تعاريف تفسير
نويسنده:علي اكبر بابايي
منبع:سايت انديشه قم
منبع:سايت انديشه قم
بسياري از مفسران تعريفي براي تفسير ارایه نداده‌اند[1] و گويا آن را به وضوح معناي متبادر عرفي‌اش واگذاشته‌اند؛ ولي در عين حال، تعريف هاي مختلفي در مقدمه برخي از تفاسير و آثار دانشمندان علوم قرآن و كتاب شناسان اسلامي به چشم مي‌خورد كه در دسته‌اي از آن تعاريف، تفسير «به عنوان كاري كه مفسّر در مورد كشف معنا و مدلول آيات كريمه انجام مي‌دهد» و در دسته‌اي ديگر «تفسير به عنوان يك علم» تعريف شده است.
هر چند بحث از اين كه آيا تفسير علم است يا نيست، و اگر علم است چه نوع علمي است، و علم بودن آن به چه اعتبار است؟ سودمند است و نيز بررسي تعاريفي كه در مورد «علم تفسير» ارایه شده است، علاوه بر نكته‌هاي علمي نهفته در آن حقيقت مفهوم واژه تفسير را آشكارتر مي‌كند، ولي به منظور پرهيز از طولاني شدن اين فصل، از بحث و بررسي آن صرف نظر نموده، فقط دسته اول از تعاريف ياد شده را به ترتيب زماني صاحب نظران مورد بررسي قرار مي‌دهيم و به ذكر دسته دوم در پاورقي و توضيحي كوتاه در پايان بحث، اكتفا مي‌كنيم.
الف) امين الاسلام طبرسي: «تفسير، كشف مراد از لفظ مشكل است[2].» برخي اين كلام طبرسي را كه در فنّ سوم مقدمه تفسير مجمع البيان آمده است، يكي از تعريف هاي قابل ذكر به شمار آورده‌اند[3]، و برخي ديگر نيز مشابه آن، عبارت «رفع الابهام عن اللفظ المشكل» را به عنوان معناي اصطلاحي تفسير مطرح كرده‌اند[4]، ولي اين كلام به بيان معناي لغوي آن شبيه‌تر است تا تعريف اصطلاحي آن. به همين دليل، برخي از لغت دانان نيز اين معنا را براي آن ذكر كرده‌اند[5] و به هر حال، اگر مقصود از تعريف فوق و نظاير آن، تعريف اصطلاحي تفسير قرآن باشد، روشن‌ترين اشكال آن، اين است كه اين تعريف اعم از تفسير قرآن است و نيز اختصاص دادن تفسير به «لفظ مشكل» بي‌دليل است؛ زيرا ممكن است واژه‌هاي به كار رفته در يك آيه معناي روشني داشته باشد و از جهت لفظ، مشكلي در كار نباشد؛ ولي به دليل نامعلوم بودن خصوصيات زماني و مكاني و قراين حالي و مقاميِ كلام و يا از جهت علوّ معنا و مطلب، مراد گوينده نامعلوم بوده و نيازمند به تفسير باشد و در يك جمله، اين تعريف مانع اغيار و جامع افراد نيست؛ زيرا هم غير تفسير قرآن را شامل مي‌شود و هم آن قسم از تفسير قرآن را كه به دشواري الفاظ مربوط نيست، فرا نمي‌گيرد.
ب) راغب اصفهاني: «تفسير در عرف دانشمندان، كشف معاني قرآن و بيان مراد است،اعم از اين كه به حسب مشكل بودن لفظ و غير آن و به حسب معناي ظاهر و غير آن باشد.» اين تعريف راز ركشي در برهان از راغب[6] و سيوطي در اتقان[7] از تفسير اصفهاني نقل كرده‌اند.
