نویسنده: فرانسیس ریشار
ترجمه‌ی: سید محمد حسین مرعشی
ترجمه‌ی: سید محمد حسین مرعشی
نصیر الدین طوسی در میان دانشمندان اسلامی از جایگاه خاصی برخوردار است. از همین رو، تصویرهایی چند از وی تا به امروز باقی مانده است. این امر به صورت‌های مختلف قابل توجیه است: خواجه جایگاه پر اهمیتی در دربار ایلخانی داشت و بی تردید، به گونه‌ای الگوی دانشمندان اخترشناس بود. در وقایع نامه‌های دوره‌ی ایلخانی نیز نام او آمده است. نقش تصویر او در زمان حیاتش می‌تواند نشان دهنده‌ی جایگاه بالاتری از او باشد.(1)
دو کتیبه‌ی مذهّب بالا و پایین تصویر نوشته‌هایی به خط کوفی بر روی زمینه‌ای زراندود با نقش‌های اسلیمی عصر جلایری یا تیموری را نشان می‌دهد.
می توان گفت که تزیین این صفحه از برگ آغازین در دو مرحله انجام شده است. احتمالاً تصویر در سده‌ی پانزدهم میلادی بر روی صفحه‌ای با ترنج تزیینی نقش شده باشد.
به هر تقدیر، وجود این تصویر از نصیر الدین طوسی، نشان دهنده‌ی اعتبار علمی والایی است که این دانشمند، پس از مرگش نیز از آن برخوردار بود.
نقاش این تصویر شناخته نشده است؛ شاید هنرمندی باشد که از بغداد به آنجا رفته است. نصیر الدین طوسی را می‌توان به خوبی در میان پنج منجّم دیگر که زیر گنبد رصدخانه‌ی مراغه گرد آمده اند، به جای آورد. این تصویر در آغاز جُنگی از متون هیئت آمده که بی تردید در حدود سال 813ق در شیراز برای اسکندر سلطان نگاشته شده است. اسکندر سلطان نوه‌ی تیمور، پس از تلاش برای فراهم آوردن سرزمینی مستقل در حوالی شیراز و پس از آن اصفهان، در سال 817ق/ 1415م در گذشت. او حاکمی بود بسیار پرشور، حامی‌ای فوق العاده بزرگ، شهره در هنروری و بانی طالع بینی ویژه‌ی خود (کتابخانه‌ی Welcome لندن، نسخه‌ی فارسی شماره‌ی 474). او جمشید کاشانی را در زمینه‌ی هیئت به کار گماشت و فرمان استنساخ متون بسیاری را صادر کرد. می‌توان او را پیشگام الغ بیگ، که افکار خود را برای احداث رصد خانه نه در اصفهان بلکه در سمرقند تحقق بخشید، دانست.
نصیر الدین طوسی (در تصویر 4) یکی از حاضرانی است که دستاری بر سر دارد. دیگری نیز یکی از پزشکان است.
این تصویر زینت بخش نسخه‌ای از بخش مغولان ایران (ایلخانان) از کتاب جامع التواریخ رشید الدین فضل الله، وزیر ایلخانان و مورّخ، است.
نسخه‌ی مخزن الحاقی فارسی (Suppl. Persan)، نسخه‌ی شماره‌ی 1113 کتابخانه‌ی ملی فرانسه در پاریس نسخه‌ای بسیار استثنایی است. این نسخه از کتابخانه‌ی شاهزاده محمود میرزای قاجار (د 1271ق/ 3-1852م) به دست آمده است.
این نسخه، ظاهراً پس از یکی از قدیمی ترین نسخه‌های کتاب رشید الدین استنساخ شده است و در سال‌های 707-709ق/ 1307-1310م در تبریز در دربار غازان خان و سپس در دربار اولجایتو انجام پذیرفته است. ساخت این نسخه، به درخواست شاهرخ، احتمالاً در هرات و برای کتابخانه‌ی خود - تصویر 3- انجام پذیرفته است. این نسخه با دو قلم نگاشته شده که یکی از آن‌ها خط حافظ ابرو تاریخ نگار ایرانی است. می‌دانیم که شاهرخ شیفته‌ی تاریخ بود و کتاب‌های تاریخی گرد می‌آورد و نیز به تاریخ نگاران (مانند حافظ ابرو) سفارش تألیف می‌داد.
