یورش‌های متمادی به جغرافیای تمدن اسلامی برای از بین بردن آن

 جنگ‌های صلیبی و مغولانِ خونریز
وقایع تاریخی تأکید می‌کند که تمدن اسلامی با خطرهای پی‌درپی مواجه شد، به نحوی که هیچ‌یک از تمدنهای پیش از اسلام این گونه با خطرهای متوالی تهدید نشده بود. بارزترین خطری که جهان اسلام را تهدید کرد، حمله صلیبی در خلال قرنهای دوازدهم و سیزدهم میلادی بود. پس از آنکه پاپ اوربان دوم (1) (Urban II، 1099 – 1089م) در مجمع کِلرمُون (Clermont) در فرانسه در بیست‌و هفتم نوامبر سال 1095 م از مسیحیان برای لشکرکشی به سوی بیت‌المقدس دعوت نمود (2) حمله‌های پرشماری به سوی جهان اسلام آغاز شد و غرب اروپایی هزینه‌های کمرشکن فراوانی به قصد پیروزی در این جنگ پرداخت. جنگجویان صلیبی توانستند حکومتهای لاتینی شرقی در رها (3)، انطاکیه (4)، بیت‌المقدس (5) و طرابلس (6) برپا کنند. در طی این نبردها جنگجویان صلیبی جنایتها و جرایم بسیار مرتکب شدند. کشتار بیت‌المقدس (7) بارزترین جنایت صلیبیان است که از پانزدهم تا بیست‌وپنجم جولای سال 1099 م طول کشید و هفتاد هزار مسلمان در این قتل عام کشته شدند. علاوه بر این، جنگجویان صلیبی با هدف مسیحی سازی (8) مسلمانان به مشرق آمده بودند تا مسلمانان را پیرو کلیسای کاتولیک روم نمایند. حقیقت آن است که شماری از افراد ضعیف‌الایمان دعوت مسیحیان را پذیرفتند. اما در مجموع این نقشه به سختی شکست خورد و طبق گواهی منابع تاریخی معاصر با جنگهای صلیبی برخلاف آنچه پاپ و اطرافیانش انتظار داشتند، مسیحیان صلیبی مسلمان شدند. مورخ «اودو دویلی» (9) می‌گوید سه هزار تن از صلیبیان در انطاکیه واقع در آسیای صغیر در طی جنگ صلیبی دوم (1149 – 1147 م) مشخصاً در سال (1148 م) مسلمان شدند. همچنین مورخ ناشناسِ سفر حجِ ملک ریچارد از مسلمان شدن مسیحیان در محاصره شهر عکا (10) (1191 – 1189 م) در سومین حمله صلیبی (11) یاد می‌کند.
شکست طرح مسیحی‌سازی مسلمانان آن زمان بر همگان عیان شد که هشتمین حمله صلیبی (12) به تونس به فرماندهی لوئی نهم (1270 – 1226 م) در سال 1270 م صورت گرفت و المستنصر حفصی (1277 – 1249 م) که رهبری جهاد اسلامی علیه متجاوزان صلیبی را برعهده داشت، از پذیرفتن دین نصاری سرباز زد.
در آن دوران جنبش جهاد اسلامی متولد شد و در برابر تجاوز لشکریان صلیبی مقاومت کرد و نام فرماندهان این جنبش تا همیشه بر تارک تاریخ خواهد درخشید. افرادی همانند اتابک موصل (13) و نیز عمادالدین زنگی (14) 1146 م که فرماندهی حمله‌ای را که به سقوط حکومت صلیبی رها (15) در سال 1144 م انجامید بر عهده داشت، نورالدین محمود (16) (و 1174 م)، که طراح جنبش جهاد اسلامی در نیمه دوم قرن دوازدهم میلادی بود که مسلمانان را به سوی توازن نیروها (Balance of Powers) هدایت کرد. پس از او شاگرد نابغه‌اش صلاح‌الدین ایوبی (17) (و 1193 م) فرماندهی مسلمانان را در پیروزی حطین در چهارم جولای سال 1187 م بر عهده داشت و بعد از آن در دوم اکتبر همان سال پیروزمندانه بیت‌المقدس را فتح کرد و بی‌آنکه حتی یک قطره خون از صلیبیان ریخته شود به این شهر قدم گذاشت. (18)
در قرن سیزدهم میلادی ظاهر بیبرس (19) – بنیانگذار حقیقی حکومت ممالیک در مصر – فرماندهی سپاه مسلمانان را در نبردی که به سقوط حکومت صلیبی انطاکیه (20) در سال 1268 منتهی شد بر عهده داشت. پس از او منصور قلاوون در سقوط حکومت لاتینی طرابلس (21) نقش کلیدی داشت؛ زیرا مسلمانان در سال 1289 م به فرماندهی او توانستند به این مهم نایل آیند. در نهایت فرزند او، اشرف خلیل توانست در سال 1291 م عکا (22) را از صلیبیان باز پس گیرد و بدین ترتیب حضور متجاوزان صلیبی در سرزمین شام به پایان رسید و دوستان و دشمنان اعتراف کردند که تمدن اسلام با تکیه بر سلحشوری فرزندانش توانست در برابر یورش صلیبی مقاومت نماید و آن را از پا درآورد.