بهترين تفسير و توجيه اين تعريف، آن است كه مقصود از «كشف معاني»، مفاد استعمالي الفاظ قرآن و مقصود از «بيان مراد» ، تعيين مراد جدي خداوند از عبارات قرآن است. عبارت «به حسب مشكل بودن لفظ و غير آن» قيد «كشف معاني» است، و مقصود آن است كه مكشوف و روشن نبودن معاني و مفاد استعمالي، گاه به علت مشكل بودن لفظ و گاهي به علل ديگر است. و عبارت «به حسب معناي ظاهر و غير آن» ناظر به «بيان مراد» است و منظور آن است كه مراد جدي خداوند، خواه طبق معناي ظاهر باشد يا برخلاف معناي ظاهر، در قلمرو تفسير قرار دارد.
طبق اين توجيه، راغب به دو مرحله‌اي بودن تفسير (كشف معناي استعمالي و بيان مراد جدي خداوند) توجه داشته است و اين از امتيازهاي اين تعريف به شمار مي‌آيد.
ولي اين كه راغب از اين تعريف همين توجيه را مد نظر داشته، مورد ترديد است و توجيه و تفسيرهاي مختلف ديگري مي‌تواند مد نظر وي باشد كه در آن صورت، اين تعريف مشتمل بر نواقص متعددي خواهد بود.
علاوه براين، بر فرض آن كه همين توجيه مورد نظر باشد، اين تعريف رسايي و گويايي لازم را ندارد و با صراحت و روشني بر توجيه و تفسير ياد شده و دو مرحله‌اي بودن تفسير دلالت ندارد. در صورتي كه يك تعريف كامل بايد از صراحت و روشني برخوردار باشد. اشكال ديگر اين تعريف آن است كه مبناي تفسير و روشمند بودن آن مورد غفلت قرار گرفته و روشن نشده است كه كشف معاني و بيان مراد بر چه اساسي بايد صورت گيرد.
هم چنين بهتر بود به جاي «معاني قرآن»، معاني آيات قرآن ذكر مي‌شد تاتعريف گويايي و رسايي بيشتري مي‌داشت.
ج) كلبي[8]:«معناي تفسير، شرح قرآن و بيان معناي آن و آشكار كردن چيزي است كه با تصريح و اشاره و نجوايش آن را اقتضا مي‌كند[9].»
اين تعريف چهار نقطه ضعف به شرح زير دارد:
1. اگر شرح قرآن، و بيان معناي آن، و آشكار كردن چيزي كه آن را اقتضاء مي‌كند هر سه به يك معنا باشد، اين تعريف مشتمل بر الفاظ زايد است و اگر چند معنا مد نظر باشد، نيازمند توضيح و بيان تفاوت و تمايز هر يك از ديگري است.
2. اگر مقصود از «نجوا» مطالبي باشد كه قرآن كريم به صورت رمز و راز در اختيار نبي اكرم صلي‌الله‌عليه‌و‌آله قرار مي‌دهد و در قالب قواعد لغت عرب و اصول عرفي محاوره فهم آن ممكن نيست، تعميم تعريف تفسير به آن نادرست است؛ زيرا اين دسته از مطالب در قلمرو تفسير قرار نمي‌گيرد[10].
3. آن چه را كه قرآن با صراحت بيان كرده است، نياز به تفسير ندارد و بنابراين، ذكر آن به عنوان بخشي از تفسير و جهي ندارد؛ زيرا پرده برداري و توضيح، كه معناي تفسير است، در مورد آن صدق نمي‌كند.
4. در اين تعريف نيز مانند دو تعريف سابق مبناي تفسير ذكر نشده است.
د) جرجاني[11]:«تفسير در شرع، توضيح معناي آيه و شأن و قصه آن و سببي است كه آيه در آن شرايط نازل شده، با لفظي كه با دلالت آشكار بر آن دلالت نمايد[12].»
