اولويت هاي فريضه امربه معروف ونهي ازمنكر

نظارت همگاني، سازوكار كنترل دولتمردان

برپايي حكومت و نظام صالح، مردمي و كارآمد نه تنها آرزو و خواسته تمامي مصلحان و مبارزان در طول تاريخ بوده بلكه تحقق اين مهم هدف بعثت همه پيامبران الهي و امامان معصوم (عليهم السلام) نيز بوده است. جوامع بشري براي اداره امور خود و جلوگيري از بروز هرج و مرج، ناگزير از داشتن نظام و حكومتي هستند، حال اگر اين حكومت صالح و مردمي باشد، سعادت دنيا و آخرت را براي آن جامعه به ارمغان مي آورد و اگر غيرصالح باشد، عقب افتادگي و تباهي را به مردم تحت سيطره خود تحميل خواهد كرد.
پيامبر عظيم الشأن اسلام (صلي الله عليه و آله و سلم) با توجه به اين نياز ضروري، نظامي الهي و مردمي را براي امت اسلامي تأسيس و پايه گذاري كرد و براي حفظ و بقاي آن، ميراث گرانقدر «غدير» را به ارمغان گذاشت تا بعد از خويش، شايسته ترين و صالح ترين فرد، زمام حكومت را به دست گيرد و بدينوسيله سعادت و خوشبختي امت اسلامي تضمين گردد، شخصيتي والا كه به قول جرداق مسيحي، كشتن او جنايت بر همه بشريت بوده است.
از سويي تجربه تاريخي نشان داده است چه بسا ملت هايي با فداكاري و ايثار و تحمل سختي هاي فراوان، نظام ايده آل و مورد نظر خويش را روي كار آورده ولي بعد از مدتي همان نظام به يك نظام ضدمردمي بدل گرديده و آمال و آرزوهاي آن ملت را بر باد داده است.
بحث مهمي كه وجود دارد اين است كه با توجه به اين تجارب تلخ تاريخي، چگونه و با چه ابزاري مي شود از انحراف و طغيان حكومت ها و نظام ها جلوگيري كرد و با عوامل و بسترهاي آن مقابله نمود؟
در دنياي پيشرفته كنوني، يكي از سازوكارهاي مهمي كه براي كنترل نظامهاي حكومتي پيش بيني كرده اند همانا مشاركت عمومي و نظارت همگاني مردم است كه به اشكال مختلف خود را بروز و ظهور مي دهد.
در مكتب حياتبخش اسلام، سازوكار مهمي كه براي نظارت بر كارگزاران و دولتمردان و نظام حكومتي پيش بيني شده همان فريضه عظيم امر به معروف و نهي از منكر است كه همچون ساير فرايض ديني از قبيل نماز و روزه، عمل به آن بر مسلمانان واجب شمرده شده است. براساس آنچه از آيات و روايات به دست ما رسيده، اين فريضه بزرگترين واجب ديني بوده و ساير فرايض در مقايسه با آن همچون قطره اي در برابر درياست.(1)
بنا به فرموده معصوم (عليه السلام) امر به معروف و نهي از منكر فريضه بزرگي است كه به سبب آن ساير فرايض برپا، راهها امن، كسب ها حلال، زمين آباد، حق از دشمنان گرفته شده و امر حكومت تحكيم مي يابد؛ و از نگاه پيغمبر(ص) آمر به معروف و ناهي از منكر، جانشين خدا و رسول او در زمين دانسته شده است.(2) در بيان اهميت اين فريضه همين بس كه سرور و سالار شهيدان حضرت امام حسين(ع) هدف از قيام خود را امر به معروف و نهي از منكر اعلام فرمود تا جائي كه در راه انجام اين تكليف و واجب الهي، جان خويش، فرزندان و بهترين ياران خود را فدا كرد.

