آنان زشت بدار. خوي خويش با مردم نيكو كن چندان كه هر گاه از نظر آنان غايب شوي دلشان برايت تنگ گردد و چون بميري بر تو بگريند و بگويند «انا لله و انا اليه راجعون» و از آنان مباش كه مردم هنگام مرگشان بگويند: «الحمدلله رب العالمين» بدان كه پس از ايمان به خداوند، اساس و رأس عقل، مهرباني با مردم است.»(23)
اينك آنچه مدنظر است شاخصه هايي كلي از موازين اخلاقي است كه در ارتباط با موضوع وحدت و همبستگي ملي و اسلامي نقش آفرين است. در ادامه به برخي از اين شاخصه ها اشاره مي كنيم:
بنابراين حفظ همبستگي ملي بدون نظارت عمومي صالحان ممكن نخواهد بود. و خداوند متعال عمل به آن دو را يكي از صفات مؤمنان دانسته و مي فرمايد: «مردان و زنان با ايمان، ولي (يار و ياور) يكديگرند و امر به معروف و نهي از منكر مي كنند.»(26)
و در آيه اي ديگر خداوند يكي از صفات منافقان را تفرقه افكني دانسته كه براي عملي ساختن اين عمل زشت خود (تفرقه افكني) از عكس امر به معروف و نهي از منكر استفاده مي كنند و مي فرمايد: «مردان و زنان منافق، همه از يك گروهند، آنها امر به منكر و نهي از معروف مي كنند.»(27) همچنان كه در آيات به اين دو فريضه اهميت داده شده است، در روايات زيادي هم اهميت اين دو بيان شده و در روايتي از امام باقر(ع) از آن به عنوان فريضه بزرگ ياد شده كه ديگر واجبات در سايه آن اقامه مي شود.
ايشان مي فرمايند: «امر به معروف و نهي از منكر دو فريضه بزرگ الهي است كه بقيه فرايض با آن دو بر پا مي شود و به وسيله اين دو، راهها امن مي گردد، و كسب و كار مردم حلال مي شود، حقوق افراد تأمين مي گردد، و در سايه آن زمين ها آباد، و از دشمنان انتقام گرفته مي شود، و در پرتو آن همه كارها اصلاح مي گردد.»(28)
آنچه از آيات و روايات به دست مي آيد اين است كه امر به معروف و نهي از منكر يكي از محورهاي همبستگي است، زيرا از دشمنان نمي شود انتقام گرفت، مگر با اتحاد و همبستگي، و دين سالم نمي ماند مگر با اقامه فرايض و غير اين موارد كه جامه عمل پوشيدن همه آنها را امام(ع) فقط در سايه امر به معروف و نهي از منكر مي داند.
و خداوند متعال مي فرمايد: «شما بهترين امتي بوديد كه به سود انسانها آفريده شده ايد (چه اينكه) امر به معروف و نهي از منكر مي كنيد و به خدا ايمان داريد.» (29) در اين آيه خداوند متعال بهترين امت بودن را امر به معروف و نهي از منكر دانسته و جماعتي را امت گويند كه بين اعضا و افراد آن يك همبستگي و وحدتي داشته باشد كه در اين آيه سبب اين اتحاد را امر به معروف و نهي از منكر و ايمان به خدا دانسته كه اگر اين سببها از بين برود، اولاً اين امت اتحاد خود را از دست داده و همبستگي آنها از بين مي رود. ثانياً فضيلت اين امت از بين خواهد رفت. همه اينها نشانگر اهميت و محوريت امر به معروف و نهي از منكر در همبستگي مي باشد.
آن هنگام كه بعثت رسول اكرم(ص) همچون آذرخشي كوير ظلماني جامعه بشري را پرتوافشاني نمود و سرزمين حجاز را مركز تابش انوار تابناك وحي قرار داد، زنجيرهاي اسارت كه افكار مردم را در انجماد و تحجر قرار داده بود، يكي پس از ديگري از هم گسست و به بركت نور حق و چشمه هميشه جوشان توحيد، عداوت و دشمني رنگ باخت، دلها به هم نزديك شد، رحمت و بركت بر انسانها باريد و سرانجام اين انقلاب معنوي و تحول ملكوتي با خود، آرامش، امنيت، الفت و حس تفاهم را به ارمغان آورد.