اين تعريف داراي نقص هاي زير است:
1. با اين كه غرض اصلي مفسّر آشكار كردن مراد خداي متعال از آيات كريمه است، در اين تعريف از آن ذكري به ميان نيامده است. در واقع اين تعريف تنها مرحله اول تفسير (بيان معنا و مفاد استعمالي آيات كريمه) را در بر مي‌گيرد و نسبت به مرحله دوم (آشكار كردن مراد خداي متعال) ساكت است؛ مگر آن كه گفته شود مقصود از معنا، هم مفاد استعمالي و هم مقصود خداوند از آيات كريمه است، ولي در اين صورت تعريف ياد شده به دليل آن كه در آن، لفظ مشترك (معنا) بدون قرينه به كار رفته است، دچار نقص مي‌باشد.
2. مبناي تفسير در آن بيان نشده است.
3. در اين تعريف بيان شأن و قصه و سبب نزول، تفسير قلم داد شده، در صورتي كه بيان امور ياد شده خود تفسير نيست، بلكه مقدمه ی آن است كه تفسير به وسيله آن انجام مي‌گيرد.
هـ) آقا بزرگ تهراني[13]: «تفسير، بيان ظواهر آيات قرآن بر اساس قواعد و لغت عرب است»[14].
عبارت «ظواهر آيات قرآن» به قرينه ی جملاتي كه بعد از اين تعريف آمده است، هر نوع معناي ظاهر ـ خواه مراد خداوند باشد يا نباشد ـ را در بر مي‌گيرد.ايشان در پي اين تعريف مي‌نويسد:
«اما حجيت جميع اين ظواهر و حكم به اينكه همه آنها مراد و اقعي خداي متعال است، قرآن ما را از آن منع كرده است ... ديدگاه درستي كه مفسران محقق آن را برگزيده‌اند، اين است كه محكمات، آياتي است كه تكيه بر ظواهر آنها صحيح و حكم به مراد واقعي بودن آنها جايز است؛ زيرا كه اگر آن چه ظاهر آيه است، مراد واقعي باشد، امر باطل يا محالي بر آن مترتب نمي‌شود و متشابهات آياتي است كه تكيه به ظواهر آن و حكم به مراد واقعي بودن، در آنها ممكن نيست، يا اساساً ظاهري براي آنها وجود ندارد؛ مانند: «حروف مقطّعه» آغاز سوره‌ها، يا به دليل آن كه ظواهر آنها مستلزم مطلبي باطل و محال است و بنابراين آن، ظواهر قطعاً مراد خدا نيست» بر اين اساس، تعريف ياد شده شامل همه معاني ظاهري قرآن مي‌شود، خواه مراد خداوند باشد يا نباشد. البته حجيت و اعتبار اين دو نوع معناي ظاهري متفاوت است. اين تعريف از آن جهت كه مبناي تفسير در آن ذكر شده است (بر اساس قواعد لغت عرب).، بر تعاريف پيشين امتياز دارد، ولي نقص مهم آن اين است كه فقط مرحله اول تفسير (كاري كه مفسر براي روشن شدن مفاد استعمالي آيات انجام مي‌دهد) را در بر مي‌گيرد و مرحله ی دوم آن (كاري كه مفسر براي تشخيص مراد خداي متعال از آيات كريمه انجام مي‌دهد) را شامل نمي‌شود، در صورتي كه مرحله اول در حقيقت مقدمه‌اي براي آن است.
