قنات میراث فرهنگی و علمی ایرانیان(1)
نويسنده: محمد عجم
مقدمه
تعریف قنات
بسیاری از فلاسفه و جغرافی نویسان اروپایی باستان از ۲۶۰۰ سال قبل تا كنون و بسیاری از مورخین مسلمان و سیاحان قرنهای اخیر به كاریزو قنات در ایران اشاره كرده اند.
تالس ملیتی Thales Melitus (۵۴۶-۶۴۰ قبل از میلاد)، آناكسی ماندر Anaximender (۵۴۶-۶۴۰ ق. م )، فیثاغورس Pythagore ) ) زایش ۶۰۸ پیش از میلاد درگذشت ۵۰۹ ق. م) ، كوسماس ایندیكوپلیوس (۵۰۰-۵۳۵ ق م) ، هكاتوس (Hecataus ۵۰۰ق.م) ، نیاركوس دریاسالار یونانی ( ۲۴۲- ۳۲۵ ق .م) كه سواحل مكران و هرمز تا رود فرات را مورد بازدید قرار داده و ..... بسیاری از این پژوهشگرا ن تاریخ حفر قنات را به دوره هخامنشی نسبت می دهند در حالیكه علم باستانشناسی، مردم شناسی و زبان شناسی رازهای نهفته زیادی را از دوران ماقبل تاریخ برای انسان آشكار نموده است.
تاریخچه قنات
قنات یا كاریز یكی از شگفت‌انگیزترین كارهای دسته جمعی ، تاریخ بشری است كه برای رفع یكی از نیازهای مهم و حیاتی جوامع انسانی، یعنی آبرسانی به مناطق كم آب و تامین آب شرب انسان ، حیوان و زراعت و با كار گروهی و مدیریت و برنامه ریزی به وجود آمده است . این پدیده شگفت‌انگیز آبرسانی از دیر باز و از عصر آهن به عنوان یكی از منابع تامین آب شرب و كشاورزی در مناطقی كه با خطرات خشكسالی در فلات ایران روبرو بوده اند، نقش كلیدی و موثری در نظام اقتصادی و حیات اجتماعی كشور داشته و موجب شكوفائی اقتصاد كشاورزی و ایجاد كار و فعالیت‌های متعدد شهری و روستائی و باعث آرامش مردم بوده است.
برابر مطالب اوستایی و مطابق شاهنامه فردوسی، هوشنگ مخترع آتش و قنات بوده است و جم یاجمشید مخترع لباس، تبر، شمشیر ، بیل و ادوات كشاورزی است می دانیم كه شاهان پیشدادی بر اساس داستانهای شفاهی تا دوره زرتشت و فردوسی در میان مردم رواج داشته این داستانهای شفاهی ریشه ۷ تا ده هزار ساله دارد.
در وندیداد كه زرتشتیان آن را كتاب الهی می دانند چنین جملاتی وجود دارد:
“ سوگند یاد می كنم به جاری كردن آب خنك در خاك خشك ( كاریز) و عمارت راه و سوگند یاد می كنم به زراعت و كاشتن درخت میوه”.
هرودت آورده است كه آناهیتا خدای آب نزد ایرانیان از آن بابت مقدس است كه آبهای روان را جاری می كند و سبزی و خرمی ایجاد می كند و چون آب پاك است نباید آلوده شود.
در فرهنگ باستان ایران سرو نماد اهورا مزدا و نخل و بعدها شکل صلیبی آن، نماد میترا و نیلوفر نماد آنا هیتا بوده است، بنا بر این كاشت درخت و دایر نمودن پردیس ( فردوس، ) یا باغ امری بسیار مقدسی بوده است.
بر اساس كتب تاریخی در كاشمر درخت سرو مقدسی بوده است و مردم به آن پارچه گره می زدند ،آنرا تزیین می كردند و حاجت می طلبیدند ولی به امر خلیفه متوكل عباس آن را بریدند و تنه آن را به بغداد ( بغ+ داد) بردند مردم نسبت به این عمل غیر شرعی نفرین كردند و چون خبر مرگ این خلیفه را شنیدند مسرور شدند و پنداشتند كه كه او سزای عمل خود دیده است، هنوز در بسیاری از مناطق ایران از جمله در در دهستان زیبد گناباد درخت سرو چند هزار ساله زیبد را مقدس می شمارند و تنه اصلی نخل مراسم محرم را از سرو درست می كنند و با سرو نیز آنرا تزئین می کنند سرو زیبد و نخل درب صوفه كه گفته می شد بر قبر پیری و یا عارفی روییده اند نمونه های اینگونه تقدسهای بجا مانده از دوران قبل از اسلام بود كه در حال حاضر از سال ۱۳۵۷ نذر كردن و آش نذری پختن در این دو مكان منسوخ شده است.