اهميت وحدت و همبستگي در اسلام
وحدت و همبستگي يكي از مواردي است كه تداوم و پايداري نظامها و ملتها به آن بستگي دارد. و به همين دليل، تمامي ملتها براي وحدت و همبستگي اهميت خاصي قائل شده اند و براي حفظ اين امر خطير برخي امور را، در فرهنگ خود مقدس و مهم شمرده و آنها را محور همبستگي خود قرار داده اند. به عنوان نمونه وقتي در تاريخ جنگهاي صليبي دقت مي كنيم، مي بينيم مسيحي ها از مذهب به عنوان بهترين حربه براي اتحاد خود بهره برده اند، يا در جنگ جهاني دوم، آلمانها براي همبستگي خود از عنوان نژاد برتر استفاده كردند. در اين خصوص دين مبين اسلام نيز از ساير اديان مستثنا نبوده و اهميت خاصي براي اين موضوع قائل شده است و قرآن كريم بر اين نكته، تأكيد كرده است كه وحدت مايه استواري و نيرومندي، و اختلاف موجب شكست و سستي و از كف دادن قوت و قدرت است. خداوند در قرآن كريم در مقام بحث از جنگ بدر كه در جريان آن شماره مسلمانان كمتر از يك سوم مشركان بود و توشه و سلاح و آمادگي كمتري داشتند، اما سرانجام پيروزي از آن مسلمانان گشت، مي خوانيم: «و (فرمان) خدا و پيامبرش را اطاعت نماييد، و نزاع (و كشمكش) نكنيد، كه سست شويد و قدرت (و شوكت) شما از بين برود و صبر و استقامت كنيد كه خداوند با استقامت كنندگان است.»(2) در اين نوشتار، بر آنيم مواردي را كه از نظر قرآن كريم محور همبستگي ملي به شمار مي آيد، بيان نماييم. البته، قبل از ذكر اين موارد براي روشن ساختن تمام جوانب موضوع بايد بدانيم كه منظور از وحدت و همبستگي هرگز آن نيست كه همه ديدگاههاي اعتقادي، اجتهادهاي فقهي و نظريات سياسي مسلمانان را در قالب اجتهاد و رأيي واحد ارائه كنيم و از بقيه دست برداريم، بلكه مقصود اتخاذ موضعي هماهنگ در ميان مسلمانان و جامعه اسلامي است كه بر بستر انگيزه ها و ضرورتهاي پيشين، وحدت و همبستگي را در ميان آنان تجلي بخشد. مهمترين محورهاي همبستگي از نظر قرآن از قرار زير است:
1 توحيد و يكتاپرستي
ايمان به خداي يگانه، غيب، فرشتگان و كتابهاي آسماني، پيامبران و روز قيامت، مهمترين پايگاهي است كه وحدت و همبستگي جوامع مسلمان بايد بر آن استوار گردد. اصولاً نظريه «توحيد» ديدگاهي وحدت گراست و به مثابه مركزيت نظام تكوين و تشريع امت واحده اسلامي به شمار مي رود. يكايك آدميان و آفريدگان تسبيح گوي خداي يكتايند و در برابر عظمت او خاضع و خاشعند. خدايي كه صاحب و مالك روز جزاست و داد مظلوم را از ظالم مي ستاند و از ستمگران انتقام مي گيرد و در روز رستاخيز در ميان مردم به عدالت رفتار خواهد كرد و در ميانشان قسط به پا خواهد داشت. قرآن كريم يكي از راههاي همبستگي را پيروي از راه توحيد دانسته و به آن سفارش فرموده است: «اين راه مستقيم من است، از آن پيروي كنيد، و از راههاي پراكنده (انحرافي) پيروي نكنيد، كه شما را