دومین خطر سهمگین که کیان تمدن اسلامی را به لرزه درآورد حمله مغول بود که همزمان با یورش صلیبی رخ داد. در قرن سیزدهم میلادی سپاهیان مغول از مغولستان سرازیر شده و مراکز عمرانی مشرق واقع در مسیر راه ابریشم را پشت سر گذاشته و پس از کشتار ساکنانش آنها را با خاک یکسان نمودند؛ شهرهایی همانند نسا، نیشابور، سمرقند، بخارا و ... مغولان تا آنجا در قلمرو اسلامی پیش رفتند که دژهای مستحکم اسماعیلیان نزاری ایران را واژگون کردند و در سال 1258 م بغداد پایتخت حکومت عباسی را به تصرف خویش درآوردند و خلیفه عباسی، المستعصم بالله (1258 – 1242 م) را کشتند. (23) به رغم قدرت لشکریان مغول و پیشروی آنان در شام و تصرف حلب و دمشق، ممالیک – که ابن‌واصل آنان را نجات دهندگان اسلام می‌نامد – توانستند مغولان را در نبرد عین جالوت به سال 1260 م مقتدرانه شکست دهند. این جنگ یکی از سرنوشت سازترین جنگهای قرون میانه محسوب می‌شود.
تهاجم عقیدتی کمونیست‌ها سومین تهدید است که در دوران معاصر ظاهر شد و با جمهوری‌های مسلمان آسیای میانه به مبارزه برخاست. (24) با این وجود مسلمانان توانستند قرآن را در نهان حفظ کنند. در نهایت منطق تاریخ آشکار شد و «اتحاد جماهیر شوروی» فرو پاشید و مفتضحانه در برابر دیدگان تمام جهانیان از صفحه روزگار محو شد. زیرا اتحاد جماهیر شوروی نماینده نظام جهان شمولی بود که با فطرت بشری در تضاد بود. اسلام همچنان به حیات خود ادامه می‌دهد در حالی که اولین امپراتوری مسلح به سلاح هسته‌ای در تاریخ فرو پاشید؛ چرا که با ادیان می‌جنگید، هویت انسان را نادیده می‌گرفت و برخلاف ابتدایی‌ترین حقوق انسان مستبدانه بر ملت خود حکم می‌راند. آنچه بیان شد، تنها نمونه‌های اندکی از دهها تهدید بزرگی است که تمدن اسلامی در طی بیش از چهارده قرن با آن مواجه شده است. اما این تمدن نشان داده که می‌تواند به خوبی با تهدیدات مواجه شود. از سوی دیگر برآورد تاریخ به ما نشان داده که تمدن اسلامی نابود نمی‌شود. برخی معتقدند این تمدن در قرن هجدهم میلادی نابود شده است؛ لکن این حکم دقیق نمی‌باشد. زیرا حیات این تمدن همراه با زندگی فرزندانش در داخل و خارج از جهان اسلام همچنان ادامه دارد.
هر که صفحات تاریخ تمدن اسلامی را ورق بزند، به جهانی بودن این تمدن پی می‌برد. زیرا تمدن اسلام از حاصل تمدن و تجار یونانیان، ایرانیان و هندیان بهره گرفته و پس از درک و هضم آنچه آموخته بود، آن را در قالب معارف جدید که صبغه جهانی دارد ارزانی داشت. نکته‌ای که کتاب بر آن تأکید می‌کند آن است که تمدن اسلامی تأثیر و تأثر متقابل جهانی دارد و حتی دشمنانش نیز از آن بهره گرفته‌اند. در واقع ویژگی مذکور اهمیت فراوان دارد. زیرا موجب شد تمدن اسلامی بر دیگر تمدنهای پیش از آن بی‌چون و چرا برتری یابد و به مدت چندین قرن در دنیای باستان و آسیا و آفریقا و اروپا گسترش یابد. باید توجه داشت که انسان‌گرایی و تسامح از جمله عناصری بودند که از جهانی بودن تمدن اسلامی حمایت می‌کردند. تاریخ تأکید می‌کند که در تمدنهای پیش از اسلام همانند تمدن ایران و بیزانس و حتی در تمدنهای هم دوره با اسلام هیچ گاه افرادی که مذهب رسمی حکومت را نپذیرفته بودند برای پیشبرد اهداف آن تمدن مشارکت نمی‌کردند.
علاوه بر این جهانی بودن، تمدن اسلامی کاملاً صلح‌طلبانه بود؛ بدین معنا که حکومت اسلامی حاکم بر ملل مغلوب در برابر فاتحان عرب هرگز با اجبار و توسل به زور و خشونت مردم را به پذیرفتن اسلام وا نمی‌‌داشتند. بنابراین جهانی بودن تمدن اسلام با پدیده‌ای که امروزه تحت عنوان «جهانی شدن» (25) (Globalization) شناخته می‌شود تفاوت جوهری دارد. زیرا جهانی شدن امروز چیزی جز تحمیل یک فرهنگ معین بر دیگر ملتها نیست.
توازن بی‌نظیر الهی میان مادیات و معنویات از دیگر خصوصیات تمدن اسلامی است. همان‌طور که مصطفی غینیه معتقد است این تمدن نه مادی محض و نه معنوی محض، بلکه ترکیبی از هر دوست. از همین‌رو به مصیبت تمدن مادی غرب دچار نشده است. زیرا این تمدن نتوانست به نیازهای معنوی فرزندانش پاسخ دهد، به ویژه پس از آنکه فلسفه‌های الحادی همانند مارکسیسم و اگزیستانسیالیسم و ... ظهور کردند.

پی‌نوشت‌ها:

1. اوربان دوم، اودو (Odu) یا Eader نام داشت. وی در سال 1035 م در شاتیون سیر مان (Chatillon – Sur – Marnt) متولد شد. او در نزد بنیانگذار نظام کارسوسی (Carsusians)، قدیس برونو (st.Bruno) (1101 – 1022 م) تحصیل کرد تا آنکه در سال 1068 م به سلک راهبان دیرکلونی (Cluny) در نزدیکی ماکون (Macon) پیوست و به خدمت پاپ گریگوری هفتم (Gregory VII) (1085 – 1073 م)، یکی از قدرتمندترین پاپهای جهان قرون میانی، درآمد. اوربان دوم در طی سالهای 1089 تا 1099 عهده‌دار منصب پاپ بود. برای جزئیات بیشتر درباره او ن.ک:
• Kelly Oxford dictionary of popes, oxford 1996, p. 158 Kazhdan (ed), Oxford dictionary of Bazantiun, vol. III, oxford 1991, p. 2143-2144.