و) علامه طباطبايي: «تفسير، بيان معاني آيات قرآني و كشف مقاصد و مداليل آنها است».[15] معناي جمع معنا است هم در مفهوم كلام به كار مي‌رود و هم در مقصود و مراد از آن استعمال مي‌شود،[16] و مقاصد جمع است و معناي ظاهر مقصد، معناي مقصود و مراد از كلام نيز كاربرد دارد كه اخص از معاني است و ذكر آن در تعريف فوق بعد از معاني، دلالت بر آن دارد كه منظور از معاني، خصوص مفاهيم آيات است. بنابراين، تفسير به دو چيز تعريف شده: يكي بيان مفاهيم آيات، يعني معناهايي كه از آيات به خودي خود با قطع نظر از ساير آيات و ادلّه و شواهد ديگر فهميده مي‌شود، و ديگر كشف مقاصدِ آيات كريمه قصد نموده است، و بر اساس آن چه گفتيم، در اين تعريف براي تفسير دو مرحله لحاظ شده است: مرحله بيان مفاهيم و مرحله كشف مراد، و اين وجه امتياز اين تعريف است؛ ولي در عين حال تعريف كاملي به نظر نمي‌رسد؛ زيرا اولاً مبناي تفسير در تعريف مشخص نشده است؛ يعني در اين تعريف، به اين نكته كه بيان مفاهيم طبق چه قاعده و ميزاني انجام گيرد و مراد خداي متعال با چه معياري كشف شود، اشاره نشده است و ثانياً با توجه به اين كه مداليل جمع مدلول است و مدلول مانند معنا، هم در مفهوم كلام و هم در مقصود از كلام به كار مي‌رود.[17]
هر چند بحث از اين كه آيا تفسير علم است يا نيست، و اگر علم است چه نوع علمي است، و علم بودن آن به چه اعتبار است؟ سودمند است و نيز بررسي تعاريفي كه در مورد «علم تفسير» ارایه شده است، علاوه بر نكته‌هاي علمي نهفته در آن حقيقت مفهوم واژه تفسير را آشكارتر مي‌كند، ولي به منظور پرهيز از طولاني شدن اين فصل، از بحث و بررسي آن صرف نظر نموده، فقط دسته اول از تعاريف ياد شده را به ترتيب زماني صاحب نظران مورد بررسي قرار مي‌دهيم و به ذكر دسته دوم در پاورقي و توضيحي كوتاه در پايان بحث، اكتفا مي‌كنيم.
الف) امين الاسلام طبرسي: «تفسير، كشف مراد از لفظ مشكل است[2].» برخي اين كلام طبرسي را كه در فنّ سوم مقدمه تفسير مجمع البيان آمده است، يكي از تعريف هاي قابل ذكر به شمار آورده‌اند[3]، و برخي ديگر نيز مشابه آن، عبارت «رفع الابهام عن اللفظ المشكل» را به عنوان معناي اصطلاحي تفسير مطرح كرده‌اند[4]، ولي اين كلام به بيان معناي لغوي آن شبيه‌تر است تا تعريف اصطلاحي آن. به همين دليل، برخي از لغت دانان نيز اين معنا را براي آن ذكر كرده‌اند[5] و به هر حال، اگر مقصود از تعريف فوق و نظاير آن، تعريف اصطلاحي تفسير قرآن باشد، روشن‌ترين اشكال آن، اين است كه اين تعريف اعم از تفسير قرآن است و نيز اختصاص دادن تفسير به «لفظ مشكل» بي‌دليل است؛ زيرا ممكن است واژه‌هاي به كار رفته در يك آيه معناي روشني داشته باشد و از جهت لفظ، مشكلي در كار نباشد؛ ولي به دليل نامعلوم بودن خصوصيات زماني و مكاني و قراين حالي و مقاميِ كلام و يا از جهت علوّ معنا و مطلب، مراد گوينده نامعلوم بوده و نيازمند به تفسير باشد و در يك جمله، اين تعريف مانع اغيار و جامع افراد نيست؛ زيرا هم غير تفسير قرآن را شامل مي‌شود و هم آن قسم از تفسير قرآن را كه به دشواري الفاظ مربوط نيست، فرا نمي‌گيرد.
ب) راغب اصفهاني: «تفسير در عرف دانشمندان، كشف معاني قرآن و بيان مراد است،اعم از اين كه به حسب مشكل بودن لفظ و غير آن و به حسب معناي ظاهر و غير آن باشد.» اين تعريف راز ركشي در برهان از راغب[6] و سيوطي در اتقان[7] از تفسير اصفهاني نقل كرده‌اند.
