نویسنده: سیدمحمد كاظم طباطبایی (1)

مقدمه

اگر كسی بخواهد عالمی توانمند در امور دینی شود و به عنوان منادی شریعت با مردم سخن بگوید، باید علاوه بر قرآن كریم، با متون حدیثی آشنایی داشته باشد. به بیان دیگر، مردم از عالمانی كه در حوزه علمیه به تحصیل پرداخته‌‌اند، انتظار دارند كه معارف دین را در اختیار آنها قرار داده و پاسخگوی نیازهای دینی آنها باشند. بدیهی است كسی كه از منابع حدیثی بهره‌ای نبرده و با آنها آشنا نیست، نخواهد توانست از عهده این مهم برآید. پس لازم است كه مبلغان، نویسندگان و پژوهشگران حوزه دین با متون حدیثی آشنا شوند. چگونه می‌توان به این آشنایی دست یافت و از متون غنی حدیثی استفاده كرد؟ سیر مطالعه منابع حدیثی چگونه باید باشد؟ با چه شیوه‌ای می‌توان به مجموعه معارف حدیثی دست یافت؟ آیا نیازمند برنامه‌ریزی خاصی هستیم یا اینكه می‌توان به صورت دلخواه از هر كتابی كه خواستیم، شروع كنیم؟
برخی با توجه به این كه كتاب شریف الكافی مهم‌ترین كتاب حدیثی ماست، حدیث‌خوانی را از جلد اول این كتاب آغاز می‌كنند و برخی دیگر، با كتاب نهج‌البلاغه شروع می‌كنند. ایشان از آنجا كه نمی‌دانند مباحث ابتدایی هر دو كتاب، سخت‌ترین قسمت‌های هر دو كتاب است (2)، در آغازین روزهای مطالعه‌، با دشواری مواجه شده، از مطالعه دست می‌شویند. بعضی دیگر، هر كتاب حدیثی را كه یافتند، بی هیچ تقدم یا تأخری، مطالعه می‌كنند، اما از آنجا كه هیچ نظم منطقی بر برنامه‌ی مطالعاتی ایشان حكمفرما نیست، كمتر از كار خویش بهره می‌برند. اینجاست كه نیاز به برنامه‌ریزی درست احساس می‌شود تا علاقه‌مندان بتوانند بر اساس آن، با متون حدیثی آشنا شده، مجموعه معارف اسلامی به آنها منتقل شود. این برنامه‌ریزی باید به گونه‌ای باشد كه تمامی موازین آموزشی را دربرداشته، بر ذهن مخاطب اثر مطلوبی بگذارد. ابتدا باید دید كه یك برنامه مطالعاتی خوب و اثرگذار چه ویژگی‌هایی باید داشته باشد:

جذابیت

اولین ویژگی یك برنامه مطالعاتی جذابیت و نشاط آوری است. در ابتدای سخن گفته شد كه برخی با خطبه اول نهج‌البلاغه یا كتاب العقل الكافی شروع می‌كنند یا احادیث سخت را می‌بینند كه جذابیت لازم را برای افراد، در این مرحله ندارد. در كتاب العقل الكافی، روایتی بدین گونه آمده است:
لَمّا خلقَ اللهُ العقلَ قالَ لهُ أقبِلْ فاقْبَلْ ثُمَّ قالَ لهُ أدبِرْ فأدْبَر فقالَ و عزَّتی و جلالی ما خلقتُ خلقاً احسنَ منكَ إیّاكَ آمُرُ و إیاكَ أنهَی و ایاكَ اُثیبُ و إیاك اُعاقِبُ (3)؛
چون خداوند عقل را آفرید، از او خواست كه سخن گوید، سپس به او فرمود: پیش آی، پس عقل پیش آمد. سپس فرمود: برگرد، پس او پشت نموده و برگشت، سپس خداوند فرمود: سوگند به عزت و جلالم كه هیچ آفریده‌ای را نیافریده‌ام كه نزد من از تو محبوب‌تر باشد و تو را به صورت كامل قرار نمی‌دهم، مگر در وجود كسی كه دوستش دارم. آگاه باش كه من تو را امر و نهی می‌كنم و تو را كیفر و پاداش می‌دهم.
این روایت یكی از مشكل‌ترین روایات است. نمی‌دانیم خلقت عقل، فرمان دادن به او و پذیرش او (أَقْبِلْ فأقْبَل) به چه معناست و چه مفهومی دارد؟ برای مرحله اول، اگر كسی بخواهد با بی‌دقتی از این مباحث بگذرد، چیزی یاد نمی‌گیرد و اگر بخواهد به طور عمیق به آنها بپردازد، هنوز اطلاعات لازم را در اختیار ندارد و نتیجه كسالت‌باری را به دنبال خواهد داشت. حتی اگر كسی بخواهد نهج‌البلاغه را بخواند، شرط اول آن، این است كه از حكمت‌های نهج‌البلاغه شروع كند، و شروع از خطبه اول یا خطبه یكصد و هشتاد و شش صحیح به نظر نمی‌رسد. به جرأت می‌توان گفت كه از زمان امیرالمؤمنین (علیه السلام) تا به حال، كمتر كسی معنای این دو خطبه را به طور كامل درك كرده است. دلیلی ندارد كه ما خطبه اول یا خطبه یكصد و هشتاد و شش را بخوانیم، در صورتی كه حكمت‌های ساده‌تر بسیاری وجود دارد كه جذاب‌تر است.

استمرار

شرط دوم، استمرار داشتن حدیث‌خوانی است. گاهی برخی از علاقه‌مندان به حدیث خوانی ابتدای تابستان هر سال برنامه‌ای را برای مطالعه طراحی می‌كنند، اما عمل به این برنامه معمولاً یك یا دو هفته بیشتر دوام ندارد. عدم استمرار علل متفاوتی دارد كه یكی از آنها خستگی یا پس زدن است و علت دیگر، آن است كه مطالب مطالعه شده، مباحثه نمی‌شود.

برخورداری از شیوه آموزشی

یكی از علل ناكامی برنامه‌های مطالعاتی این است كه مسیر مطالعه مسیر روشنی نیست؛ علاقه‌مندان به حدیث‌خوانی نمی‌دانند از كجا باید شروع كنند و مطالعاتشان به كجا باید بیانجامد. علاوه بر استمرار داشتن و جذاب بودن، باید از شیوه آموزشی هم پیروی كرد؛ یعنی مطالعه از مراحل آسان آغاز شود و به مراحل سخت و دشوار بیانجامد. مثلاً در مطالعات حدیثی، از احادیث ساده و كوتاه شروع شود و در پایان، به مشكل الحدیث برسد. این شیوه آموزشی كه شیوه‌ای منطقی است، باید مدنظر كسانی باشد كه می‌خواهند به مطالعه حدیث پرداخته و به معارف حدیث دست یابند.