• Cowdry, Pope Urban ii and The idea of Crusade, S.M. 36, 1995, P. 721- 742. Becher, papst Urban ii (1088-1099) 2 vols, Stuttgart 1964-1988.
2. درباره سخنان وی در مجمع مذکور ن.ک:
• Fulcher of charters History of Expedition to Jerusalem, Trans by Rita Rian, Tennesse 1969, p. 62-65. Robert The Monk, in peters, The Grusade, The chronicle of Fulcher of chartres and other source materials, Philadelphia 1971, p. 1-4.
• Guilbert of Nogent, in peters, p. 10-13. Baldric of Dol, in peters 7 p. 6-10.
• Munto, The speech of pope Urbun II at Clermont 1095, A.H.R. vol. xl, 1905, p. 231 – 242.
جوزیف نسیم یوسف، الدافع الشخصی فی قیام الحرکه الصلیبیه، مجله کلیه الآداب، جامعه الاسکندریه، ش 26، 1963 م، ص 205 – 198. محمد صالح منور، أثر العامل الدینی فی توجیه الحرکه الصلیبیه، بن‌غازی، 1996 م، ص 194 – 185. حسن عبدالوهاب، دراسه تحلیلیه لخطب البابا أربان الثانی فی کلیرمون (18 إلی 27 نوامبر 1095 م)، مجله کلیات الآداب، جامعه الاسکندریه، شماره 51، 2002/2001م، ص 148 – 121. مقاله‌های جوزیف نسیم یوسف و حسن عبدالوهاب مهمترین پژوهشهای صورت گرفته به زبان عربی در این زمینه می‌باشد.
3. درباره رها ن.ک: علیه الجنزوری، إماره الرها الصلیبیه، عمان، 2002 م.
4. درباره انطاکیه ن.ک:
• Cahen la Syrie du nord a l époque Croisades, paris 194.
اگرچه نزدیک به هفتاد سال از تاریخ نشر این کتاب می‌گذرد با این وجود تا به امروز نه در زبان فرانسه و نه در زبان عربی هیچ پژوهشی به قوت این اثر نمی‌رسد. کمال أمین محمد حسب‌الله، إماره أنطاکیه الصلیبیه 1268 – 1098، رساله چاپ نشده دکتری، کلیه الآداب، جامعه‌القاهره، 1990 م، محقق در این اثر ممتاز با تکیه بر اسناد قابل اعتماد حکومت صلیبی انطاکیه را از زمان پیدایش تا فروپاشی بررسی کرده است.
5. Prawer, The latin kingdom of Jerusalerm, European Colonialism, Middle Ages London, 1972.
استیفن رنسیمان، تاریخ الحروب الصلیبیه، ترجمه السید البارز العرینی، بیروت، 1993 م، ج 2، ص 521-15. سعید عاشور، الحرکه الصلیبیه صفحه مشرقه فی تاریخ الجهاد العربی فی العصور الوسطی، قاهره، 1963 م، ج 1، ص 532 – 227. عمر کمال توفیق، مملکه بیت‌المقدس الصلیبیه، اسکندریه، 1958 م. هنادی السید محمود، مملکه بیت‌المقدس الصلیبیه فی عهد الملک بلدوین الأول 1118 – 1100 م، قاهره، 2008 م، ص 216 – 35. هـ، قاهره، 2008 م، ص 216 -35. صفاء عثمان محمود، مملکه بیت‌المقدس فی عهد الملک بلدوین الثانی 1131 – 1118 م. 525 – 512هـ، قاهره 2008 م، ص 303 – 45. جرجس فام میخائیل، الأحوال السیاسیه لمملکه بیت‌المقدّس الصلیبیه و علاقاتها الخارجیه 690 – 587هـ/ 1291 – 1191 م، رساله چاپ نشده دکتری، کلیه الآداب، جامعه الزقازیق فرع بنها، 1989 م. سعید البیشاوی، الممتلکات الکنیسیه فی بیت‌المقدس 1291 – 1099 م، اسکندریه، 1990 م، وفاء جونی، دمشق و المملکه اللاتینیه فی القدس 569 – 492 هـ ./ 1174 – 1098م، رساله چاپ نشده دکتری، کلیه الآداب و العلوم الانسانیه، جامعه دمشق، 1991 م. فتحی عبدالعزیز، دورالکنیسه فی مملکه بیت المقدس اللاتینیه حتی عام 1187 م، پایان‌نامه چاپ نشده کارشناسی ارشد، جامعه الزقاریق، 1988 م.
6. درباره طرابلس ن.ک:
• Richard, la comte de Tripoli sous la Dynastie Toulousaine paris 1945.
عبدالعزیز عبدالدایم، إماره طرابلس الصلیبیه فی القرن الثانی عشر المیلادی، پایان‌نامه چاپ نشده کارشناسی ارشد، کلیه الآداب، جامعه القاهره، 1971 م. سلیمان عبدالله الخرابشه، نیابه طرابلس فی العصر المملوکی، عمان، 1993 م. نهی الجوهری، إماره طرابلس الصلیبیه فی القرن الثالث عشر المیلادی، قاهره، 2008 م، (با نظارت اینجانب). السید عبدالعزیز اسلم، طرابلس الشام فی التاریخ الاسلامی، اسکندریه، 2001 م.
7. درباره کشتار بیت‌المقدس ن.ک:
• Anonymous, The deeds of The Franks and The other pilgrims to Jerusalem, Trans by R. Hill, London 1962.