از طريق حق، دور مي سازد.» (3)در اين آيه، خداوند دستور به پيروي از صراط مستقيم را داده كه همان راه توحيد، راه حق، عدالت، پاكي و تقواست و پيروي از غير آن راه را باعث پراكندگي و اختلاف و نفاق مي داند. بر همين اساس، قرآن از اهل كتاب مي طلبد كه به كلمه توحيد كه وجه جامع و مشترك ميان آنان و مسلمانان مي تواند باشد باز گردند و مي فرمايد: « بگو: اي اهل كتاب! بياييد به سوي سخني كه ميان ما و شما يكسان است، كه جز خداوند يگانه را نپرستيم و چيزي را همتاي او قرار ندهيم.» (4)
در اين آيات، قرآن كريم مفهوم وحدت و همبستگي مسلمانان و حتي مسلمانان با ساير اديان الهي را تنها در اين چارچوب و با اين تفسير و تبيين پذيرفته است، زيرا كه از نظر اسلام صرفاً به اجتماع مسلمانان و اتفاق آنان بر هر مسأله اي نبايد دل خوش بود، بلكه آنچه در اين عرصه اهميت فراوان دارد، اتحاد و اتفاق آنان، «در خدا» و «براي خدا» و «در راه خدا» است. رسول اكرم(ص) پس از مهاجرت به مدينه و پذيرش رهبري مردم، منشور اساسي كه به صحيفه يا قانون اساسي مدينه موسوم است براساس تعاليم قرآن كريم تدوين فرمود و با پيمان و ميثاقي قبايل مختلف آن نواحي را به هم پيوند داد و امت واحدي تشكيل شد كه محور آن به جاي مليت و نژاد، ايمان به خدا و آخرت و عمل صالح بود.(5)
مقام معظم رهبري، آية ا... خامنه اي نيز علاج دردهاي كهنه دنيا و زخمهاي بشريت را بازگشت به خدا مي داند و مي فرمايد: «امروز علاج دردهاي كهنه دنيا و زخمهاي بشريت، بازگشت به خداست. بايد به خدا برگردند، بشريت بايد با خدا و ايمان و معنويت آشتي كند. كساني كه انسان ها را عمداً از معنويت و ايمان و توجه به خدا دور كردند، اين نتيجه كار آنهاست. چيزهايي است كه براي بشريت پيش مي آيد، يك روز در اين گوشه دنيا، يك روز در آن گوشه دنيا، بايد به خدا و معنويت برگردند. علاج دردهاي بشريت، توجه به خدا و بازگشت به ايمان است.»(6)
مطلب ديگر در اهميت و محوريت توحيد اينكه خداوند خطاب به پيامبر(ص) خود چنين مي فرمايد: «آنها كه آيين و مذهب خود را پراكنده كردند و به دسته هاي مختلف تقسيم شدند در هيچ چيز با آنها ارتباطي نداري و آنها نيز هيچ گونه ارتباط با مكتب تو ندارند.»(7) زيرا مكتب تو، مكتب توحيد و صراط مستقيم است و صراط مستقيم و راه راست همواره بيش نمي باشد.
در اين آيه، خداوند متعال اين حقيقت را كه توحيد محور و اساس اسلام و اسلام، آيين وحدت و يگانگي است و از هر گونه نفاق و تفرقه و پراكندگي بيزار است، با تأكيد تمام بازگو مي كند و به پيامبر(ص) مي فرمايد برنامه و كار تو هيچ گونه شباهتي با افراد تفرقه انداز ندارد، چون توحيد نه تنها يكي از اصول اسلام است، بلكه تمام اصول و فروع اسلام و همه برنامه هاي آن بر محور توحيد دور مي زند. توحيد، روحي است در كالبد همه تعليمات اسلام.