بهترين تفسير و توجيه اين تعريف، آن است كه مقصود از «كشف معاني»، مفاد استعمالي الفاظ قرآن و مقصود از «بيان مراد» ، تعيين مراد جدي خداوند از عبارات قرآن است. عبارت «به حسب مشكل بودن لفظ و غير آن» قيد «كشف معاني» است، و مقصود آن است كه مكشوف و روشن نبودن معاني و مفاد استعمالي، گاه به علت مشكل بودن لفظ و گاهي به علل ديگر است. و عبارت «به حسب معناي ظاهر و غير آن» ناظر به «بيان مراد» است و منظور آن است كه مراد جدي خداوند، خواه طبق معناي ظاهر باشد يا برخلاف معناي ظاهر، در قلمرو تفسير قرار دارد.
طبق اين توجيه، راغب به دو مرحله‌اي بودن تفسير (كشف معناي استعمالي و بيان مراد جدي خداوند) توجه داشته است و اين از امتيازهاي اين تعريف به شمار مي‌آيد.
ولي اين كه راغب از اين تعريف همين توجيه را مد نظر داشته، مورد ترديد است و توجيه و تفسيرهاي مختلف ديگري مي‌تواند مد نظر وي باشد كه در آن صورت، اين تعريف مشتمل بر نواقص متعددي خواهد بود.
علاوه براين، بر فرض آن كه همين توجيه مورد نظر باشد، اين تعريف رسايي و گويايي لازم را ندارد و با صراحت و روشني بر توجيه و تفسير ياد شده و دو مرحله‌اي بودن تفسير دلالت ندارد. در صورتي كه يك تعريف كامل بايد از صراحت و روشني برخوردار باشد. اشكال ديگر اين تعريف آن است كه مبناي تفسير و روشمند بودن آن مورد غفلت قرار گرفته و روشن نشده است كه كشف معاني و بيان مراد بر چه اساسي بايد صورت گيرد.
هم چنين بهتر بود به جاي «معاني قرآن»، معاني آيات قرآن ذكر مي‌شد تاتعريف گويايي و رسايي بيشتري مي‌داشت.
ج) كلبي[8]:«معناي تفسير، شرح قرآن و بيان معناي آن و آشكار كردن چيزي است كه با تصريح و اشاره و نجوايش آن را اقتضا مي‌كند[9].»
اين تعريف چهار نقطه ضعف به شرح زير دارد:
1. اگر شرح قرآن، و بيان معناي آن، و آشكار كردن چيزي كه آن را اقتضاء مي‌كند هر سه به يك معنا باشد، اين تعريف مشتمل بر الفاظ زايد است و اگر چند معنا مد نظر باشد، نيازمند توضيح و بيان تفاوت و تمايز هر يك از ديگري است.
2. اگر مقصود از «نجوا» مطالبي باشد كه قرآن كريم به صورت رمز و راز در اختيار نبي اكرم صلي‌الله‌عليه‌و‌آله قرار مي‌دهد و در قالب قواعد لغت عرب و اصول عرفي محاوره فهم آن ممكن نيست، تعميم تعريف تفسير به آن نادرست است؛ زيرا اين دسته از مطالب در قلمرو تفسير قرار نمي‌گيرد[10].
3. آن چه را كه قرآن با صراحت بيان كرده است، نياز به تفسير ندارد و بنابراين، ذكر آن به عنوان بخشي از تفسير و جهي ندارد؛ زيرا پرده برداري و توضيح، كه معناي تفسير است، در مورد آن صدق نمي‌كند.
4. در اين تعريف نيز مانند دو تعريف سابق مبناي تفسير ذكر نشده است.
د) جرجاني[11]:«تفسير در شرع، توضيح معناي آيه و شأن و قصه آن و سببي است كه آيه در آن شرايط نازل شده، با لفظي كه با دلالت آشكار بر آن دلالت نمايد[12].»