ابن قلانسی، ذیل تاریخ دمشق، تصحیح أمید روز، بیروت، 1908 م، ص 137. ابن‌کثیر، الاجتهاد فی طلب الجهاد، قاهره 1347 هـ، ص 19. السیوطی، تاریخ الخلفاء، قاهره، 1969 م، ص 427. میخائیل اسکندر، القدس عبرالتاریخ، قاهره، 1972م، ص 58 – 57. سعید عاشور، أضواء جدیده علی الحروب الصلیبیه، قاهره، 1964 م، ص 10. سعید شفیق جاسر، تاریخ القدس و العلاقه بین المسلمین و المسیحیین فیها حتی الحروب الصلیبیه، عمان، 1989 م، ص 248. استیفن رنسیمان، المسیحیون العرب فی فلسطین، اسکس، 1968 م، ص 14. محمد مؤنس عوض، الحروب الصلیبیه العلاقات بین الشرق و الغرب، قاهره، 2000 – 1994م، ص 83 -82 علیه الجنزوری، الحروب الصلیبییه (المقدمات الصلیبیه)، قاهره، 1999 م، ص 259، حاتم الطماوی، الصلیبیون یدخلون القدس العربی، شماره 495، فوریه 2001 م، ص 65 – 63. صلاح مدنی، تاریخ العصور الوسطی فی أروبا الفتره الأولی بین نهایه القرن الرابع و القرن الحادی‌عشر المیلادیین، دمشق، 1973 م، ص 582 – 581.
• Hagenmeyer, Chronogie de la premiera Croisade, R. O. L, vll, Anne, 1899, p. 477-479.
8. درباره تبلیغ مسیحیت در دوره جنگهای صلیبی ن.ک:
• Oliver of padenborn The Capture Damietta, Trans by John cavigan, Philadelphia 1948 Ip. 38.
أسامه بن منقذ، الاعتبار، تصحیح فیلیپ حتی، بیروت، 1981 م، ص 168. ابن‌جبیر، الرحله، بیروت، 1984 م، ص 281.
• Kedar, Crusade and Mission, European approaches to The Muslims, Princeton 1988 Baldwin, Mission to The East in The Thirteenth and Fourteenth Centuries, in Setton (ed), Ahistory of the Crusades, vol. v, Philadlphia 1985, p. 425-518.
حسن عبدالوهاب، المحاولات التبشیریه فی بلاد الشام فی عصرالحروب الصلیبیه، حولیات کلیه الآداب، جامعه الاسکندریه، م 308، 1990 م. علی ابراهیم النمله، التنصیر فی المراجع العربیه دراسه و رصد وراقی المطبوع، ریاض، 1994م، ص 35 – 38.
9. Old de Deul, De profection Ludovici Vii in Orientem Trans by V.G Berry, Colombia Mc M xl-vlll, p. 141.
علی عوده الغامدی، أنطالیا فی عصر الحروب الصلیبیه، مکه المکرمه، 1997 م، ص 21 – 20. عبدالسلام زیدان، الحمله الصلیبیه الثانیه 1149 – 1147 م، پایان‌نامه چاپ نشده کارشناسی ارشد، کلیه‌الآداب، جامعه جنوب الوادی، 2000 م، ص 181. إسحاق عبید، روما و بیزنطیه، قاهره، 1970 م، ص 204. توماس أرنولد، الدعوه إلی الاسلام، ترجمه حسن ابراهیم و عابدین، قاهره، 1970 م، ص 109 – 108.
10. Anonymous, The Chroniche of The Third Crusade, A Ttanslation of The Itinerarum peregrinarium et Gesta Regis Rirardi, Trans by Helen Nicholson, London 1997, p. 132.
11. درباره سومین حمله صلیبی ن.ک: ابن شداد، النوادر السلطانیه، ص 235 – 123.
• Otto of st Blasion, The Third Crusade 1187-1190, From The Chronicle of Otto of st. Blasion in Thatcher, Source book of Medieval History, New York 1902, p. 529-535.
• Richard of Devizes, Grusade of Richard Coaur de, Lion in chronicles of the Crusades, London 1908, Geoffrey of vinsauf, Crusade of Richard Coaur de, Lion in Chronicles of The Crusades, London 1908, Ambroise, The Crussade of Richard Heart of Lion, Trsns by Hubert, New York 1943.
حامد زیان، الامبراطور فریدریک باباروسا و الحمله الصلیبیه الثالثه، قاهره، 1977 م. زینب عبدالقوی، الانجلیز و الحروب الصلیبیه فی الفتره من 1291 – 1189 م، قاهره، 1996 م، ص 137 – 122. جلال حسنی سلامه، عکاأثنا الحمله الصلیبیه الثالثه، نابلس، 1998 م. عبدالکریم گلشنی، الصلیبیون الألمان فی الشام من 586 – 585 هـ/ 1190 – 1189 م، کنفرانس بین‌المللی «تاریخ بلاد الشام»، عمان، 1974 م، ص 253 – 245. زبیده عطا، الشرق الاسلامی و الدوله البیزنطیه زمن الأیوبیین، قاهره، 1994 م، ص 100 – 87.
12. درباره هشتمین حمله صلیبی ن.ک:
• Jean de Joinville, The Life Of Saint Louis Trans by shaw in chronicles of The Crusades, London 1976, p. 346.
• Primat, Chronique de primat, Traduit par Jean du Vignay, R.H.G.F, T.X.xiii, paris 1894. p.11-48-49.
ابن عبدالظاهر، الروض الزاهر، ص 247. ابن‌خلدون، العبر دیوان المبتدأ و الخبر، قاهره، ب.ت، ج 6، ص 293.
• Sttayer, The Crusades of Louis IX in setton (ed), A History of The Crrusades, 1969, vol. II, p. 515-516, Talbi, Saint Louis: Voir Tunis et Mourir, H.T.XL VII, Annee 1982, p. 38-41.