نقاشی‌های بسیار این نسخه که تاریخ آن سال‌های میان 1420 تا 1430 است (متأسفانه این تاریخ پاک شده) به دست چندین هنرور انجام گرفته است. یکی از این هنروران سیف الدین نقاش واحدی اصفهانی است که به دلیل کار در نگار خانه‌ی شاهزاده‌ی پر آوازه‌ی کتاب دوست بایسنقر، پسر شاهرخ حاکم هرات در گذشته‌ی 737ق/ 1434م، برای خود شهرتی داشته است.
مجلسِ برگ 183 ویژگی اصیل دیگری نیز دارد: بر روی چادر ایلخان بیتی از اشعار حافظ شیراز شاعر مشهور خوش نویسی شده است. تیموریان در نشر و فهم آثار این شاعر بسیار کوشیدند.
مغول‌های هند به واسطه‌ی برخی اجداد تیموریشان، خود را به مغول‌های مغولستان منسوب می‌داشتند و با بزرگداشت «نیاکان» ایلخانی شان، سلسله‌ی خود را می‌ستودند.
باری، این نسخه فراهم آمد و در کارگاه سلطنتی اکبر، در هند، به طرز با شکوهی با غنای فراوان مصور شد. این رونوشت امروزه (به استثنای چند برگی که در نقاط مختلف جهان پراکنده شده) در کتابخانه‌ی گلستان تهران نگهداری می‌شود. کار نسخه‌ی یاد شده، در رمضان 1004ق/ مارس 1596م، در کارگاه سلطنتی پایان یافت. این کتاب دارای بیش از یکصد نقاشی است که حاصل کار هنرمندان طراز اول، مانند مسکین، لال و بساون می‌باشد. این اثر یکی از نسخ نفیس این دوران است که مصوّر سازی آن با دقتی بی نهایت انجام گرفته و هیچ یک از جزئیات به اتفاق و تصادف واگذار نشده است.
هنرمند تصویرگر، در صفحه‌ای که تصویر رصد خانه‌ی مراغه (که در آذربایجان در سال 657ق/ 1259م به دستور هلاکوی ایلخانی ساخته شد ) بر آن نقش بسته، گروهی از منجّمان را همراه با ابزارهایی که او در هندوستان پایان سده‌ی شانزدهم می‌شناخته، نشان داده است. رصدخانه‌ی مراغه که بسیار مجهز بوده، به سرپرستی نصیرالدین طوسی که در این تصویر، در وسط مجلس نشان داده شده، اداره می‌شده است. در این تصویر، دانشمندان نتیجه‌ی رصدشان را با مشاهدات پیشین خود که در جداول زیر دستشان درج شده، تطبق می‌دهند.
متنی که در بالای نقاشی آمده، اسامی چهار دانشمند منجم رصدخانه‌ی ایلخانی را ذکر می‌کند: مؤیّد الدین عُرضی، فخر الدین مراغی، فخر الدین اخلاطی و نجم الدین دبیران قزوینی.
آن‌ها نتایج مشاهداتشان را که در جدول‌هایی تهیه شده بود و تا سال 1430 م به عنوان مرجع مورد استفاده قرار می‌گرفت، به آباقا پسر هلاکو تقدیم کردند. تأسیس رصدخانه از والاترین اقدامات علم پرورانه در جهان ایرانی به شمار می‌آمده است : علاقه به نجوم و کنجکاوی برای آگاهی از آینده به کمک طالع بینی، به شکل تنگاتنگی درهم تنیده اند.
معصومی همدانی، حسین؛ (1391)، استادبشر (پژوهش‌ها‌یی در زندگی، روزگار، فلسفه وعلمِ خواجه نصیر الدّین طوسی)، تهران: میراث مکتوب، چاپ اول
1- موزه‌ی ملک، تهران، نسخه‌ی شماره‌ی (5) 2238
این تصویر از نصیرالدین طوسی، بر روی بومی زراندود در ترنج با حاشیه‌ای از گلبرگ‌های نیلوفر که احتمالاً در آغاز قرن نهم هجری/ پانزدهم میلادی نقش شده است، یادآور هنر جلایری یا اینجو است.دو کتیبه‌ی مذهّب بالا و پایین تصویر نوشته‌هایی به خط کوفی بر روی زمینه‌ای زراندود با نقش‌های اسلیمی عصر جلایری یا تیموری را نشان می‌دهد.
می توان گفت که تزیین این صفحه از برگ آغازین در دو مرحله انجام شده است. احتمالاً تصویر در سده‌ی پانزدهم میلادی بر روی صفحه‌ای با ترنج تزیینی نقش شده باشد.