پولیپیوس مورخ یونانی سده سوم پیش از میلاد متذكر شده است كه در زمان هخامنشیان آن كس كه كاریزی حفر یا زمینی را آباد می كرد یا كاریز خشكی را بازسازی می نمود مالیات ۵ نسل بر او بخشوده می شد. در سیاحتنامه فیثاغورس به باغهای مصفا كه با دولاب آبیاری می شده اشاره شده كه داریوش و كوروش خود ساعتی را در آن به كشاورزی می پرداخته است.
ایرانی ها در كندن كاریز و كانل مهارت خاصی داشتند در مورد حفر كانال سویز ، در موزه باستان قاهره سنگ نوشته ای نگهداری می شود ( نگارنده شخصاً از آن عكس گرفته ) كه بخش اعظمی از نوشته های آن از میان رفته ولی بخشی از آن چنین است: من داریوش به همراه پارسی ها مصر را گرفتم امر كردم این كانال رابكنند تا از نیل مصر به دریای پارس بروند .
آقای گوبلو ، دانشمند فرانسوی كه حدود بیست سال در ایران اقامت داشته و در زمینه آب در ایران كار كرده است و موضوع دكترای خود را قنات انتخاب می‌كند و با سفرهای متعدد به مناطق مختلف جهان و با استفاده از ۵۳۴ منبع علمی، تحقیقی كتاب یا تز دكترای خود را تحت عنوان « قنات فنی برای دستیابی به آب در ایران » نوشته است او در این کتاب ثابت می‌كند كه قنات اختراع ایرانیان است و دهها قرن هم قدمت دارد در حالی كه چینی‌ها فن قنات را تازه چند قرن پس از ایرانیان آموخته‌اند.
پس از اسلام ، دیلمیان و سامانیان در پیشرفت آبیاری در ایران كوشیده و در دوره صفویان نیز به سدسازی و آبیاری و كندن قناتها و لایروبی قناتهای موجود توجه واقع شد. در دوره قاجار، تجدید حیات قنوات به خصوص ، با گزینش تهران (طهران) ، به عنوان پایتخت جدید كشور از سوی آقامحمدخان قاجار تسهیل شد. در دوره پهلوی قناتهای جدید به دلیل افزایش جمعیت و كمبود آب به طور مشخص، ساخته نشد و در عوض ، كانالی به طول ۵۳ كیلومتر از رودخانه كرج به سوی تهران كشیده شد. که این کانال آب مشکلات بهداشتی فراوانی ایجاد نمود و بویژه باعث شیوع سریع بیماری وبا در چند نوبت شد. در این برهه به دلیل تمایل به مدرنیزه كردن تجهیزات كشور، از جمله در زمینه آب به سوی فنون جدید روی آوردند. اما به زودی بعضی الزامات جغرافیائی و شهری ثابت كرد كه نمی‌توان از مزایای فنون قدیم چشم‌پوشی كرد و سدهای مدرن نیز نمی‌توانند به هیچ وجه، جایگزین بهره‌برداری از آبهای زیرزمینی و كاریزی شوند. تا حدود ۵۰ سال پیش، قبل از آنكه سیستم آبرسانی به شكل امروزی ایجاد شود، آب آشامیدنی و مصرفی مردم، از طریق قنات‌هایی تامین می‌شد كه نوع معماری و مهارت در ساخت آنها، شهره جهانیان بود و مشخصه ذوق و ابتكار مردم ایران زمین به شمار می‌رفت. نیاز به انتقال آب از مناطق پر آب به سایر مناطق، موجبات طرح‌ریزی و اجرای ساخت و ساز قناعت‌ها را به شكلی استثنائی و ماندگار فراهم آورد.
اكتشافات باستان شناسی بخوبی ثابت می كند كه تغییرات آب و هوایی و از جمله تغییر مسیر رودخانه ها توانسته است باعث نابودی کامل و یا مهاجرت تمامی ساكنان یك منطقه (مانند اقوام اولیه شمال آفریقا) و در ایران مانند شهر سوخته در زابل شود اما در مناطقی مانند گناباد مردم سخكوش پس از یك دوره خشكسالی و یا تغییر آب و هوایی بجای مهاجرت به حفر چاه و قنات مبادرت كردند.