جامعیت و فراگیری

در یك برنامه مطالعاتی باید امكان آشنایی جامع و فراگیر نسبت به موضوعات گوناگون را حاصل نماید. گاهی اوقات دیده می‌شود كه برخی افراد روایات زیادی در موضوعات اخلاقی خوانده‌اند، ولی با موضوعات اعتقادی بیگانه هستند. به عنوان نمونه، طلبه‌ها چون در مباحث خارج فقه با احادیث فقهی آشنا می‌شوند، معمولاً احادیث فقهی را مطالعه كرده‌اند و با روایات فقهی آشنا هستند، اما از روایات اعتقادی بهره كافی ندارند؛ حتی كسانی كه روایات اعتقادی را می‌خوانند، معمولاً به سمت مباحث امامت و ولایت گرایش یافته‌اند، ولی به مباحث توحید- كه اصل و اساس معارف است- كمتر می‌پردازند. به نظر می‌رسد كه باید شیوه‌ای برای مطالعات حدیثی پیشنهاد شود كه به آشنایی جامع و فراگیر نسبت به همه موضوعات معارفی بیانجامد.

در برگیری روایات همه معصومان (علیهم السلام)

از دیگر ویژگی‌های یك برنامه مطالعاتی كامل، آن است كه در بردارنده روایات تمامی معصومان (علیهم السلام) باشد. اگر الان از گروهی از طلاب خواسته شود كه پنج یا ده روایت از امام جواد یا امام هادی یا امام حسن عسكری (علیهم السلام) بازگو كنند، متأسفانه مشاهده خواهد شد كه روایتی از این امامان در ذهن بسیاری از ایشان نیست، در حالی كه روایات زیادی از امیرالمؤمنین (علیه السلام) یا امام صادق (علیه السلام) در ذهن دارند. درست است كه حجم روایات امیرالمؤمنین، امام باقر و امام صادق (علیهم السلام) نسبت به دیگر معصومان (علیهم السلام) بیشتر است، ولی به نظر می‌رسد باید روایت خوانی ما به گونه‌ای باشد كه ما با روایات همه معصومان (علیهم السلام) آشنا باشیم.

شناخت مصادر حدیثی

آخرین ویژگی یك برنامه مطالعاتی حدیث این است كه طلاب را با مصادر حدیثی معتبر و متفاوت با توجه به نقش و نفوذ آنها آشنا سازد. بیش از دویست مصدر حدیثی وجود دارد كه شاكله حدیثی دارند. دویست مصدر دیگر هم هست كه نگاه آنها حدیثی است؛ یعنی در مجموع، چهارصد مصدر حدیثی و دربردارنده حدیث در اختیار ماست. ما با چه مقدار از مصادر حدیثی، از این مجموعه بسیار بزرگ و عظیم آشنا هستیم؟ به كتاب الكافی به این جهت كه مهم‌ترین كتاب حدیثی شیعه است، خیلی بها می‌دهیم. به نهج‌البلاغه نیز از آنجا كه روایات اجتماعی، تربیتی، سیاسی ویژه‌ای دارد- كه آن را از كتاب‌های فقهی متمایز می‌كند- توجه می‌كنیم؛ ولی چرا با كتاب‌هایی چون نزهةالناظر یا نوادر الاخبار آشنا نیستیم؟ این‌ها كتاب‌های حدیثی ما هستند و روایات فراوانی در بردارند؛ اما معمولاً طلاب با این مصادر كمتر آشنا هستند. پس برنامه‌ریزی ما باید به گونه‌ای باشد كه مصادر حدیثی متفاوت را هم با توجه به نقش و نفوذ آنها بشناسیم.
با توجه به ویژگی‌های یاد شده، برنامه مطالعاتی حدیث‌خوانی روشمند، با عنوان «هفت وادی، چهل منزل»، طراحی شده است كه مراحل و جزئیات آن در پی می‌آید.

هفت وادی، چهل منزل

در برنامه حدیث‌خوانی روشمند، هفت وادی (مرحله) و چهل منزل (كتاب) در نظر گرفته شده است. (4) در این برنامه، هر مرحله پیش نیاز مرحله بعد بوده، میانگین مطالعه حدیث در هر منزل در حدود بیست و پنج ساعت است؛ یعنی برای اجرای كامل این مطالعه حدیثی باید دست كم، هزار ساعت وقت صرف كرد؛ چهل منزل و هر منزل بیست و پنج ساعت.
البته اگر كسانی بتوانند احادیث مطالعه شده هر مرحله را روزانه و در گروه‌های دونفره یا سه نفره مباحثه كنند، بهتر می‌توانند مطالب را در ذهن خود ماندگار كنند. از فواید این مباحثه‌ها، علاوه بر درك درست روایات خوانده شده، تبادل نكته‌های مهمی است كه به ذهن افراد رسیده است. (5)
اگر 250 روز در سال برای برنامه حدیث‌خوانی روشمند وقت صرف شود، این برنامه پس از چهار سال به پایان می‌رسد و بعد از این مدت، طلابی آگاه به معارف حدیثی برای پاسخگویی به نیازها و پرسش‌های جامعه تربیت شده‌اند. روشن است كه این برنامه حدیث خوانی برای افرادی طراحی شده است كه هیچ آشنایی حدیثی ندارند؛ اما كسانی كه در گذشته برنامه حدیث‌خوانی داشته‌اند، می‌توانند مراحل اولیه را سریع‌تر به پیش ببرند و مراحل ساده‌تر را با سرعت بیشتری طی كنند. همچنین ممكن است افرادی باشند كه نتوانند هزار ساعت برای این برنامه حدیث‌خوانی وقت صرف كنند. این افراد می‌توانند مراحل را كوتاه‌تر كنند؛ مثلاً ساعات كمتری را برای مطالعه كتاب معرفی شده صرف نمایند؛ اما نباید منزلی را حذف كنند؛ یعنی همه این مراحل باید به صورت زنجیره‌وار و پی در پی پیموده شود.
باید به این نكته مهم توجه داشت كه این طرح یك برنامه عمومی است. هرچند كه در آن به همه مباحث معرفتی مطرح در حوزه حدیث، مثل مباحث تفسیر، اعتقادات، سیاست، اجتماع، تاریخ و سیره، اقتصاد و فقه پرداخته می‌شود، اما اگر كسی بخواهد به طور تخصصی این حوزه‌های معرفتی را ادامه دهد، نیازمند آن است كه بعد از پایان یافتن این مرحله، یك حوزه تخصصی ویژه را انتخاب كند و مطالعات خود را در آن حوزه گسترش دهد.