به هر تقدیر، وجود این تصویر از نصیر الدین طوسی، نشان دهنده‌ی اعتبار علمی والایی است که این دانشمند، پس از مرگش نیز از آن برخوردار بود.
2. دانشگاه استانبول، نسخه‌ی شماره‌ی F 1418، برگ یکم، صفحه‌ی پشت.
[نصیر الدین طوسی و همکارانش در رصد خانه‌ی مراغه به کار مشغول اند] جُنگ علمی اسکندر سلطان، شیراز، 813ق/ 1410منقاش این تصویر شناخته نشده است؛ شاید هنرمندی باشد که از بغداد به آنجا رفته است. نصیر الدین طوسی را می‌توان به خوبی در میان پنج منجّم دیگر که زیر گنبد رصدخانه‌ی مراغه گرد آمده اند، به جای آورد. این تصویر در آغاز جُنگی از متون هیئت آمده که بی تردید در حدود سال 813ق در شیراز برای اسکندر سلطان نگاشته شده است. اسکندر سلطان نوه‌ی تیمور، پس از تلاش برای فراهم آوردن سرزمینی مستقل در حوالی شیراز و پس از آن اصفهان، در سال 817ق/ 1415م در گذشت. او حاکمی بود بسیار پرشور، حامی‌ای فوق العاده بزرگ، شهره در هنروری و بانی طالع بینی ویژه‌ی خود (کتابخانه‌ی Welcome لندن، نسخه‌ی فارسی شماره‌ی 474). او جمشید کاشانی را در زمینه‌ی هیئت به کار گماشت و فرمان استنساخ متون بسیاری را صادر کرد. می‌توان او را پیشگام الغ بیگ، که افکار خود را برای احداث رصد خانه نه در اصفهان بلکه در سمرقند تحقق بخشید، دانست.
3. کتابخانه ملی فرانسه، پاریس، مخزن الحاقی فارسی (Suppl.Persan)، نسخه‌ی شماره‌ی 1113، برگ 183
هلاکوخان در کنار برخی شخصیت‌های مغولی در ذیقعده‌ی 654/ ژانویه‌ی 1257، خواجه نصیر الدین طوسی و نیز موفق الدوله‌ی همدانی و رئیس الدوله‌ی همدانی پزشک را در چادر خود به حضور پذیرفت.نصیر الدین طوسی (در تصویر 4) یکی از حاضرانی است که دستاری بر سر دارد. دیگری نیز یکی از پزشکان است.
این تصویر زینت بخش نسخه‌ای از بخش مغولان ایران (ایلخانان) از کتاب جامع التواریخ رشید الدین فضل الله، وزیر ایلخانان و مورّخ، است.
نسخه‌ی مخزن الحاقی فارسی (Suppl. Persan)، نسخه‌ی شماره‌ی 1113 کتابخانه‌ی ملی فرانسه در پاریس نسخه‌ای بسیار استثنایی است. این نسخه از کتابخانه‌ی شاهزاده محمود میرزای قاجار (د 1271ق/ 3-1852م) به دست آمده است.
این نسخه، ظاهراً پس از یکی از قدیمی ترین نسخه‌های کتاب رشید الدین استنساخ شده است و در سال‌های 707-709ق/ 1307-1310م در تبریز در دربار غازان خان و سپس در دربار اولجایتو انجام پذیرفته است. ساخت این نسخه، به درخواست شاهرخ، احتمالاً در هرات و برای کتابخانه‌ی خود - تصویر 3- انجام پذیرفته است. این نسخه با دو قلم نگاشته شده که یکی از آن‌ها خط حافظ ابرو تاریخ نگار ایرانی است. می‌دانیم که شاهرخ شیفته‌ی تاریخ بود و کتاب‌های تاریخی گرد می‌آورد و نیز به تاریخ نگاران (مانند حافظ ابرو) سفارش تألیف می‌داد.
نقاشی‌های بسیار این نسخه که تاریخ آن سال‌های میان 1420 تا 1430 است (متأسفانه این تاریخ پاک شده) به دست چندین هنرور انجام گرفته است. یکی از این هنروران سیف الدین نقاش واحدی اصفهانی است که به دلیل کار در نگار خانه‌ی شاهزاده‌ی پر آوازه‌ی کتاب دوست بایسنقر، پسر شاهرخ حاکم هرات در گذشته‌ی 737ق/ 1434م، برای خود شهرتی داشته است.