توحيد، جاني است كه در پيكر اسلام دميده شده است. و امام امت(رضوان ا... تعالي عليه) در اين باره مي فرمايد: «اين اسلام بود كه همه را با هم مجتمع كرد و اين اسلام بود كه شما را پيروز كرد و اين اسلام است كه سعادت همه انسانها را تأمين مي كند.»(8)
2 قرآن، ريسمان اتحاد و محور همبستگي
«و به ريسمان الهي چنگ زنيد و پراكنده و متفرق نشويد.»(9) در اين آيه «حبل ا...» به قرآن و اهل بيت(ع) تفسير شده و محور همبستگي قرار داده شده است و به مسلمانان دستور مي دهد كه با تمسك به اين دو به وحدت امت اسلامي تحقق بخشند.امام خميني(ره) پيام آور راستين مكتب قرآن در عصر كنوني نيز در اين باره فرموده اند: «ملتها و دولتها اگر بخواهند به پيروزي و هدفهاي اسلامي به تمام ابعادش كه سعادت بشر است برسند، بايد اعتصام به حبل ا... كنند، از اختلافها و تفرقه بپرهيزند و فرمان حق تعالي را اطاعت نمايند»(10) قرآن كريم قانوني است كه در آن اختلافي نيست و خود بيان كننده و روشن كننده اختلافهاست: «ما قرآن را بر تو نازل نكرديم، مگر براي اينكه آنچه را در آن اختلاف دارند، براي آنها روشن كني.» (11)
در اين آيه، يكي ديگر از فلسفه هاي بعثت پيامبر(ص) بيان شده است تا روشن شود كه اگر اقوام و ملتها، هوي و هوسها، سليقه هاي شخصي خود را كنار بگذارند و دست به دامن راهنمايي پيامبران بزنند، اثري از اين گونه اختلافها، خرافه ها چيزي باقي نخواهد ماند. و پيامبر(ص) نيز براي بيان و روشن ساختن اين اختلافها و راهنمايي مردم از كتاب خدا، قرآن كريم بهره مي جسته است، زيرا اين كتاب خداست كه وسوسه هاي شيطان را از دل انسان مي زدايد، پرده هاي فريبنده نفس اماره و شيطان صفتان را از چهره حقايق كنار مي زند، خرافات و جنايتهايي را كه در زير صورتهاي فريبنده پنهان شده آشكار مي سازد و اختلافهايي را كه در سايه هوي و هوس پديد آمده بر مي چيند و به قساوتها پايان مي دهد و نور هدايت و رحمت را در همه جا مي پاشد و وقتي چنين شد، وحدت و همبستگي در جاي جاي جامعه اسلامي ايجاد مي شود.
رهبر معظم انقلاب، فاصله گرفتن از قرآن را باعث مواجه شدن با مشكلات متعددي دانسته و مي فرمايد: «امت اسلامي زماني به بركت عمل به قرآن، سرآمد علم، عزت، اخلاق و معنويت بود، اما امروز به دليل فاصله گرفتن از قرآن با مشكلات متعددي از جمله نداشتن وحدت كلمه و استقلال، پيشرو نبودن در عرصه هاي علمي و مدني و اعمال سلطه از جانب قدرتهاي زورگو، مواجه است.»(12) در جاي ديگر، پيروزي مردم ايران را از بركات قرآن دانسته و مي فرمايد: «ملت ايران به بركت قرآن توانست از سلطه قدرتهاي شيطاني رهايي يابد و جوانان خود را در مسير پيشرفت و ترقي قرار دهد.»(13)
از جمله شيوه هايي كه قرآن كريم براي ايجاد وحدت و همبستگي به كار برده، تأكيد آن بر اهميت حياتي وحدت و بر ثمرات و تأثير مثبت آن بر جامعه اسلامي است و اين به حدي است كه همبستگي جامعه را براي مردم به صورت يك هدف در مي آورد. قرآن به برادري، صميميت و پرهيز از اختلافها، تفرقه و عوامل ديگر تأكيد فراوان كرده است و با پيروي از نظام قرآني، مي توان به آساني به هدف وحدت و همبستگي ملي، جامه عمل پوشاند. بنيانگذار نظام مقدس جمهوري اسلامي، حضرت امام خميني (ره) نيز با تأسي از قرآن، بر ايجاد وحدت در جامعه تأكيد فراوان داشته و مي فرمايد: «لازم است برادران ايراني و شيعيان ساير كشورها از اعمالي كه موجب تفرق صفوف مسلمانان است احتراز كنند و لازم است در اجتماعات اهل سنت حاضر شوند.»(14)