وادی اول: متن ساده، درك ساده

در این وادی به مطالعه متون ساده پرداخته می‌شود. هدف، در این مرحله، آن است كه درك و فهمی ساده و نه عمیق از احادیث حاصل شود. دلیل این آسان گیری، جذابیت متن و تأثیرگذاری آن بر روی خواننده‌ای است كه می‌خواهد با متون حدیثی انس پیدا كند. برنامه این مرحله فقط مطالعه روایات است و خواننده نباید درصدد حفظ آنها برآید.

منزل اول، الدرّةالباهرة

كتابی كه در منزل اول معرفی می‌شود، كتاب شریف الدرّةالباهرة (6) است. این كتاب منسوب به شهید اول- كه از بزرگ‌ترین علمای شیعه است- بوده و گزیده كتاب نزهةالناظر (7) است كه در قرن چهارم یا پنجم به رشته تحریر درآمده است. این كتاب دارای ویژگی‌های خاصی است:
الف. یك كتاب كهن است و روایات آن از صافی نظر دو عالم شیعی رد شده است؛
ب. بسیاری از احادیث آن كوتاه است (نود درصد احادیث آن نیم سطری است)؛
ج. دارای متنی ساده است و شهید اول از نقل احادیث مشكل اجتناب نموده است؛
د. این كتاب از تمامی معصومان روایت دارد.
در این منزل، متن روایات باید به سرعت مرور شود و دقت در روایات و استخراج همه معارف موجود در آنها موردنظر نیست. ترجمه ساده و مناسب كتاب، ترجمه‌ای است كه آقای عبدالهادی مسعودی ارائه كرده‌اند. به گونه‌ای باید برنامه‌ریزی شود كه در طول بیست و پنج ساعت تمامی روایات كتاب دیده شود. در صورتی كه در فرصت یاد شده مطالعه كتاب پایان نمی‌پذیرد، باید از روایات امام علی (علیه السلام) پس از دو ساعت صرف نظر شود و به روایات امام حسن (علیه السلام) و دیگر امامان (علیهم السلام) پرداخته شود؛ یعنی كل كتاب و روایات تمامی ائمه در كتاب الدرةالباهره مورد باید توجه باشد. این كتاب به قدری جذاب است كه نیاز به توصیه خاص ندارد و مطالعه آن بسیار سریع به پیش می‌رود.

منزل دوم، تحف‌العقول

كتاب دوم در این مرحله تحف‌العقول (8) نگاشته ابن شعبه حرانی است. این كتاب روایات زیبای فراوانی دارد. بخش‌های این كتاب به ترتیب مسندی مرتب شده است؛ یعنی به ترتیب از روایات پیامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم)، امیرالمؤمنین (علیه السلام)، امام حسن (علیه السلام)... تا امام عسكری (علیه السلام). در هر قسمت نیز ابتدا روایات بلند، و سپس متون كوتاه (حكمت‌ها) آمده است. در این مرحله متون بلند مطالعه نمی‌شود، بلكه روایاتی كه در این جا توصیه می‌شود، حكمت‌های ائمه متأخر، یعنی از امام كاظم تا امام عسكری (علیهم السلام) (ائمه‌ای كه معمولاً روایاتشان كمتر خوانده می‌شود) است. با توجه به ساعات پیش بینی شده، فقط روایات ساده خوانده شود؛ یعنی اگر در حكمت‌های امام رضا (علیه السلام) روایت سختی دیده شد كه نیاز به تأمل داشت، باید از آن عبور كرد.

منزل سوم، منتخب میزان‌الحكمه

از كتاب میزان‌الحكمه جناب آقای محمدی ری شهری گزیده‌ای به نام منتخب میزان الحكمه با ترجمه آقای حمیدرضا شیخی چاپ شده كه متن برخی از ابواب اخلاقی آن ساده است در این منزل احادیث ساده آن مطالعه می‌شود. این كتاب، برخلاف دو كتاب پیشین- كه اختصاص به روایات شیعه داشت- دربردارنده روایات سنی نیز هم هست كه از منظر و صافی نظر شیعی انتخاب شده‌اند. در این دوره مطالعاتی كتاب‌های اهل سنت گنجانده نشده است؛ زیرا بهره گیری از منابع اهل سنت نیازمند روش خاصی است كه آشنا شدن با آن باید طبق برنامه ویژه‌ای باشد.

منزل چهارم، صفات‌الشیعه

منزل چهارم، مطالعه كتاب صفات‌الشیعه (9)، شیخ صدوق (10) است. صفات‌الشیعه كتابی ساده و مناسب و دربردارنده مباحث بسیار مهمی است. این اثر دارای 71 روایت بوده و برنامه زندگی برای شیعیان است. از این رو، احادیث اوصافِ شیعه راهبردی و كاربردی است و مسئولیت‌های شیعه بودن را آشكار می‌نماید.

وادی دوم: متن متوسط، درك متوسط

وادی دوم، یعنی آن كه باید یك مرحله بالاتر رفت. متن روایات در این مرحله به سادگی مرحله اول نیست، درك و فهم فراگیران باید بالاتر برود. با گذراندن مرحله اول و صرف حداقل صد ساعت برای مطالعه حدیث، طلاب، اجمالاً حدیث خوان شده‌اند و در حدیث خوانی مهارت ابتدایی پیدا كرده‌اند. در این وادی دیگر مطالعه ساده نیست، باید مقداری دقیق‌تر كار كرد و به معنای احادیث، بیشتر دقت كرد. البته این مرحله كار گسترده نمی‌خواهد و درك هم باید درك متوسطی باشد تا كم كم در مراحل دیگر به درك عمیق رسید.