اين تعريف داراي نقص هاي زير است:
1. با اين كه غرض اصلي مفسّر آشكار كردن مراد خداي متعال از آيات كريمه است، در اين تعريف از آن ذكري به ميان نيامده است. در واقع اين تعريف تنها مرحله اول تفسير (بيان معنا و مفاد استعمالي آيات كريمه) را در بر مي‌گيرد و نسبت به مرحله دوم (آشكار كردن مراد خداي متعال) ساكت است؛ مگر آن كه گفته شود مقصود از معنا، هم مفاد استعمالي و هم مقصود خداوند از آيات كريمه است، ولي در اين صورت تعريف ياد شده به دليل آن كه در آن، لفظ مشترك (معنا) بدون قرينه به كار رفته است، دچار نقص مي‌باشد.
2. مبناي تفسير در آن بيان نشده است.
3. در اين تعريف بيان شأن و قصه و سبب نزول، تفسير قلم داد شده، در صورتي كه بيان امور ياد شده خود تفسير نيست، بلكه مقدمه ی آن است كه تفسير به وسيله آن انجام مي‌گيرد.
هـ) آقا بزرگ تهراني[13]: «تفسير، بيان ظواهر آيات قرآن بر اساس قواعد و لغت عرب است»[14].
عبارت «ظواهر آيات قرآن» به قرينه ی جملاتي كه بعد از اين تعريف آمده است، هر نوع معناي ظاهر ـ خواه مراد خداوند باشد يا نباشد ـ را در بر مي‌گيرد.ايشان در پي اين تعريف مي‌نويسد:
«اما حجيت جميع اين ظواهر و حكم به اينكه همه آنها مراد و اقعي خداي متعال است، قرآن ما را از آن منع كرده است ... ديدگاه درستي كه مفسران محقق آن را برگزيده‌اند، اين است كه محكمات، آياتي است كه تكيه بر ظواهر آنها صحيح و حكم به مراد واقعي بودن آنها جايز است؛ زيرا كه اگر آن چه ظاهر آيه است، مراد واقعي باشد، امر باطل يا محالي بر آن مترتب نمي‌شود و متشابهات آياتي است كه تكيه به ظواهر آن و حكم به مراد واقعي بودن، در آنها ممكن نيست، يا اساساً ظاهري براي آنها وجود ندارد؛ مانند: «حروف مقطّعه» آغاز سوره‌ها، يا به دليل آن كه ظواهر آنها مستلزم مطلبي باطل و محال است و بنابراين آن، ظواهر قطعاً مراد خدا نيست» بر اين اساس، تعريف ياد شده شامل همه معاني ظاهري قرآن مي‌شود، خواه مراد خداوند باشد يا نباشد. البته حجيت و اعتبار اين دو نوع معناي ظاهري متفاوت است. اين تعريف از آن جهت كه مبناي تفسير در آن ذكر شده است (بر اساس قواعد لغت عرب).، بر تعاريف پيشين امتياز دارد، ولي نقص مهم آن اين است كه فقط مرحله اول تفسير (كاري كه مفسر براي روشن شدن مفاد استعمالي آيات انجام مي‌دهد) را در بر مي‌گيرد و مرحله ی دوم آن (كاري كه مفسر براي تشخيص مراد خداي متعال از آيات كريمه انجام مي‌دهد) را شامل نمي‌شود، در صورتي كه مرحله اول در حقيقت مقدمه‌اي براي آن است.