چگونگي اجراي امر به معروف و نهي از منكر

حال سؤال جدي اين است كه فريضه اي با اين ميزان از اهميت و تاثيرگذاري، چگونه بايد اجرا شود كه آثار مهم آن در اجتماع مشهود و ملموس گردد؟ آيا اين همه تاكيد اسلام بر اهميت اين فريضه به خاطر آن است كه مثلا جلوي بيرون آمدن چند تار موي سر گرفته شود؟ يا براي اين است كه صرفا از چند مزاحمت خياباني جلوگيري گردد؟ يا چند نوار مبتذل جمع گردد؟ آيا در صورت اصلاح اين چند مورد، زمين آباد، راهها امن و حكومت تحكيم مي يابد؟ آيا منظور حضرت امام (رحمه الله عليه) و رهبر معظم انقلاب (مدظله العالي) از اجراي اين فريضه مهم، همين چند مورد بوده است؟ آيا تشكيل ستاد احياء امربه معروف و نهي از منكر و گسترش آن در سراسر كشور براي نهي از چند منكر خياباني و دم دستي بوده است؟
به نظر مي رسد اهميت اين فريضه بخاطر امر به چند معروف و نهي از چند منكر عمومي و دم دستي نبوده و اهداف آن بسيار بالاتر از آن چيزي است كه در حال حاضر در بسياري از جاها اجرا و به آن پرداخته مي شود.
احساس مي شود هم در اولويت بندي و هدف گذاري و هم در شيوه اجرايي اين فريضه مهم، يكسري غفلت ها، بي توجهي ها و كم دقتي ها صورت گرفته كه به برخي از آنها اشاره مي گردد:

الف- در اولويت بندي:

متأسفانه در چند سال اخير كه ستاد احياء امر به معروف و نهي از منكر تشكيل گرديده بجاي اينكه به وظيفه اصلي خويش كه همانا احيا و نهادينه كردن اين فريضه بزرگ الهي در جامعه و تبديل كردن آن به يك فرهنگ غالب در اجتماع، بپردازد؛ وقت خود را مصروف چند منكر عمومي و درجه دوم كه تأثير چنداني بر سرنوشت جامعه و نظام ندارد، كرده است.
تذكر لساني به چند دختر جوان بدحجاب و يا چند جوان سهل انگار و جمع آوري چند نوار مبتذل، ساده ترين كاري است كه مي توان انجام داد. به نظر مي رسد مسئولين محترم ستاد احياء و عوامل ديگر مرتبط با آن علاوه بر اينكه وظيفه ا صلي خويش را فراموش كرده اند، در پرداختن به مصاديق نيز به اولويت ها و ضرورت ها عنايت كافي نداشته اند.
امر به معروف و نهي از منكر داراي لايه هاي متعدد و پيچيده اي است و آنچه الان انجام مي شود صرفا پرداختن به لايه قشري و ظاهري اين فريضه است و در رابطه با منكرهاي بزرگي همچون تبعيض، بي عدالتي، گران فروشي، ثروت اندوزي، تجمل گرايي دروغ، غيبت، بردن آبروي ديگران، تنبلي، عدم تكريم ارباب رجوع، عدم انضباط اجتماعي و اقتصادي، اسراف، سوءاستفاده از بيت المال، رابطه بازي، پارتي بازي، رشوه ، بكارگيري افراد ناصالح و ناتوان در ادارات، سوءاستفاده از مقدسات و دهها مورد ديگر كه براي نظام و جامعه همچون سمي مهلك بوده و وجود آنها بنيان يك جامعه و نظام را به شدت متزلزل مي نمايد، اثري از حضور اين فريضه مشاهده نمي شود.
خلاصه كردن اين واجب الهي به چند مورد ظاهري و عوام پسند كه اتفاقاً آثار آن بسيار ناچيز و موقتي است حاصلي جز كوچك كردن و بدنام نمودن كاركرد اين ساز و كار مؤثر نظارتي اسلام ندارد.
هيچ ترديدي وجود ندارد كه پديده هايي همچون بدحجابي، مزاحمت هاي خياباني، نوارهاي مبتذل، پوشيدن لباس هاي غيرمتعارف و نمونه هايي از اين دست منكر بوده و نسبت به آنها در جاي خود بايد عكس العمل مناسب انجام پذيرد، اما آنچه لازم است به آن توجه شود اينست كه اولا: همه مأموريت و كاركرد فريضه امربه معروف و نهي از منكر فقط منحصر به اين چند مورد ساده نيست. ثانيا: اين منكرهاي درجه دوم، ريشه در وجه منكرهاي بزرگ و بزرگتري دارد كه اگر آن ريشه ها قطع گردد، اين شاخ و برگ ها نيز به تدريج خشك خواهد شد.
با عنايت به آنچه عرض شد به نظر مي رسد ضرورت در اولويت قراردادن منكرهاي بزرگ و اساسي كه ريشه در عملكرد افراد صاحب منصب و مسئوليت در رده هاي مختلف نظام حكومتي و اجتماع دارند، احساس مي شود. به تعبير ديگر در تقدم بين اصلاح افراد و جامعه يا كارگزاران و نظام حكومتي اصلاح دسته دوم، با توجه به نتايج و آثار گسترده آن براجتماع و افراد امري انكارناپذير است.