منزل پنجم، نهج‌البلاغه (حكمت‌ها)

منزل اول از وادی دوم، حكمت‌های كتاب نهج‌البلاغه (11)، و بررسی و مقایسه واژگانی است كه در ترجمه‌ها آمده است. نهج‌البلاغه دارای سه قسمت است: خطبه‌ها، نامه‌ها، حكمت‌ها. ترتیب خواندن و مطالعه در این طرح، بر عكس چینش مرحوم سید رضی خواهد بود و ابتدا از قسمت حكمت‌ها شروع می‌شود. متون حكمت‌ها نیز گوناگون است؛ برخی از متون، یك سطر یا كمتر از یك سطر است. برخی دیگر از متون سه كلمه‌ای است و در جاهایی هم حكمت‌های دو كلمه‌ای وجود دارد. باید متون كوتاه كمتر از یك سطر انتخاب شود.
چون متون نهج‌البلاغه متنی ادبی و بسیار فاخر است، باید در متن آن دقت بسیاری نمود و نباید به یك ترجمه اكتفا كرد. معمولاً وقتی یك ترجمه خوانده می‌شود، تصور می‌شود كه معنا از سوی مترجم فهمیده شده است، اما اگر دو ترجمه در كنار هم قرار بگیرد، تفاوت ترجمه‌ها معلوم می‌شود و دانسته می‌شود كه هریك از مترجمان به ظرافتی توجه كرده‌اند كه دیگری توجه نكرده است. اگر این ترجمه‌ها به پنج مورد افزایش یابد، به این نتیجه می‌رسیم كه هیچ كدام از ترجمه‌ها دقیق نیست. این شیوه پیش‌تر در كلاس نهج‌البلاغه تجربه شده است. وقتی ترجمه‌های متنی مانند «الغیبَةُ جُهْدُ العاجزِ» و «قیمةُ كُلِ امْریٍ ما یُحْسِنُه»- كه یكی از زیباترین كلمات نهج‌البلاغه است- مقایسه می‌شود، می‌بینیم كه حدوداً ده گونه ترجمه شده است و هركدام به یك نكته دقت داشته‌اند. اگر این كار ادامه یابد، ناخداگاه به این نتیجه‌ها می‌رسیم كه برای فهم متون حدیثی بویژه نهج‌البلاغه باید بیش از این دقت كرد و این كه ترجمه كامل و دقیقی از نهج‌البلاغه وجود ندارد. نرم افزار «دانش نامه علوی» این فرصت را در اختیار پژوهشگران گذاشته است كه وقت متنی را انتخاب می‌كند، به راحتی می‌توانند ترجمه‌های آن را با همدیگر مقایسه كنند. در اینجا مشاهده می‌شود كه واژه‌ای مثل «قیمة»، وقتی ترجمه شده، سه واژه معادل برای آن در ترجمه‌ها به كار رفته است: «قیمت»، «بها»، «ارزش». در این مرحله باید وارد بررسی ساده واژگان شد. «قیمت»‌ و «ارزش» و «بها»، در نظر اول با هم خیلی نزدیك و مترادف هستند، ولی آیا یكسان نیستند؟ آیا قیمت در زبان فارسی با قیمت در زبان عربی یكی است یا تفاوت دارد؟ كدام یك از این سه واژه بهتر می‌تواند مراد امیرالمؤمنین (علیه السلام) را به ما منتقل كند؟ قیمت، ارزش یا بها؟ مشكل اصلی ترجمه عبارت «ما یحسن» است. اگر ترجمه‌ها با هم مقایسه شود، مشاهده می‌گردد كه «ما یحسن» حداقل سه گونه ترجمه شده و هر ترجمه با ترجمه دیگر متفاوت است. اگر «قیمت»، «ارزش»، «بها» مترادف باشند، معنا و مفهوم «ما یحسن» چیست؟ یعنی او را نیكو می‌شمارد یا نیكو می‌داند یا در او مهارت دارد؟ وقتی این سه معنا مقایسه شود، مشاهده می‌گردد كه نیاز به بررسی واژگان بیشتر احساس می‌شود.
بنابر آنچه گذشت، متن موردنظر در منزل پنجم، حكمت‌های كتاب نهج‌البلاغه است. اگر بتوان بیست و پنج ساعت مطالعه كرد، در مجموع، می‌توان پنجاه، شصت متن را دید و روی ده متن هم متمركز شد.

منزل ششم، الخصال

متن موردنظر در منزل دوم این وادی، احادیث سه‌تایی و چهارتایی كتاب الخصال (12) شیخ صدوق است. این احادیث بلند نیست، ولی به كوتاهی روایات قبلی هم نیست. این روایات، دو یا سه سطری هستند. الخصال چند ترجمه دارد. این ترجمه‌ها باید خوانده و نقد گردند. باید دید كه آیا مترجمان توانسته‌اند مقصود امام (علیه السلام) را به خوبی به فارسی برگرداند یا نه؟ در این منزل باید دقت را افزایش داد. دقت در این منزل نسبت به منزل پنجم مقداری بالاتر رفته است. البته هنوز مترجم محسوب نمی‌شوند. بنابراین نباید سخت گیرانه عمل كنند، ولی به گونه‌ای با مقایسه ترجمه‌ها می‌توانند اشتباهات فاحش را كشف كنند. نكته‌ای كه در حدیث‌خوانی بسیار كاربرد دارد، شناخت آسیب‌هاست. این آسیب‌شناسی در ترجمه، در لغت، در فهم، در مراد، در جمع بین روایات، باید مدنظر باشد. نمی‌خواهیم بگوییم همه نقدها درست است یا نه، ولی می‌خواهیم بگوییم نگاه‌ها باید ناقدانه باشد، نه پذیرنده. در مرحله قبل، نگاه، نگاهی پذیرنده بود؛ یعنی یك متن بود كه روایات آن به همراه ترجمه‌اش خوانده می‌شد. و همین مقدار كافی بود، اما در این مرحله، نگاه پذیرنده صرف نیست، دقت می‌شود و خواننده به دنبال نقد جدی ترجمه است.

منزل هفتم، روضةالواعظین

در منزل هفتم، باید كتاب روضةالواعظین (13)، اثر فتال نیشابوری مطالعه گردد. روضةالواعظین كتاب جالب و خوبی است؛ البته سند ندارد و جزء كتاب‌های مشهور ما نیست. نویسنده در این كتاب ابواب را به صورت موضوعی مرتب كرده و در هر باب، پس از نقل آیاتی متناسب از قرآن، تعدادی روایت آورده است. روایات هم معمولاً ساده است و در قرن ششم برای مخاطب عام نوشته شده است. بنابراین، روایات مشكل و سخت در آن كمتر به چشم می‌خورد. از نكات جالب آن، این است كه سعی كرده ارتباطی بین مضمون قرآنی و مضامین روایی برقرار نماید.