3 اطاعت از پيامبر(ص) و اهل بيت(ع)
مسأله اطاعت از پيامبر(ص) و پايبندي به اوامر و تعاليم و احكام آن حضرت و پيروي از تصميمات و دستورهاي سياسي، اجتماعي و اقتصادي، اداري و قضايي حضرت، موضوعي است كه در تحقق بخشيدن به وحدت جامعه و همبستگي مسلمانان نقش بسزايي دارد و آثار روحي و معنوي بسياري بر آن مترتب است، زيرا خداوند متعال در مورد پيامبر(ص) فرموده است: «و هرگز از روي هواي نفس سخن نمي گويد، آنچه مي گويد چيزي جز وحي كه بر او نازل شده نيست.»(15) از اين رو، اطاعت از او در حكم پيروي از خداوند و ايمان به او ايمان به رسالت الهي است، چون جانشيني خداوند در زندگي مادي، در واقع از آن اوست: «كسي كه از پيامبر(ص) اطاعت كند خدا را اطاعت كرده، و كسي كه سرباز زند، تو را نگهبان او نفرستاديم.»(16)و در جاي ديگر، اطاعت از فرمان خداوند و اطاعت از پيامبر را مايه پيروزي و همبستگي دانسته است و مي فرمايد: «و (فرمان) خدا و پيامبرش را اطاعت نماييد، و نزاع (و كشمكش) نكنيد، كه سست شويد و قدرت و (شوكت) شما از ميان برود.»(17)
رهبر معظم انقلاب نيز معيار و محور وحدت را وجود مقدس پيامبر(ص) دانسته و مي فرمايد: «معيار و محور وحدت كه جمهوري اسلامي ايران، دنياي اسلام را به آن فرا مي خواند، وجود مقدس نبي اكرم(ص) و ياد و نام آن بزرگوار است.»(18)
و در جاي ديگر مي فرمايد: «برخي اختلافهاي قومي، مذهبي و سياسي به طور طبيعي در جهان اسلام وجود دارد كه مي توان با تكيه بر تعاليم پيامبر خاتم بر آنها غلبه كرد.»(19)
4 حفظ روابط عاطفي ميان رهبري و مردم
از مزاياي فوق العاده اخلاقي پيامبر(ص) كه از صفات مهم در رهبري و باعث همبستگي ملي است، مسأله گذشت و نرمش و انعطاف در برابر مردم است. خداوند متعال مي فرمايد: « و به (بركت) رحمت الهي، در برابر آنان (مردم) نرم (و مهربان) شدي و اگر خشن و سنگدل بودي، از اطراف تو، پراكنده مي شدند»(20)شخصي هم كه در مقام رهبري يا مسؤوليتي قرار گرفته اگر بخواهد در مسؤوليتي كه به او سپرده اند، موفق شود بايد به پيامبر اكرم(ص) اقتدا كند و با مردم با محبت و مهرباني رفتار نمايد كه در غير اين صورت اگر خشن و تندخو و غيرقابل انعطاف و فاقد روح گذشت باشد، در برنامه هاي خود با شكست مواجه خواهد شد و مردم از دور او پراكنده مي شوند. و در جاي ديگر درباره مهرباني پيامبر(ص) با مردم چنين مي فرمايد: «به يقين رسولي از خود شما به سويتان آمد كه رنج هاي شما بر او سخت است و اصرار بر هدايت شما دارد و نسبت به مؤمنان رئوف و مهربان است.» (21) و مقام معظم رهبري نيز همه مسئولان را به داشتن چنين صفتي سفارش مي كند و مي فرمايد: «فلسفه وجودي مسؤولان نظام، خدمت به مردم است و همه مسؤولان و مديران كشور در هر رده و مقامي بايد با مردم همچون پدري مهربان برخورد كنند و در راه خدمت به آنان، آرام و قرار نداشته باشند تا ملت، لذت كارهاي بزرگ انجام شده در دوران انقلاب را احساس كند.»(22) اخلاق پسنديده، رفتار نيك، مهرباني، صبر و استقامت، تحمل و بخشش، همه جزو راههايي است كه مي شود با آنها وحدت و همبستگي ايجاد كرد كه خداوند متعال، پيامبر اكرم(ص) را - كه اسوه تمام رهبران و ملتهاست- به انجام آنها دستور داده است.
ائمه معصومين(ع) به روشني بر ضرورت انجام وظيفه احترام و اهتمام حاكم و امير نسبت به مردم و زيردستان تأكيد كرده اند و اين تأكيد را در درجه عالي مي توان در سيره خلافت امام علي(ع) ملاحظه نمود. همچنين اين تأكيد در قالب نصيحت و پند امامان به واليان و كارگزاران آنان ديدني است.