مجلسِ برگ 183 ویژگی اصیل دیگری نیز دارد: بر روی چادر ایلخان بیتی از اشعار حافظ شیراز شاعر مشهور خوش نویسی شده است. تیموریان در نشر و فهم آثار این شاعر بسیار کوشیدند.
4- کاخ گلستان، تهران، نسخه‌ی شماره‌ی 2254، برگ 354
این رونوشت از جامع التواریخ رشید الدین (648- 718ق) نزدیک به سه قرن پس از نگارش این اثر تاریخی بسیار مهم که هر فرمانروایی آرزوی داشتن آن را در کتابخانه اش می‌کرد، مصوّر شده است.مغول‌های هند به واسطه‌ی برخی اجداد تیموریشان، خود را به مغول‌های مغولستان منسوب می‌داشتند و با بزرگداشت «نیاکان» ایلخانی شان، سلسله‌ی خود را می‌ستودند.
باری، این نسخه فراهم آمد و در کارگاه سلطنتی اکبر، در هند، به طرز با شکوهی با غنای فراوان مصور شد. این رونوشت امروزه (به استثنای چند برگی که در نقاط مختلف جهان پراکنده شده) در کتابخانه‌ی گلستان تهران نگهداری می‌شود. کار نسخه‌ی یاد شده، در رمضان 1004ق/ مارس 1596م، در کارگاه سلطنتی پایان یافت. این کتاب دارای بیش از یکصد نقاشی است که حاصل کار هنرمندان طراز اول، مانند مسکین، لال و بساون می‌باشد. این اثر یکی از نسخ نفیس این دوران است که مصوّر سازی آن با دقتی بی نهایت انجام گرفته و هیچ یک از جزئیات به اتفاق و تصادف واگذار نشده است.
هنرمند تصویرگر، در صفحه‌ای که تصویر رصد خانه‌ی مراغه (که در آذربایجان در سال 657ق/ 1259م به دستور هلاکوی ایلخانی ساخته شد ) بر آن نقش بسته، گروهی از منجّمان را همراه با ابزارهایی که او در هندوستان پایان سده‌ی شانزدهم می‌شناخته، نشان داده است. رصدخانه‌ی مراغه که بسیار مجهز بوده، به سرپرستی نصیرالدین طوسی که در این تصویر، در وسط مجلس نشان داده شده، اداره می‌شده است. در این تصویر، دانشمندان نتیجه‌ی رصدشان را با مشاهدات پیشین خود که در جداول زیر دستشان درج شده، تطبق می‌دهند.
متنی که در بالای نقاشی آمده، اسامی چهار دانشمند منجم رصدخانه‌ی ایلخانی را ذکر می‌کند: مؤیّد الدین عُرضی، فخر الدین مراغی، فخر الدین اخلاطی و نجم الدین دبیران قزوینی.
آن‌ها نتایج مشاهداتشان را که در جدول‌هایی تهیه شده بود و تا سال 1430 م به عنوان مرجع مورد استفاده قرار می‌گرفت، به آباقا پسر هلاکو تقدیم کردند. تأسیس رصدخانه از والاترین اقدامات علم پرورانه در جهان ایرانی به شمار می‌آمده است : علاقه به نجوم و کنجکاوی برای آگاهی از آینده به کمک طالع بینی، به شکل تنگاتنگی درهم تنیده اند.
پی‌نوشت‌ها:
1. این مقاله ترجمه ای است از:
Richard, Francis, "Les Portraits de Nasῑr al-Dῑn Tūsῑ", Nasῑr al-Dῑn Tūsῑ, Philosophe et savant du XIII Siécle , Ἑtudes résentées par N.Poujavady et ž.vesel, Téhéran, 2000, pp. 199-205.
برای اطلاعات بیشتر، رجوع کنید به مقاله ی :
A.S.,Malekian-Chivani "khĀje Nasîr and the Iranian Past", Nasr al-Dῑn Tūsῑ, philosophe et savant du XIII Siécle, Ἑtudes reunites et présentées par N.Pourjavady et ž.Vesel, Téhéran, 2000, pp. 69-94 ,".
معصومی همدانی، حسین؛ (1391)، استادبشر (پژوهش‌ها‌یی در زندگی، روزگار، فلسفه وعلمِ خواجه نصیر الدّین طوسی)، تهران: میراث مکتوب، چاپ اول