منزل هشتم، المحاسن

منزل هشتم، كتاب المحاسن (14)، اثر احمد بن محمد بن خالد برقی (15) (م274 یا 281ق) است. این كتاب در مدرسه حدیثی قم در ابتدای غیبت صغری، یا قدری زودتر تألیف شده است. گفتنی است كه فراگیری حدیث برقی در دوره ائمه معصوم (علیهم السلام) بوده است. برقی جزء خوش ذوق‌ترین مؤلفان دوره كهن به شمار می رود. البته در كتاب المحاسن ممكن است مطلب اعتقادی پیدا نكنید، اما از منظر عمومی آشنایی با برقی و كتابش و میراث حدیثی قم، مناسب است. روایات كتاب المحاسن چندان مشكل نیست و خواننده را به چالش نمی‌كشد.

منزل نهم، مشكاةالانوار

كتاب موردنظر در منزل نهم، كتاب مشكاةالانوار (16) اثر طبرسی است. این اثر یك كتاب عمومی و متنوع است. كتاب مشكاةالانوار را آقای مهدی هوشمند تصحیح و ترجمه كرده است. روایات این كتاب، روایات اخلاقی است. به طور كلی طبرسی‌ها خانواده‌ای خوش تألیف هستند؛ از صاحب مجمع‌البیان و صاحب مشكاةالانوار گرفته تا صاحب كتاب الاحتجاج. مشكاةالانوار برای مخاطب عام یا كسی در مراحل اولیه كار است، كتاب مناسبی است.

وادی سوم: متن متوسط، درك نیمه عمیق

در وادی سوم، متن متوسط است، اما سطح درك و فهم روایات باید مقداری بالاتر برود، تا به درك نیمه عمیقی دست یافت.

منزل دهم، تنبیه الخواطر

كتاب اول- كه منزل دهم می‌شود- كتاب تنبیه‌الخواطر ورام (17) است. این متن به سادگی كتاب‌های پیشین نیست و دقت بیشتری می‌طلبد. این كتاب دربردارنده متون ناب و روایات منفرد- متونی كه در دیگر منابع نیست- است. متون ناب و تحفه‌ای كه در جای دیگر گیر نمی‌آید. بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی تنبیه‌الخواطر را با نام مجموعه ورام، آداب و اخلاق در اسلام، به فارسی ترجمه و چاپ كرده است.

منزل یازدهم، نهج‌البلاغه (نامه‌ها)

در منزل یازدهم به نامه‌های نهج‌البلاغه می‌رسیم. در مرحله اول، حكمت‌ها مطالعه گردید و در مرحله دوم، نامه‌ها. نامه‌ها نیز دو گونه است: گونه اول نامه‌ها، مثل نامه‌های امیرالمؤمنین (علیه السلام) به معاویه است كه دارای متنی ادبی و بسیار فاخر است. این گونه نامه‌ها مناسب این مرحله نیست؛ چون در این مرحله ادبیات و ظرافت‌های معانی و بیان مدنظر نیست. گونه دوم نامه‌هایی است كه چنین ادبیاتی ندارد. از این رو، سه نامه بسیار زیبا از دسته دوم برای این منزل در نظر گرفته شده است: یكی نامه 69 است كه امیرالمؤمنین (علیه السلام) به حارث همدانی نوشته‌اند. متن آن كوتاه و مثل حكمت‌هاست كه در قالب نامه آمده است؛ یعنی بسیاری از حكمت‌ها را حضرت در اینجا جمع كرده‌اند. نامه دیگر، نامه 31 است كه امیرالمؤمنین (علیه السلام) به امام حسن (علیه السلام) نوشته‌اند. می‌توانیم بگوییم كه نامه 31 بسط و تفصیل یافته نامه 69 است؛ یعنی نامه 69 خلاصه نامه 31 است. بسیاری از مطالبی كه در نامه 69 در یك جمله آمده، در نامه 31 در دو یا سه سطر بیان شده است؛ بیاناتی كه هركدام زیبایی خاص خود را دارند. ابتدا نامه 69، چون متنی كوتاه و راحت است و در ذهن می‌ماند، خوانده شود و در ادامه، به نامه 31 پرداخته گردد و درنهایت، نامه 53، یعنی عهد مالك اشتر- كه نظام نامه سیاسی امیرالمؤمنین است و در آن ارتباط حكومت و مردم و وظایف این دو نسبت به یكدیگر بیان گردیده و در شناخت نظام اجتماعی بسیار مؤثر است- مطالعه گردد. البته این نامه با دو نامه قبلی متفاوت است و فضای آن فضای دیگری است.
در این منزل باید به بررسی واژگان، ترجمه‌ها پرداخت و به شروح مراجعه كرد. برای بررسی واژگان باید به كتاب‌های واژه‌شناسی نهج‌البلاغه مراجعه كرد؛ مانند كتاب مفردات نهج‌البلاغه (18)‌ جناب آقای سید علی اكبر قرشی، یا نهج‌البلاغه صبحی صالح كه لغات را به زبان عربی ساده معنا كرده است. ترجمه‌ها نیز همان ترجمه‌های پیشین است. چند شرح هم در این مرحله معرفی می‌شود: اول، شرح ابن ابی الحدید، به ویژه در مباحث تاریخی؛ دوم، شرح ابن میثم، به ویژه در مباحث عقلی؛ سوم، شرح مرحوم میرزا حبیب الله خویی، برای آشنایی با ویژگی‌ها و ظرافت‌های ادبی یا كلیات جامع؛ چهارم، پیام امام آیةالله مكارم شیرازی كه شرح جدیدی است و ایشان سعی كرده‌اند، همانند تفسیر نمونه، مطالب نهج‌البلاغه را برای عموم توضیح دهند. (19) در این مجموعه، شرح ابن میثم بهترین شرح است، ولی مطالعه آن مشكل است؛ اما لازم است با شرح ابن میثم آشنا بشوید. كسی كه نهج‌البلاغه می‌خواند، هیچ گاه از شرح ابن میثم بی‌نیاز نخواهد بود. پس شرح ابن میثم باید ملاك و محور كار قرار بگیرد. نرم افزار «گنجینه روایات نور» بسیاری از كتاب‌ها را با ترجمه آورده است. نسخه دوم و جدید نرم افزار «كتابخانه اهل بیت» هم تعدادی از ترجمه‌ها را دارد.
اگر كسی فرصت كرد، در همین منزل نامه 45 و 47 را- كه از زیباترین نامه‌هاست- بخواند؛ نامه 47 وصیت نامه امیرالمؤمنین (علیه السلام) و نامه 45 نامه‌ای به عثمان ابن حنیف است.