و) علامه طباطبايي: «تفسير، بيان معاني آيات قرآني و كشف مقاصد و مداليل آنها است».[15] معناي جمع معنا است هم در مفهوم كلام به كار مي‌رود و هم در مقصود و مراد از آن استعمال مي‌شود،[16] و مقاصد جمع است و معناي ظاهر مقصد، معناي مقصود و مراد از كلام نيز كاربرد دارد كه اخص از معاني است و ذكر آن در تعريف فوق بعد از معاني، دلالت بر آن دارد كه منظور از معاني، خصوص مفاهيم آيات است. بنابراين، تفسير به دو چيز تعريف شده: يكي بيان مفاهيم آيات، يعني معناهايي كه از آيات به خودي خود با قطع نظر از ساير آيات و ادلّه و شواهد ديگر فهميده مي‌شود، و ديگر كشف مقاصدِ آيات كريمه قصد نموده است، و بر اساس آن چه گفتيم، در اين تعريف براي تفسير دو مرحله لحاظ شده است: مرحله بيان مفاهيم و مرحله كشف مراد، و اين وجه امتياز اين تعريف است؛ ولي در عين حال تعريف كاملي به نظر نمي‌رسد؛ زيرا اولاً مبناي تفسير در تعريف مشخص نشده است؛ يعني در اين تعريف، به اين نكته كه بيان مفاهيم طبق چه قاعده و ميزاني انجام گيرد و مراد خداي متعال با چه معياري كشف شود، اشاره نشده است و ثانياً با توجه به اين كه مداليل جمع مدلول است و مدلول مانند معنا، هم در مفهوم كلام و هم در مقصود از كلام به كار مي‌رود.[17]
پی نوشت
[1] . مانند: طبري در جامع البيان، شيخ طوسي در تبيان، بغوي در معالم التنزيل، زمخشري در كشاف، فخر رازي در تفسير كبير،شبرّ در تفسير القرآن الكريم، ابن عطية اندلسي در المحرّر الوجيز.
[2] . مجمع البيان، ج 1، ص 39.
[3] . مباني و روشهاي تفسيري، ص 97.
[4] . معرفت، محمد هادي، التفسير و المفسّرون في ثوبه القشيب، ص 2.
[5] . مانند ابن منظور در لسان العرب و زبيدي در تاج العروس.
[6] . البرهان في علوم القرآن، ج 2، ص 285.
[7] . الاتقان، ج 2، ص 1190.
[8] . ابو عبدالله محمد، المدعو محمد بن جزي كلبي غرناطي اندلسي مالكي (م. 758 هـ) مشهر به «ابن جزّي» مؤلف تفسير التسهيل لعلوم التنزيل.
[9] . كلبي، محمد، التسهيل لعلوم التنزيل، ج 1، ص 9.
[10] . در برخي از نسخ التسهيل كلمه «نجوا» به كلمه «فحوا» تصحيح شده است، كه اگر چنين باشد، اين اشكال بر آن وارد نيست.
[11] . علي بن محمد جرجاني معروف به سيد شريف (740 ـ 816 هـ) مؤلف كتاب التعريفات در شرح و بيان اصطلاحات.
[12] . جرجاني، علي، التعريفات ص 76؛ لغتنامه دهخدا ذيل واژه تفسير؛ خالد عبدالرحمن العك نيز آن را در كتاب اصول التفسير و قواعده (ص 30) آورده است.
[13] . محمد محسن رازي، متولد سال ض1293 هـ . ق. مؤلف كتاب ارزشمند الذريعه الي تصنيف الشيعه معروف به شيخ آقا بزرگ تهران.
[14] . الذريعه؛ ج4، ص 232، در حرف تاء، ذيل كلمه ی تفسير.
[15] . «التفسير هو بيان معاني الايات القرآنية و الكشف عن مقاصدها و مداليلها». (طباطبايي، محمد حسين، الميزان في تفسير القرآن، ج 1، ص 4.)
[16] . ر . ك: فرهنگ معين، لغتنامه ی دهخدا، ذيل «معنا».
[17] . ر . ك: فرهنگ معين، لغتنامه ی دهخدا ذيل واژه «مدلول»؛ معجم الفروق اللغويه (ص 505) از فاضل يزدي نقل شده است كه: آن چه از لفظ استفاده مي‌شود، به اعتبار اين كه از آن قصد مي‌شود معنا و به اعتبار اين كه لفظ دال بر آن است، مدلول ناميده مي شود؛ پس فرق اين دو، به اعتبار است.