شايد يكي از جالب ترين اين نمونه ها، نامه هاي امام علي(ع) به مالك اشتر نخعي و ديگر نامه هايي باشد كه به سوي واليان خويش فرستاده و بخشي از آنها در كتاب گرانقدر نهج البلاغه گرد آمده است. در وصيت امام علي(ع) به فرزندش محمد بن حنفيه مي خوانيم: «به تمامي مردم نيكي كن همانطور كه دوست داري به تو نيكي كنند، براي آنان آنچه را بپسند كه براي خود مي پسندي، نيز آنچه را براي خود زشت مي شماري براي آنان زشت بدار. خوي خويش با مردم نيكو كن چندان كه هر گاه از نظر آنان غايب شوي دلشان برايت تنگ گردد و چون بميري بر تو بگريند و بگويند «انا لله و انا اليه راجعون» و از آنان مباش كه مردم هنگام مرگشان بگويند: «الحمدلله رب العالمين» بدان كه پس از ايمان به خداوند، اساس و رأس عقل، مهرباني با مردم است.»(23)
5 موازين اخلاقي و شاخصه هاي برجسته
از ديدگاه اسلام، رعايت موازين اخلاقي، بطور كلي اصل اساسي و مهمي است كه در كنار مسائل گوناگون عقيدتي و روابط اجتماعي و سياسي و براي دستيابي انسان به تكامل جمعي و فردي در دنيا و آخرت بايد مدنظر قرار گيرد. فراتر از اين مي گوييم اصولاً محتواي كلي تعاليم اسلامي، محتوايي اخلاقي است. رسول اكرم(ص) در اين زمينه مي فرمايد: «من برانگيخته شده ام كه فضيلتهاي اخلاقي را به اوج برسانم» روي اين اصل، قرآن كريم هنگام بحث از مسايل اخلاقي، نه تنها از روابط آدمي با همنوعان خود سخن گفته، بلكه روابط او را در همه زمينه ها، مورد توجه قرار داده است. از اين رو، دريافتني است كه موازين اخلاقي، بستري مهم براي برپائي وحدت اسلامي است. علاوه بر اين، قرآن كريم بطور كلي از نقش اخلاق در پديدار شدن وحدت و بطور خاص از شاخصه هاي روابط حاكم بر جامعه سخن گفته است.اينك آنچه مدنظر است شاخصه هايي كلي از موازين اخلاقي است كه در ارتباط با موضوع وحدت و همبستگي ملي و اسلامي نقش آفرين است. در ادامه به برخي از اين شاخصه ها اشاره مي كنيم:
الف) پايبندي به عهد و پيمان
قرآن كريم به طور كلي بر ضرورت وفاي به عهد و پايبندي به ميثاق، در همه زمينه ها تأكيد كرده است. با اين همه پافشاري قرآن بر اين اصل، در روابط اجتماعي و سياسي حتي در مقابل دشمنان مسلمانان و مؤمنان جاي خود دارد. به عنوان مسأله اي بنيادين، بيشتر است. اين بدين معناست كه رعايت جنبه هاي اخلاقي در حفظ و بقاي وحدت جامعه نقشي اساسي بازي مي كند. خداوند متعال در قرآن كريم بعد از تعيين مدت براي مشركان مي فرمايد: «مگر كساني از مشركان كه با آنها عهد بستيد، و چيزي از آن را در حق شما فروگذار نكردند و احدي را بر ضد شما تقويت ننمودند، پيمان آنها را تا پايان مدتشان محترم بشمريد، زيرا خداوند پرهيزكاران را دوست دارد.» (24) در اين آيه، خداوند پيمان مشركاني كه بر خلاف پيمان خود كاري انجام نداده اند، محترم شمرده است. و در جاي ديگر بعد از سفارش وفاي به عهد الهي، مي فرمايد: «همانند آن زن (سبك مغز) نباشيد كه پشم هاي تابيده خود را، پس از استحكام، وامي تابد، در حالي كه سوگند (و پيمان) خود را وسيله خيانت و فساد قرار مي دهيد، به خاطر اينكه گروهي، جمعيتشان از گروه ديگر بيشتر است (و كثرت دشمن را بهانه اي براي شكستن بيعت با پيامبر مي شمريد). خدا فقط شما را با اين وسيله آزمايش مي كند و به يقين روز قيامت، آنچه در آن اختلاف داشتيد براي شما روشن مي سازد.»(25)ب) امر به معروف و نهي از منكر
پروردگار متعال در بسياري از آيات، به امر به معروف و نهي از منكر سفارش كرده است و امر به معروف و نهي از منكر در حقيقت به منزله يك پوشش اخلاقي اجتماعي براي محافظت جمعيت است. زيرا اگر امر به معروف و نهي از منكر در ميان نباشد، عوامل مختلفي كه دشمن بقاي «وحدت و همبستگي اجتماعي» هستند همچون موريانه از درون، ريشه هاي اجتماع را مي خورند و آن را از هم متلاشي مي سازند.بنابراين حفظ همبستگي ملي بدون نظارت عمومي صالحان ممكن نخواهد بود. و خداوند متعال عمل به آن دو را يكي از صفات مؤمنان دانسته و مي فرمايد: «مردان و زنان با ايمان، ولي (يار و ياور) يكديگرند و امر به معروف و نهي از منكر مي كنند.»(26)
و در آيه اي ديگر خداوند يكي از صفات منافقان را تفرقه افكني دانسته كه براي عملي ساختن اين عمل زشت خود (تفرقه افكني) از عكس امر به معروف و نهي از منكر استفاده مي كنند و مي فرمايد: «مردان و زنان منافق، همه از يك گروهند، آنها امر به منكر و نهي از معروف مي كنند.»(27) همچنان كه در آيات به اين دو فريضه اهميت داده شده است، در روايات زيادي هم اهميت اين دو بيان شده و در روايتي از امام باقر(ع) از آن به عنوان فريضه بزرگ ياد شده كه ديگر واجبات در سايه آن اقامه مي شود.