منزل دوازدهم، الكافی (جلد دوم)

منزل دوازدهم، جلد دوم كتاب الكافی (از چاپ هشت جلدی) است؛ یعنی «كتاب الایمان و الكفر» كه فضایل و رذایل اخلاقی را بیان می‌كند و اخلاق ایمانی را برای ما تبیین می‌كند. كتاب الكافی مهم‌ترین كتاب حدیثی شیعه است. اگر كسی بخواهد حدیث پژوه یا كارشناس توانمندی در علوم اسلامی باشد، باید كتاب الكافی را از اول تا آخر، واو به واو، بخواند؛ حتی ابواب فقهی آن را. الكافی در دوره غیبت صغرا نوشته شده است و خواندن آن سبب آشنایی با میراث حدیثی شیعه در حوزه حدیثی قم در دوره غیبت صغری می‌گردد. الان این میراث در اختیار ماست، این را باید قدر بدانیم. البته مباحث مشكل و راحت دارد. این جا در اول كتاب الایمان و الكفر، بحث طینت مطرح شده است كه جزء مشكل‌ترین بحث‌های معارفی است. از مبحث طینت باید گذشت و از روایات باب بعد از آن باید شروع كرد؛ ابواب متفاوت، بسیار زیبا، فضایل و رذایل اخلاقی كه در این كتاب وجود دارد. هر بابی هم كه در این منزل انتخاب می‌شود، باید به همراه سند خوانده شود. كتاب‌هایی كه تا به حال معرفی شد، سند نداشتند؛ اما روایات این كتاب دارای سند است. اسناد را باید خواند. البته دقت در سند لازم نیست، بلكه دقت در سند برای مراحل آخر است. همچنین شرح مرحوم ملا صالح مازندرانی (20) و حواشی مرحوم آقای علی اكبر غفاری را هم باید مدنظر داشت. در چاپ هشت جلدی الكافی حواشی مرحوم غفاری بسیار خوبی دارد كه درواقع، گزیده مراةالعقول علامه مجلسی (م1110ق) است. علامه مجلسی بزرگ‌ترین محدث ما در طول تاریخ حدیث شیعه است. خوب است از ترجمه‌های آقایان كمره‌ای و مصطفوی- كه نسبتاً خوب هستند، اما جامع نیستند- استفاده شود. علاقه‌مندان در این مرحله به جایی می‌رسند كه از ترجمه‌ها فقط به عنوان سكوی پرش استفاده می‌كنند؛ استفاده از ترجمه‌ها در این مرحله از آن روست كه دقت در متن را بیشتر نموده، قدرت فهم روایات را افزایش دهد. در اینجا آنچه برای ما مهم است، شرح ملا صالح مازندرانی است كه همراه با حاشیه‌های علامه شعرانی در نرم افزار «كتابخانه اهل بیت» موجود است. شرح ملا صالح مازندرانی را علامه شعرانی تصحیح و چاپ كرده است و در مواردی نسبت به ملا صالح مازندرانی تبیین بیشتری را مطرح كرده و یا دیدگاه ایشان را نقد كرده است؛ یعنی گاهی سخن ملا صالح مازندرانی را در فهم روایات تبیین نموده و گاهی تخطئه كرده است و بر این باور است كه این استنتاج درست نیست. در اینجا شاهد یك زورآزمایی علمی بین دو دانشمند، یعنی مرحوم صالح مازندرانی و مرحوم علامه میرزا ابوالحسن شعرانی هستیم و به عنوان داور بیرونی آنها را مقایسه می‌كنیم. این نقدها برای ما بسیار جذاب است؛ هركدام از این‌ها ادعاهایی دارند و گاه ادعاهای همدیگر را نقد می‌كنند. این رد و ابرام‌ها به تقویت ما می‌انجامد. هرچه نقد و ابرام بیشتر باشد، برای ما كه می‌خواهیم مطالعه كنیم، بهتر است. مرحوم شعرانی حدود هزار و پانصد حاشیه بر كتاب شرح ملا صالح مازندرانی دارد.

منزل سیزدهم، كتاب من لا یحضره الفقیه

منزل سیزدهم، كتاب من لا یحضره الفقیه است كه مانند كتاب الكافی از كتب اربعه به شمار می‌رود. علامه ملا محمدتقی مجلسی (م1070ق) (21)؛ مشهور به مجلسی اول، بر كتاب من لا یحضره الفقیه، شرحی به نام روضةالمتقین (22) نوشته است. شرحی فارسی هم به نام لوامع صاحبقرآنی (23) دارد. هر دو شرح فارسی و عربی، كتاب‌های بسیار جالبی هستند. در این شرح می‌بینیم كه فهم حدیثی مجلسی اول چه قدر جالب است. البته قسمت‌هایی از جلد دوم، ابواب فقهی است، اما در درون روایات فقهی، معارف غیرفقهی فراوانی هم هست كه مجلسی اول آنها را استخراج كرده است. در این مرحله می‌توان متناسب با درس خارج فقه خود، قسمت‌هایی از ابواب فقهی را انتخاب كرد؛ مثلاً اگر بحث فقه كسی كتاب حج است، روایات حج كتاب من لا یحضره الفقیه را بخواند و سپس برای شرح آن روایات، به توضیحات مجلسی اول مراجعه كند تا حدیث‌خوانی او همراه با مبانی فقهی ادامه پیدا كند.

منزل چهاردهم، صحیفه سجادیه

منزل چهاردهم، كتاب صحیفه سجادیه همراه با شرح مرحوم سید علی خان مدنی (24) است. صحیفه سجادیه به ظاهر یك كتاب دعاست، اما درواقع، كتاب معارف و توحید است. مباحث توحیدی و معرفتی كتاب صحیفه سجادیه بسیار گسترده است. جناب سیدعلی خان مدنی- كه انسان بسیار دقیق و ظریفی است- توانسته است این موارد را استخراج كند.