ضرورت اصلاح كارگزاران حكومتي

پشتوانه اين نظر و ادعا دلايلي عقلي و نقلي وجود دارد كه مختصراً به آنها اشاره مي شود:
1- در روايات متعدد از نبي مكرم اسلام(ص) و ائمه اطهار(ع) آمده است: اصلاح و فساد جامعه ارتباط مستقيم با اصلاح و فساد علما و حكمرانان دارد، از جمله پيامبر گرامي فرمود: دو گروه از امت من هستند كه اگر اصلاح شوند امت من اصلاح مي شود و اگر فاسد گردند امت من نيز فاسد مي گردند، يكي علما و ديگري دولتمردان.
و در جاي ديگري فرموده است: مردم بر آيين و مذهب حكمرانان خويشند.
همچنين فرزند برومند ايشان حضرت امام صادق(ع) فرمود: مردم را به غيراز زبانتان به خدا دعوت كنيد زيرا هرگاه آنان از شما تقوي و تلاش در راه خدا و اقامه نماز و... را ببينند به راه حق گرايش پيدا خواهند كرد.
2- حضرت امام خميني(ره) بنيانگذار و معمار نظام مقدس جمهوري اسلامي در ماه هاي اول پيروزي انقلاب اسلامي طي فرماني خطاب به شوراي عالي انقلاب، خواستار تشكيل اداره اي مستقل از دولت بنام «اداره امر به معروف و نهي از منكر» گرديد كه يكي از وظايف مهم آن نظارت بر اعمال دولت و ادارات دولتي است، متن آن فرمان به شرح زير است:
«شوراي انقلاب اسلامي به موجب اين مرقوم مأموريت دارد كه اداره اي به اسم امر به معروف و نهي از منكر در مركز تاسيس نمايد و شعبه هاي آن در كنار دولت انقلابي اسلامي است و ناظر به اعمال دولت و ادارات دولتي و تمام اقشار ملت است و دولت انقلاب اسلامي مأمور است كه اوامر صادره از اين اداره را اجرا نمايد كه در سراسر كشور از منكرات به هر صورت كه باشد جلوگيري نمايد و حدود شرعيه را تحت نظر حاكم شرعي يا منصوب از قبل او، اجرا نمايد و احدي از اعضاي دولت و قواي انتظامي حق مزاحمت با متصديان اين اداره را ندارند و در اجراي حكم و حدود الهي، احدي مستثني نيست، حتي اگر خداي نخواسته رهبر انقلاب يا رئيس دولت مرتكب چيزي شد كه موجب حد شرعي است بايد در مورد او اجرا شود.» (3)
3- رهبر معظم انقلاب اسلامي نيز در سخنان خويش در خطبه هاي نماز جمعه مهمترين حوزه امر به معروف و نهي از منكر را حوزه مسئولان و دولتمردان دانسته اند:
«البته امر به معروف و نهي از منكر حوزه هاي گوناگون دارد كه باز مهمترينش حوزه مسئولان است، يعني شما بايد ما را به معروف امر و از منكر نهي كنيد، مردم بايد از مسئولان كار بخواهند، اين مهمترين حوزه است.» (4)
4- جاي دوري نرويم، تجربه 28 ساله نظام مقدس جمهوري اسلامي پيش روي ماست. يادمان نمي رود در مقاطعي كه مسئولان و كارگزاران اين نظام، روحيه مردمي پررنگي داشتند، مثل مردم زندگي مي كردند، خود را قشر ممتاز جامعه حساب نمي كردند و از افتادن در ورطه تجمل گرايي پرهيز داشتند. آثار پربركت اين رفتار مردمي و ارزشي در خانه هاي مردم، در سيماي كوچه ها و خيابان هاي اين مرز و بوم كاملا محسوس بوده و در عوض آمار جرائم و منكرات در سطح جامعه روبه كاهش گذاشته است.
تجمل گرايي، بروز برخي منكرات و بازگشت به مظاهر قبل از انقلاب، از زماني دراين جامعه خود را نشان داد كه بسياري از مسئولان از آن «زي مردمي و انقلابي خويش» فاصله گرفته و در استفاده از امكانات و بهره مندي از لذايذ دنيا با يكديگر به رقابت افتاده و براي خود حد و مرزي نشناخته اند.