بر اساس تاریخ بلعمی، بهرام چوبین برای جنگ با شا بشاه در بلخ از مسیر اهواز . تبس جنابذ( گناباد) به بلخ رفت. بر اساس كتاب فتوح البلدان البلاذری ص ۴۴۳ یزدگرد پس از حمله اعراب به اصفهان، استخر فارس، كرمان و سیستان رفت و از آنجا به سویی خراسان و مرو عزیمت نمود ماهویه مرزبان مرو نیزك ترخان را به جنابذ به استقبال او فرستاد او یكماه نزد یزدگرد بود و از دختر شاه خواستگاری نمود اینكار را بر شاه سخت گران آمد كه به جنگی خونین منجر شد آنگاه شاه به مرو رفت و توسط آسیابانی به قتل رسید. ابوالفداء در تقویم البلدان و ابن حوقل ۳۳۱ قمری در صوره الارض ص ۱۸۰ و استخری متوفی ۳۴۶ قمری در مسالك و الممالك ص ۲۲۳ و ابوزید سهل بلخی متوفی ۳۲۲ قمری در صور الاقالیم از كاریز جنابد ینابذ نام برده اند اما ناصر خسرو در مسیر تبس به تون چنین می گوید : و چون از شهر تون برفتیم( ۲۱ ربیع الاخر ۴۴۴ ) قمری آن مرد گیلكی مرا حكایت كرد كه وقتی ما از تون به گنابد می رفتیم، دزدان بر ما غلبه كردند، چند نفر از بیم خود را در كاریز افكندند از آن جماعت یكی را پدری مشفق بود ، بیامد و یكی را به مزد گرفت و در آن چاه گذاشت تا پسر او را بیرون آورد چندان ریسمان و رسن كه آن جماعت داشتند حاضر كردند و مردم بسیار بیامدند ۷۰۰ گز رسن فرو رفت تا آن مرد به بن چاه رسید. رسن در آن پسر بست و او را مرده بر كشیدند و آن مرد چون بیرون آمد گفت كه آبی عظیم در این كاریز روان است و آن كاریز چهار فرسنگ می رود و آن را گفته اند كه كیخسرو فرموده است كردن.”
در حال حاظر عمیق‌ترین قنات ایران، قنات قصبه گناباد با حدود ۳۴۰ متر عمق مادر چاه آن است ، طولانی‌ترین قنات در منطقه یزد است با طول در حدود ۱۰۰ كیلومتر پرآب ترین قنات ایران ، قنات آكبرآباد فسا است و عجیبترین قنات ایران قنات دو طبقه مون اردستان است كه حدود ۸۰۰ سال پیش احداث شده این قنات چاههای مشترك ولی مادر چاههای متقاوت و مظهر متفاوت دارد. قناتهای تهران و ری كه دشت ورامین را آبیاری می كردند تا ۳۰ سال قبل جزء پر آب ترین قناتهای دنیا بودند ولی در ۲۰ سال گذشته بدلیل تخریب ماد چاهها و عدم لایروبی از رونق افتاده اند. این قناتها عموماً حفر آنها به دوره صفوی و قاجاریه برمی گردد. در تهران حدود ۳۰۰ قنات وجود دارد كه بعضی از آنها یكدیگر را بصورت ضربدری قطع می كنند قناتهای تهران در منطقه محمود آباد بدلیل خاكبرداری های زیاد كوره پزخانه ها و بدلیل عمق كم به صورت روباز مسیر خود را تا ورامین ادامه می دهند.دو عدد از این قناتها در محمود آباد تهران بدلیل خاكبرداری در سال ۱۳۵۵ به هم وصل شدند و حجم زیاد آب تخریبهای زیادی را بوجود آورد تا اینكه با وسایل مكانیكی این دو قنات مجدداً از هم جدا و به مسیر اصلی اولیه هدایت شدند اما در سالهای اخیر، مادر چاههای این قناتها در مناطق مسكونی واقع شده اند و بسیاری از آنها بر اثر سیلاب یا دخالت انسان پر شده اند وكسانی برای بازسازی و تامین هزینه آنها پیش قدم نشده است و این قناتها بكلی خشك شده و بلا استفاده شده اند. در حال حاضر در ایران حدود ۴۰۰۰۰ قنات به طول ۲۷۲۰۰۰ كیلومتر وجود دارد كه فقط در استان خراسان ۷۲۳۰ رشته قنات با آبدهی ۱۸۵۰۰۰۰۰۰۰ سانتی متر مكعب در ثانیه وجود دارد یعنی ۹ برابر ذخیره سد كرج و ۱۴۰ برابر ذخیره سد طرق وجود دارد در تهران ، دست كم ۳۰۰ رشته قنات شناخته شده، خفته‌اند. كه طول بعضی از آنها ۱۸۰۰۰ متر می‌رسد.
معرفي سايت مرتبط با اين مقاله
تصاوير زيبا و مرتبط با اين مقاله