منزل پانزدهم، چهل حدیث

منزل پانزدهم، كتاب چهل حدیث، اثر حضرت امام خمینی قدس سره است. این كتاب ما را با یك وادی جدید رو به رو می‌كند. ایشان یك موضوع را انتخاب می‌كند و سپس خانواده حدیثی روایات آن موضوع را تشكیل می‌دهد و با استفاده از خانواده حدیثی، واژه را معنا كرده، به شرح آن می‌پردازد و اگر احیاناً مشكلی باشد، آن را بررسی می‌كند. همچنین اگر اختلافی داشته باشد، اجمالاً به آن اختلاف هم اشاره می‌كند؛ یعنی یك كتاب فقه الحدیثی است. در طول بیست و پنج ساعت، می‌توان حداكثر به اندازه ده حدیث آن را خواند.

منزل شانزدهم، كمال الدین

منزل شانزدهم،، كتاب كمال الدین (25) مرحوم شیخ صدوق است. كتاب كمال الدین مزایایی دارد:
الف. كتاب امامت است؛
ب. كتاب مهدویت است؛
ج. شیخ صدوق صبغه متكلم بودن خود را به نمایش گذاشته است.
كتاب كمال الدین، توسط مرحوم علی اكبر غفاری تصحیح و چاپ شده است.

منزل هفدهم، كشف المحجه

منزل هفدهم، كشف المحجه، اثر سید ابن طاووس (589-664ق) است. سید ابن طاووس اسطوره دعا و نیایش در بین عالمان شیعی است. او این كتاب را برای پسر خود نوشته و بسیاری از مباحث تربیتی را در آن گنجانده است. اسم كامل كتاب، كشف المحجة لثمرة المهجة است. یكی از كارهایی كه در این منزل انجام می‌شود، كارهای مقایسه‌ای است؛ مثلاً سید ابن طاووس در این كتاب نامه امیرالمؤمنین (علیه السلام) به امام حسن (علیه السلام) را نقل كرده است كه آن هم توصیه پدری به پسر خویش است. باید این نامه را در كتاب كشف المحجه، با نامه سی و یك نهج‌البلاغه مقایسه كرد و تفاوت‌های آن را مشخص نمود؛ مثلاً متن نامه در این كتاب طولانی‌تر است. بخش‌های اضافه را با دقت بررسی كنید به علت عدم نقل آنها در نهج‌البلاغه پی ببرید؛ مثلاً آیا بخش‌های نقل نشده، بلیغ نبوده‌اند یا علت دیگری داشته است؟

وادی چهارم: متن دقیق، درك نیمه عمیق

در وادی چهارم، متن دقیق است، اما درك مطالب همچنان، نیمه عمیق است.

منزل هیجدهم، نهج‌البلاغه (خطبه‌ها)

در این منزل باید خطبه‌های نهج‌البلاغه مطالعه شود، اما خطبه‌های توحیدی را باید از این مجموعه خارج كرد. خطبه‌های همام، قاصعه و شقشقیه از جمله خطبه‌هایی است كه باید در این منزل مطالعه شوند. همچنین در این منزل نباید شروح و ترجمه‌ها را از نظر دور داشت، بلكه نیاز است كه مطالعه خطبه‌ها با شروح و ترجمه‌ها همراه باشند.

منزل نوزدهم، بحارالانوار

منزل نوزدهم، بحارالانوار، اثر علامه محمدباقر مجلسی (1037-1110ق) است. تا این مرحله به بحارالانوار- كه بزرگ‌ترین كتاب حدیثی شیعه است- پرداخته نشده است و در این منزل، بخش‌هایی از این موسوعه بزرگ حدیثی مطالعه می‌شود. البته جلدهای اولیه بحارالانوار قدری مشكل است. از این رو، جلد پنجم تا دهم كتاب، همراه با بیانات علامه مجلسی خوانده می‌شود؛ یعنی در این منزل فقط روایت‌ها خوانده نمی‌شود، بلكه به بیانات مؤلف (26) هم توجه می‌گردد. البته علاقه‌مندان می‌توانند پس از مطالعه جلدهای پنجم تا دهم، به جلدهای اولیه مراجعه كرده، روایات را با بیان‌های علامه مجلسی و حواشی علامه طباطبایی مطالعه كنند، اما در این مرحله به چند حاشیه‌ای كه مرحوم علامه طباطبایی دارد، نپردازند. همچنین لازم نیست تمام جلدهای پنجم تا دهم خوانده شود، بلكه در این منزل فقط باید به اندازه بیست و پنج ساعت، به یكی از ابواب پرداخت.

منزل بیستم، الاربعون حدیثاً

منزل بیستم، كتاب الاربعون حدیثاً، اثر شیخ بهایی (953-1030ق) است. می‌توان گفت كه شیخ بهایی در انتخاب و معنا كردن حدیث جزء خوش ذوق‌ترین عالمان شیعه است. از این رو، هم احادیث الاربعون حدیثاً زیباست و هم بیانات شیخ بهایی. این عالم برجسته نكات فقه الحدیثی را مطرح كرده است و كتاب ایشان تا الان مورد استفاده حدیث پژوهان است.

منزل بیست و یكم، نوادر الاخبار

منزل بیست و یكم، كتاب نوادر الاخبار (27)، نوشته ملا محسن فیض كاشانی است. ایشان یكی از محدثان بسیار خوش ذوق است و در این كتاب، روایات جالبی را در كتب اربعه نبوده و در كتاب الوافی نیامده، جمع آوری كرده است.

منزل بیست و دوم، كتاب الارشاد

منزل بیست و دوم، كتاب الارشاد (28) نوشته شیخ مفید است. كتاب الارشاد دو جلد است. در این منزل، جلد اول كتاب- كه خطبه‌های زیادی از امیرالمؤمنین (علیه السلام) در آن به چشم می‌خورد- مطالعه می‌شود. البته در این مرحله نیز خطبه‌های توحیدی كتاب موردنظر نیست، بلكه خطبه‌های تاریخی، اخلاقی و معارفی كتاب را باید خواند.

منزل بیست و سوم، الامالی (منتخب)

منزل بیست و سوم، منتخبی از روایات كتاب الامالی (29) نوشته شیخ مفید است. این كتاب، در واقع مجالس سخنرانی حدیثی مرحوم شیخ مفید است. البته برخی از متن‌های آن مشكل است.

منزل بیست و چهارم، الكافی (ابواب فقهی)

منزل بیست و چهارم، ابواب فقهی الكافی است. كتاب الكافی از جهت فقهی با بقیه كتاب‌های فقهی ما متفاوت است. در روایات فقهی ایشان مطالب معرفتی بسیار زیادی را مطرح شده است. در این مرحله نیز می توان متناسب با درس خارج فقه خود، قسمت‌هایی از ابواب فقهی كتاب الكافی را انتخاب كرد.