ب- در شيوه انتخاب:

در انتخاب شيوه ها و روش هاي اجراي اين فريضه نيز با غفلت ها و عدم دقت هايي روبرو هستيم. علي رغم اينكه جامعه به سرعت در حال تغيير و تحول است و فاصله گفتماني نسلها روز به روز بيشتر مي شود و بسياري از روابط اجتماعي دگرگون گرديده است، ما همچنان با روش هاي سنتي و قديمي، امر به معروف و نهي از منكر مي كنيم.
تذكر لساني آن هم با شرايط و ظرافت هاي خاص خود يكي از روش هاي انجام اين فريضه است. امروزه آمر به معروف و ناهي از منكر نبايد از شيوه هاي ديگر همچون شيوه هاي هنري، نوشتاري، مستقيم و غيرمستقيم، فردي و اجتماعي و ارايه جايگزين ها كه هر كدام بحث مفصلي را مي طلبد، غفلت كند.
ضمن اينكه آمرين به معروف و ناهيان از منكر در بكارگيري هر كدام از شيوه ها چنانچه به اصولي همچون منطقي بودن، دلسوز بودن، پندآميز بودن، ملايمت به خرج دادن، ظرفيت افراد را در نظر داشتن توجه نكنند، نمي توانند انتظار تاثير را در مخاطب خويش داشته باشند.

شيوه هاي صحيح اجراي فريضه مهم

همچنين عملا ديده شده است كه از ميان همه اقشار جامعه، فعاليت آمرين به معروف و ناهيان از منكر فقط روي جوانان متمركز گرديده و آنها را به عنوان يك «جامعه هدف» قرار داده كه آن هم به دليل عدم شناخت كافي از روحيه جوانان، با موفقيتي همراه نبوده است.
در امر به معروف و نهي از منكر اين قشر از جامعه، معمولا از موضع قدرت و تحكم وارد مي شويم و اين چيزي است كه جوان با غروري كه دارد در مقابل آن مقاومت مي كند. در صورتي كه در مواجهه با جوانان بايد با «اقتدار» كه همانا «قوت استدلال»، «منطق» و «عظمت شخصيت» آمر به معروف و ناهي از منكر است، برخورد نماييم.
جلب محبت جوانان نيز عامل مهمي است كه كمتر به اين نكته توجه مي شود كه البته اين مهم بستگي زياد به ميزان مقبوليت و محبوبيت آمر به معروف و ناهي از منكر دارد. او بايد از چنان شخصيتي برخوردار باشد كه كلام او بر روح و جان مخاطب بنشيند و او را دگرگون نمايد.
در پايان ضمن تشكر از زحمات همه دست اندركاران ستاد احياء امر به معروف و نهي از منكر، پيشنهاد مي شود با توجه به اينكه هر ساله از اول تا هفتم محرم، هفته احياء امر به معروف و نهي از منكر ناميده شده است، مسئولين محترم آن ستاد به جاي آنكه در اين هفته وقت خويش را صرف ديدار با مسئولين و يا ارائه گزارش كار نمايند، با دعوت از افراد متخصص و صاحب نظر و تشكيل كميته هاي تخصصي نسبت به بررسي نقاط قوت و ضعف عملكرد خود در طي 15 سال گذشته اقدام نموده و راههاي عملي كاربردي كردن اين فريضه مهم و ابزار نظارتي موثر اسلام، در رده ها و لايه هاي مختلف نظام و اقشار مختلف اجتماع، را پيدا كنند تا بدينوسيله پاسخي در خور تقدير به مطالبات و انتظارات رهبر معظم انقلاب نسبت به اجراي اين فريضه داده شود.
كوتاه سخن آنكه انجام فريضه امر به معروف و نهي از منكر تنها منحصر به ستاد احياء نيست و همه افراد جامعه كه خود را مسلمان مي دانند لازم است در برابر منكر ساكت ننشينند و به انجام معروف ترغيب و تشويق نمايند.

پي نوشت ها:

1- نهج البلاغه حكمت 374
2- مجمع البيان- جلد 2- صفحه 807
3- صحيفه امام- جلد 9- صفحه 213
4- خطبه هاي نمازجمعه- رمضان سال 1379