محمدالعروسی المطوی، السلطنه الحفصیه تاریخها السیاسی ودورها فی المغرب العربی، بیروت، 198 م، ص 212 – 197 مصطفی الکتانی، حمله لویس التاسع الصلیبیه علی تونس 669 – 668 هـ/ 1270 م، اسکندریه، 1985 م، ص 271 – 133. سامیه عامر، الصلیبیون فی شمال إفریقیا حمله لویس التاسع علی تونس 669 – 668 هـ/ 1270 م، قاهره، 2002 م. فایز نجیب اسکندر، المقاومه الاسلامیه فی مواجهه العدوان الصلیبی علی تونس 669 – 668 هـ/ 1270 م، قاهره، 1987 م. حیاه الحی، السیاسیه الصلیبیه للملک القدیس لویس التاسع، کویت، 1983 م، ص 106. أحمد رمضان، العلاقات بین الشرقی و الغرب فی العصور الوسطی الحروب الصلیبیه، قاهره، ب.ت. ص 202.
13. درباره شرف‌الدین مودود ن.ک: ابن‌اثیر، التاریخ الباهر فی الدوله الأتابکیه، تصحیح عبدالقادر طلیمات، قاهره، 1963 م، ص 17. رشیدالجمیلی، الأمیر مودود و الحروب الصلیبیه 507 – 502 هـ، مجله کلیه الآداب، جامعه بغداد، شماره 14، 1971 م، ص 470-461. عبدالغنی رمضان، شرف‌الدین مودود، مجله کلیه الآداب، جامعه الریاض، م 4، ص 4، 1977 – 1976، ص 150- 129. عفاف صبره، الأمیر مودود بن التونتکین، الداره، شماره 2، سال 12، 1986 م، ص 122-109. عمادالدین خلیل، المقاومه الاسلامیه للغزو الصلیبی عصر ولاه السلاجقه فی الموصل، ریاض، 1981 م، ص 108-96. عصام عبدالرؤوف، بلاد الجزیره فی أواخر العصر العباسی، قاهره، 1975م، ص 145 – 141.
• Fink, maudud of mosul Precursor of saladin, M.w, XL III 1953, P. 18-37.
14. درباره عماد‌الدین زنگی ن.ک: عمادالدین خلیل، عماد الدین زنکی، بیروت، 1917 م.
• ALPETIKEN, The Reign of Zangi (521- 541 / 1124-1146) Ataturk University, Erzurum 1978.
15. درباره فتح رها ن.ک. ابن قلانسی، ذیل تاریخ دمشق، تصحیح أمید روز، بیروت، 1908 م، ص 279، ابن‌اثیر، التاریخ الباهر، ص 68. ابن العدیم، زبده الحلب من تاریخ حلب، تصحیح سامی الدهان، دمشق، 1954 م، ج2، ص 278. بغیه الطلب فی تاریخ حلب، بخش سلاجقه، تصحیح علی سویم، الجمعیه التاریخیه الترکیه، آنکارا، 1976 م، ص 272. جون لامونت، الحروب الصلیبیه و الجهاد، ضمن کتاب دراسات اسلامیه، ترجمه نقولا زیاد، بیروت، 1968 م، ص 272 – 219؛ مستشرق مذکور امر جهاد در دوره جنگهای صلیبی را نمی‌پذیرد که من در برخی از نوشته‌هایم به او پاسخ داده‌ام. فاید حمادعاشور، جهادالمسلمین فی الحروب الصلیبیه، بیروت، 1985 م، ص 200. علی الهرفی، الحروف الصلیبیه و أثرها فی الشعر العربی، ریاض، 1980 م، ص 21. محمد مؤنس عوض، فکره الجهاد الاسلامی فی بلاد الشام عصر الحروب الصلیبیه، ضمن کتاب بحوث فی تاریخ العصور الوسطی، یادنامه استاد دکتر محمد سعید عمران، اسکندریه، 2004 م، ص 272 – 269. حامد زیان، دراسات فی تاریخ العالم الاسلامی فی العصور الاسلامی، قاهره، 2006 م، ص 332. علیه الجنزوری، إماره‌الرها الصلیبیه، قاهره، 1986، ص 312-295. محمد مؤنس عوض، الحروب الصلیبیه العلاقات بین الشرق و الغرب، ص 162 – 161.
• Alptekin, p. 64-65. Gibb, Zengi and The Fall of Edessa, in Setton, A History of The Crusades, Vol. I, P. 461.
16.درباره نورالدین محمود ن.ک: ابن قلانسی، ذیل تاریخ دمشق، تصحیح أمید روز، بیروت، 1908 م. أبوشامه، الروضتین فی تاریخ الدولتین النوریه و الصلاحیه، تصحیح محمدحلمی محمد، قاهره، 1956 م. ابن‌قاضی شهبه، الکواکب الدریه فی السیره النوریه، تصحیح محمود زاید، بیروت، 1971 م. محمدعلی العبد. نورالدین زنکی بطل الوحده إبان الحروب الصلیبیه، ریاض، ب.ت. عبدالفتاح أبوصینی، نورالدین موحِّد الأمه ضد الصلیبیین، عمان، 2000 م. حسن حبشی، نورالدین و الصلیبیون، قاهره، 1948 م. جاد محمد رمضان، تاریخ الملک العادل نورالدین محمود، رساله دانشگاهی، کلیه أصول‌الدین، جامعه‌الأزهر، 1945 م. محمود فایزالسرطاوی، نورالدین زنکی فی الأدب‌العربی فی عصر الحروب الصلیبیه، عمان، 1990 م، ص 317-45. عمادالدین خلیل، نورالدین محمود و تجربته الاسلامیه، دمشق، 1980 م. علی سعید عطیه، التنافس بین نورالدین محمود و الصلیبیین علی مصر، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، الجامعه الأمریکیه، بیروت، 1970. لیلی عبدالجواد، نورالدین محمود، قاهره، 2006 م. محمد مؤنس عوض، فی الصراع الاسلامی الصلیبی السیاسه الخارجیه للدوله النوریه، قاهره، 1998 م. بسام‌العسلی، نورالدین القائد، بیروت، 1988. رشیدالجمیلی، دورالأتابکه فی الموصل بعد عمادالدین زنکی 631 – 541 هـ، بیروت، 1970 م، ص 102 – 59. حسین مؤنس، نورالدین محمود سیره مجاهد صادق، قاهره. هاملتون جب، سیره نورالدین محمود، ترجمه محمد مؤنس عوض، ضمن کتاب تاریخ الحروب الصلیبیه لسیتون، تحریر سعید البیشاوی و محمدمؤنس، عمان، 2004 م، ص 187 – 159. علیه دیب تبریزی، المخطط الأعظم لتحریر القدس نورالدین محمود، صیدا، 2003 م. نیکتیا الیسیف، السلطان نورالدین محمودبن زنکی آق سنقر 569 – 511 هـ/ 1174 – 1118 م، ترجمه سلیم قندلقت، دمشق، 1998 م.