ايشان مي فرمايند: «امر به معروف و نهي از منكر دو فريضه بزرگ الهي است كه بقيه فرايض با آن دو بر پا مي شود و به وسيله اين دو، راهها امن مي گردد، و كسب و كار مردم حلال مي شود، حقوق افراد تأمين مي گردد، و در سايه آن زمين ها آباد، و از دشمنان انتقام گرفته مي شود، و در پرتو آن همه كارها اصلاح مي گردد.»(28)
آنچه از آيات و روايات به دست مي آيد اين است كه امر به معروف و نهي از منكر يكي از محورهاي همبستگي است، زيرا از دشمنان نمي شود انتقام گرفت، مگر با اتحاد و همبستگي، و دين سالم نمي ماند مگر با اقامه فرايض و غير اين موارد كه جامه عمل پوشيدن همه آنها را امام(ع) فقط در سايه امر به معروف و نهي از منكر مي داند.
و خداوند متعال مي فرمايد: «شما بهترين امتي بوديد كه به سود انسانها آفريده شده ايد (چه اينكه) امر به معروف و نهي از منكر مي كنيد و به خدا ايمان داريد.» (29) در اين آيه خداوند متعال بهترين امت بودن را امر به معروف و نهي از منكر دانسته و جماعتي را امت گويند كه بين اعضا و افراد آن يك همبستگي و وحدتي داشته باشد كه در اين آيه سبب اين اتحاد را امر به معروف و نهي از منكر و ايمان به خدا دانسته كه اگر اين سببها از بين برود، اولاً اين امت اتحاد خود را از دست داده و همبستگي آنها از بين مي رود. ثانياً فضيلت اين امت از بين خواهد رفت. همه اينها نشانگر اهميت و محوريت امر به معروف و نهي از منكر در همبستگي مي باشد.
پي نوشتها:
1. يادداشتهاي شهيد مطهري، ج 1، ص 202 217. 2. انفال آيه 46.
3. انعام آيه 153.
4. آل عمران آيه 64.
5. سيره ابن هشام، ج اول، ص 501.
6. روزنامه جمهوري اسلامي، 28 / 6 / 1380.
7. انعام آيه 159.
8. در جستجوي راه امام از كلام امام، دفتر 15، ص 129.
9. آل عمران آيه 103.
10. در جستجوي راه امام از كلام امام، همان، ص 152.
11. نحل آيه 64.
12. روزنامه جمهوري اسلامي، 7 / 7 / 1382.
13. همان.
14. پيام امام خميني(ره)، 29 / 5 / 58.
15. نجم آيه هاي 3 و 4.
16. نساء آيه 80.
17. انفال آيه 46.
18. روزنامه جمهوري اسلامي، 7/2/1384.
19. همان.
20. آل عمران آيه 159.
21. توبه آيه 128.
22. روزنامه انتخاب، 16 / 5 / 1382.
23. وسايل الشيعه، عاملي، ج 8، ص 541.
24. توبه آيه 4.
25. نحل آيه 92.
26. توبه آيه 71.
27. توبه آيه 67.
28. وسائل الشيعه، ج 11، كتاب امر به معروف، باب 1، حديث 6، ص 395.
29. آل عمران آيه 110.