• Elisseeff, Nur Ad-Din un grand prince Musulman au Temps der Croisades, 3 vols. Damas 1967.
17. درباره صلاح‌الدین ایوبی ن.ک: ابن شداد، النوادر السلطانیه و المحاسن الیوسفیه، تصحیح جمال‌الدین شیال، قاهره، 1964 م. العماد الأصفهانی، الفتح القسی فی الفتح القدسی، تصحیح محمد محمود صبیح، قاهره، 1965م. ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، بیروت، ب.ت. سعید عاشور، صلاح‌الدین یوسف بن أیوب، قاهره، 1965 م. البنیه البشریه لجیوش صلاح‌الدین، المجله العربیه للعلوم الانسانیه، شماره 37، 1990 م، ص 31 – 8. محمود شلبی. حیاه ‌صلاح‌الدین، بیروت، 1989 م. أحمد عطیه‌الله، صلاح‌الدین الأیوبی بطل وحده الصف العربی الاسلامی و بطل الجهاد فی سبیل‌الله، بیروت، 1986 م. محمد فایز، معاصرو صلاح‌الدین فی الأدب العربی فی عصرالحروب الصلیبیه، عمان، 1995 م. أحمد محمود الأحمد، السنوات الأخیره من حیاه صلاح‌الدین، دمشق، 1979 م. ابراهیم طرخان، صلاح‌الدین و تحریر القدس، قاهره، 1968م. زاهیه الدجانی، الناصر صلاح‌الدین الأیوبی قاهر الصلیبیین، بیروت، 2003 م. خلف محمدالحسینی، لقاء البطلین صلاح‌الدین الأیوبی و جمال عبدالناصر، أسیوط، 1958 م. جنفیات شوفیل، صلاح‌الدین بطل الاسلام، ترجمه جورج أبی صالح، دمشق، 1992 م. مفید الزیدی، موسوعه الحروب الصلیبیه (الأسباب – الحملات – الآثار)، عمان، 2004 م، ص 226 – 186. أحمد عبدالجواد الدومی، صلاح‌الدین الأیوبی الناصر لدین‌الله، صیدا، ب.ت. عبدالرحمن سید الأهل، أیام صلاح‌الدین، بیروت، 1961 م. عبدالمنعم ماجد، الناصر صلاح‌الدین، بیروت، 162 م. نیوبای، صلاح‌الدین و عصره، ترجمه ممدوح عدوان، بازنگری سامی الجندی، دمشق، 1993 م. قدری قلعجی، صلاح‌الدین الأیوبی، قصه الصراع بین الشرق و الغرب فی القرنین الثانی‌عشر و الثالث‌عشر، بیروت، 1979 م. فوزی نجیب حسین، صلاح‌الدین و توحید الجبهه الاسلامیه زمن الصلیبیین، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، کلیه الآداب، جامعه‌القاهره، 1959 م. ستانلی لین بول، صلاح‌الدین و سقوط مملکه القدس، ترجمه فاروق سعد أبوجابر، قاهره، 1995 م. سامی الدهان، الناصر صلاح‌الدین الأیوبی، قاهره، 1961 م. هاملتون جب، صلاح‌الدین الأیوبی دراسات فی التاریخ الاسلامی، ترجمه یوسف أبیش، بیروت، 1973 م. ملکوم لیونز و جاکسون، صلاح‌الدین، ترجمه علی ماضی، بازنگری نقولا زیاده و نهی سعد، بیروت، 1988 م. کارول هیلبنراند، صلاح‌الدین: تطور أسطوره غربیه، ضمن کتاب القاهره 800 عام حطین صلاح‌الدین و العمل العربی الموحد، قاهره، 1989 م، ص 110 – 96. محمود رزق محمود، العلاقه بین إرناط أمیر حصن الکرک و صلاح‌الدین الأیوبی حتی موقعه حطین 583 هـ/ 1187 م، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، کلیه الآداب، جامعه عین شمس، 1977 م. عرفات حجازی، صلاح‌الدین، ذکری مرور 800 عام علی فتح‌القدس، عمان، 1987 م. جمال‌الدین الرمادی، صلاح‌الدین الأیوبی، القاهره، 1958 م. حسین عطیه، عشر صلاح‌الدین و أصوله التاریخیه فی غرب أروبا و مملکه بیت‌المقدس الصلیبیه، ضمن کتاب دراسات فی تاریخ الحروب الصلیبیه، اسکندریه، 2000 م، ص 350 – 279. أحمد الشامی، صلاح‌الدین و الصلیبییون تاریخ الدوله الأیوبیه، قاهره، 1991 م. مسعود أبومحفوظ، منهجیه صلاح‌الدین فی تحریر القدس و إنقاذ الأقصی، عمان، 2004م. عبدالکریم حتامله، صلاح‌الدین و موقفه من القوی المناوئه فی بلاد الشام، الداره، شماره 2، سال 12، سبتامبر 1989 م، ص 172 – 159. فاروق عمر فوزی، مؤامرات الحشیشیه الباطنیه لإغتیال صلاح‌الدین، المورد، 16، زمستان 1987 م، ص 91 – 85. علی محمد الصلابی، صلاح‌الدین الأیوبی و جهوده فی القضاء علی الدوله الفاطمیه و تحریر بیت‌المقدس، قاهره، 2007 م. والتر سکوت، الطلسم، ترجمه محمد محمود محمد، قاهره، 1938 م. جورج جرداق، صلاح‌الدین و ریتشارد قلب الأسد، بیروت، 1974 م. جورجی زیدان، صلاح‌الدین و مکائد الحشاشین، قاهره، 1920 م. أحمد فواد سید، تاریخ مصر الاسلامیه زمن سلاطین بن أیوب 648 – 567 هـ، قاهره، 2002 م. عبداللطیف حمزه، صلاح‌الدین بطل حطین، قاهره، ب.ت، محمد ابراهیم، عوامل النجاح فی سیره صلاح‌الدین الأیوبی، ضمن کتاب بحوث و دراسات مهداه إلی عبدالعزیز الدوری، عمان، 1995 م، ص 283 – 268. سعدزغلول عبدالحمید، العلاقه بین صلاح‌الدین و أبی یوسف یعقوب المنصور، مجله کلیه الآداب، جامعه الاسکندریه، شماره‌های 6 و 7 ، 1952، ص 100 – 84، ابراهیم سعد فهیم، جی دی لوزینیان و صلاح‌الدین الأیوبی بین الحرب و السلام، ضمن کتاب بحوث فی تاریخ العصور الوسطی، یادنامه استاد دکتر محمود سعید عمران، اسکندریه، 2004 م، ص 399 – 374. عارف تامر، سنان و صلاح‌الدین، بیروت، 1956 م. شاکر مصطفی، صلاح‌الدین الفارس و المجاهد و الملک الزاهد المفتری علیه، دمشق، 2003 م. حسن الأمین، صلاح‌الدین بین العباسیین و الفاطمیین و الصلیبیین، بیروت، 1995 م. با وجود احترامی که برای نویسنده این اثر قائلم لکن باید بگویم که کتاب مذکور به سبب متخصص نبودن نویسنده در زمینه موضوع تألیف، از لحاظ علمی ارزش چندانی ندارد. علاوه بر این نویسنده در اثر خود بی‌طرفی علمی را کنار نهاده و جانبدارانه قضاوت کرده است. شایسته ذکر است که مورخ فقید سوری، شاکر مصطفی از نویسنده و اثر او انتقاد کرده است.
•Land, Doole Saladin and The Fall of The Latin kingdom of Jerusalem, London 1898. Lewis, Saladin and The Assassins, B.S.A.S., vol, 1953, p.339-245.
•Ehrenkkreutz, Saladin, New York 1972 lev, saladin in Egypt, leiden 1999.
این پژوهش از اهمیت بسیار برخوردار است اگرچه گاهی نویسنده، به ویژه در ارتباط با اهل ذمه جانبدارانه سخن می‌گوید. همچنین مراجعه کنید به این پایگاهها:
###
18.درباره فتح بیت‌المقدس ن.ک: ابن‌اثیر، الکامل فی‌التاریخ، ج11، ص 225. ابن‌واصل، مفرج الکروب، ج 2. الفتح البنداری، سناالبرق الشامی، ص 385. ابن‌الشحنه، روضه‌المناظر بهامش ابن‌اثیر المکامل، قاهره، 1290 م، ص 28 – 8. ملکوم لیونز و جاکسون، صلاح‌الدین، ص 320. عزیز سوریال عطیه، الحروب الصلیبیه و تأثیرها علی العلاقات بین الشرق و المغرب، ن. فیلیب صابر، قاهره، 1977 م، ص 68. أمین معلوف، الحروب الصلیبیه، کما رأها العرب، ترجمه عفیف دمشقیه، بیروت، 1989 م. علی عبدالحلیم محمود، الغزو الصلیبی و العالم الاسلامی، ریاض، 1982 م، ص 106. گروهی از پژوهشگران، صلاح‌الدین قاهر الصلیبین، بیروت، 1989 م، ص 79. محمد عبدالمنعم، تحریر القدس و دعاوی الصهیونیه الباطله، قاهره، 2001 م، ص 61. محمد علی حله، القدس الشریف حقائق التاریخ و آفاق المستقبل، چ. مکه المکرمه، 2001 م، ص 17. محمود موسی الشیخ، عصر الحروب الصلیبیه فی الشرق، اسکندریه، 2001 م، ص 372. عبله المهتدی الزبده، صلاح‌الدین الأیوبی قاهر العدوان الصلیبی، عمان، 1994 م، ص 133 – 127. محمد رجب‌البیومی، صلاح‌الدین الأیوبی قاهر العدوان الصلیبی، دمشق، 1998 م، ص 184 – 177. گروهی از پژوهشگران، أبطال العرب صلاح‌الدین قاهر عدوان الصلیبیین، بیروت، 1994 م، ص335 – 334.
19.درباره ظاهر بیبرس ن.ک: ابن‌شداد، تاریخ الملک الظاهر، با نظارت أحمد حطیط، وسبادن، 1983 م. ابن‌عبدالظاهر، الروض الزاهر فی سیره الملک الظاهر، تصحیح عبدالعزیز الخویطر، ریاض، 1974. الخزنداری، تاریخ مجموع النوادر فیما جری للأوائل و الأواخر (693 – 16 هـ)، تصحیح عمر عبدالسلام تدمری، صیدا، 2005 م، ج 1، ص 2215 – 181. سعید عاشور، الظاهر بیبرس، قاهره، 1963 م. بسام‌العسلی، الظاهر بیبرس و نهایه‌الحروب الصلیبیه القدیمه، بیروت، 1992 م، صالح‌الأشتر، أعلام خالدون، الظاهر بیبرس، بیروت، ب.ت. مفید الزیدی، العصر المملوکی موسوعه التاریخ الاسلامی، عمان، 2003 م، ص 36 – 27. محمود شلبی، حیاه‌الملک الظاهر بیبرس الأسد الضاری قاهر التتار و مدمر الصلیبیین، بیروت، ص 424 – 43. عبدالعزیز الخویطر، الملک الظاهر بیبرس، ریاض، 1989 م. جما‌ل‌الدین سرور، دوله الظاهر بیبرس، قاهره، 1960 م. زاهیه الدجانی، الظاهر بیبرس بین المغول و اصلیبیین، بیروت، 2004 م.
20. درباره فتح انطاکیه ن.ک: ابن عبدالظاهر، الروض الزاهر، ص 247. ابن‌خلدون، العبر دیوان المبتدأ و الخبر، قاهره، ب.ت، ج 6، ص 313 – 307. مقریزی، السلوک، ج 1، ص 108 – 106. سعدون عباس نصرالله، رحیل الصلیبیین عن الشرق، بیروت، 1995 م، ص 109 – 108. عبدالله سعید الغامدی، جهاد الممالیک ضد المغول و الصلیبیین، ص 191 – 189. عبدالعزیز الخویطر، الملک الظاهر بیبرس، ص 138 – 136. أسد رستم، کنیسه مدینه الله أنطاکیه العظمی، بیروت، 1988 م، ج 2، ص 339 – 338. محمد مونس عوض، الظاهر بیبرس مؤسس دوله سلاطین الممالیک بمصر (676 – 658 هـ/ 1277 – 1260 م)، قاهره، 2006 م، ص 26 – 25. یوسف غوانمه، دراسات فی تاریخ الأردن و فلسطین فی العصر الاسلامی، عمان، 1983 م، ص 194 – 193. خلیل عثامنه، فلسطین فی العهدین الأیوبی و المملوکی (1516 – 1187 م)، بیروت، 2006 م، ص 179.
21. درباره فتح طرابلس ن.ک: شافع‌بن علی، الفضل المأثور من سیره الملک المنصور، تصحیح عمرعبدالسلام تدمری، بیروت، 1998 م، ص 159. أبوالفداء، التبر المسبوک فی تواریخ الملوک، تصحیح محمد زینهم، قاهره، 1995 م، ص 54. نویسنده ناشناس، تاریخ سلاطین الممالیک، نشر زترشنین، لیدن، 1919 م، ص 248، مقریزی، منبع پیشین. ابن إیاس، بدائع الزهور و وقائع الدهور، تصحیح محمد مصطفی، قاهره، 1982 م، ج 1، ص 359
•Irwin, The Mamluk conqest of The Tripoli, in Fdbury (ed) crusade and settlement, Cardiff 1985, p. 246 - 250.
نهی الجوهری، منبع پیشین، ص 309 – 308.
22. درباره فتح عکا ن.ک:
•John de Villiers, Aletter of John de Villiers Master of The Hospital describing The fall of acre, in king, The Kingts Hospitallers in The Holy land. London 1930, p.301 – 303.
بیبرس الدواداری، زبده الفکره من تاریخ الهجره، عصر سلاطین الممالیک، تصحیح زبیده عطا، قاهره، 2001 م، ص 300-294. ابن‌کثیر، البدایه و النهایه، ج 13، ص 320. مفضل بن أبی الفضائل، المنهج السدید و الدرالفرید فیما بعد تاریخ ابن العمید، تصحیح بلوشیه p.o.T.XII، ص 547. مصطفی الکنانی، العلاقات بین جنوه و الشرق الأدنی الاسلامی 1291 – 1171 م/ 690- 567 هـ، اسکندریه، 1981 م، ص 284.
•LITTLE, The Fall of Akko in 695/1291: The musslim version, in ed. Sharon, studies in Islamic History and civilizstion in horror of fessor David Ayalon, Jerusalem, Leiden 1989, p. 159 – 181, Holt. The age of The Crusades, London 1986. P. 104.
23. درباره تصرف بغداد به دست مغولان ن.ک: ابن‌الوردی، تتمه المختصر فی أخبار البشر، نجف، 1969 م، ج 2، ص 280 – 279. السیدالبارز العرینی، المغول، بیروت، 1986 م، ص 223 – 216. فؤاد عبدالمعطی الصیاد، المغول فی التاریخ، ص 286 – 246. محمد مؤنس عوض، الحروب الصلیبیه، العلاقات بین الشرق و الغرب، ص 312.
24. در این ارتباط ن.ک: محمد الغزالی، الاسلام فی مواجهه الزحف الأحمر، قاهره، 1975 م. السید خالد الحصری، المسلمون فی آسیا الوسطی و القوقاز (دراسه جغرافیه)، 2001 م. برای درک مقاومت مسلمانان اتحاد جماهیر شوروی به تحقیقات و بررسی‌های بیشتر نیاز داریم. زیرا آنان به رغم حکومت مستبد و دستگاههای جاسوسی باز هم به هویت دینی خود وفادار ماندند.

منبع مقاله :
عوض، محمد مونس احمد؛ (1393)، گستره تمدن اسلامی در قرون میانی، ترجمه عبدالله ناصری طاهری و سمیه‌سادات طباطبایی، تهران، انتشارات اطلاعات، چاپ اول.