منزل بیست و پنجم؛ تهذیب الاحكام

منزل بیست و پنجم، كتاب تهذیب الاحكام (30) اثر شیخ طوسی است. در این مرحله نیز می‌توان متناسب با درس خارج فقه خود، قسمت‌هایی از تهذیب الاحكام را انتخاب كرد. همچنین، باید دو كتاب الكافی و تهذیب الاحكام با هم مقایسه شود. شیخ طوسی در كتاب تهذیب الاحكام، همه متون كتاب الكافی را آورده، متون معارض آن را هم نقل نموده و سپس وجه جمع بین این دو گروه روایات را نیز مطرح كرده است.

منزل بیست و ششم، بصائر الدرجات

منزل بیست و ششم، كتاب بصائرالدرجات (31) اثر صفار است. بصائر الدرجات كتابی است كه با هدف معرفی ائمه (علیهم السلام) و علم ایشان نوشته شده است. روایات این كتاب در این منزل خوانده می‌شود و بعداً باید با «كتاب الحجه» الكافی- كه در منازل بعد خوانده می‌شود- مقایسه شود. البته در همین منزل هم مقایسه را انجام داد. بصائر الدرجات چند ترجمه خوب دارد كه می‌تواند مورد استفاده قرار گیرد.

وادی پنجم: متن دقیق، درك عمیق

در وادی پنجم، علاوه بر این كه باید متن را به دقت خواند و به ظرایف آن توجه داشت، باید به درك عمیقی نیز دست یافت.

منزل بیست و هفتم، نهج‌البلاغه (خطبه‌های توحیدی)
در منزل بیست و هفتم، خطبه‌های توحیدی نهج‌البلاغه همراه با شروح آن، بویژه شرح ابن میثم، و بهج الصباغه علامه شوشتری مطالعه می‌شود. این دو كتاب به مباحث توحیدی اهمیت داده‌اند.

منزل بیست و هشتم، الكافی (جلد اول)

در منزل بیست و هشتم، سه كتاب «عقل»، «توحید» و «حجت» از جلد اول كتاب الكافی باید مطالعه شود. از آنجا كه در این منزل باید متن دقیق باشد، و مباحث «كتاب العلم» ساده‌تر است، این مباحث در برنامه این مرحله گنجانده نشده است. «كتاب التوحید» واقعاً سخت است و «كتاب الحجه» میانه است. در این منزل باید شرح ملاصالح مازندرانی، حواشی علامه شعرانی و شرح ملاصدرا (32) نیز همراه با روایات یاد شده مراجعه كرد. (33)

منزل بیست و نهم، البلد الامین و اقبال الاعمال

در برنامه منزل بیست و نهم، دو كتاب از سید ابن طاووس (589-666ق) گنجانده شده است: البلد الامین و اقبال الاعمال. اگر كسی بخواهد عرفان شیعی را تصور كند، بالاترین مرتبه عرفان شیعی در مناجات‌های امامان متجلی شده است و مرحوم سید ابن طاووس هم زیباترین این متون را در این دو كتاب، بویژه اقبال الاعمال آورده است. در این منزل باید مناجات‌های كتاب اقبال الاعمال، بویژه مناجات شعبانیه مطالعه شود.

منزل سی‌ام، بحارالانوار (كتاب العقل و كتاب التوحید)

در منزل سی‌ام، «كتاب العقل» و «كتاب التوحید» بحارالانوار مطالعه شود؛ یعنی مجلدات اولیه كتاب همراه با توضیحات علامه مجلسی و نقد مرحوم علامه طباطبایی دیده شود. اگر كسی بخواهد این سیر را ادامه بدهد، باید نقد نقد آن را هم ببیند؛ مثلاً مقاله‌های سید محمد خامنه‌ای و سید جلال آشتیانی را در نقد حواشی علامه طباطبایی بخواند. نقدی نیز آقای ملكی بر نقد آقای آشتیانی نوشته است. باید در این مرحله همه نقدها در كنار هم قرار گیرد و حدیث پژوه- كه از توان بالایی در فهم حدیث برخوردار شده است- همه دیدگاه‌ها را ناقدانه بررسی كند. یك پژوهشگر باید بداند كه نسبت به دیدگاه هیچ كس، جز معصومان (علیهم السلام)، نباید خضوع تام داشت. علامه مجلسی- كه بزرگ‌ترین محدث شیعی است- دیدگاهی دارد، اما علامه طباطبایی آن را نقد كرده است. دیگران هم دیدگاه علامه طباطبایی را نقد كرده‌اند. این حالت انتقادی بسیار بجاست و یكی از سرمایه‌های علمی به شمار می‌آید. در دوره‌ای كه علامه طباطبایی حواشی خود را می‌نوشت، افرادی اعتراض كردند و آن حاشیه‌ها را اهانت به علامه مجلسی تلقی كرده و مانع نگاشتن آنها شدند. الان حواشی علامه طباطبایی- كه تعداد آنها نزدیك به دویست حاشیه است- سرمایه علمی هستند. اگر این حواشی ادامه پیدا می‌كرد، چه سرمایه گران قدری داشتیم؟!

منزل سی و یكم، تحف‌العقول (متون توحیدی)

منزل سی و یكم، كتاب تحف‌العقول است. در این منزل باید به سراغ متون توحیدی بویژه روایات توحیدی امام علی (علیه السلام)، مثل خطبه الوسیله، همچنین رساله‌ای در جبر و اختیار امام هادی (علیه السلام) و نیز روایتی از امام كاظم (علیه السلام) درباره عقل رفت. باید این سه متن حتماً دیده شود. نكات جالبی در رساله جبر و اختیار و در روایت عقل به چشم می‌خورد؛ ائمه (علیهم السلام)- كه خودشان و كلامشان حجت است- برای هشام بن حكم استدلال قرآنی مطرح كرده‌اند.

منزل سی و دوم، التوحید

منزل سی و دوم، كتاب التوحید شیخ صدوق، بویژه برخی از ابواب خاص، مثل جبر و اختیار است. در این منزل باید این كتاب با كتاب جبر و اختیار الكافی مقایسه شود. اگر این دو با هم مقایسه شود، نتایج جالبی به دست می‌آید و خواننده می‌تواند دیدگاه این دو محدث را دریابد. كتاب الكافی در اختیار شیخ صدوق بوده و منابع شیخ صدوق نیز در اختیار كلینی بوده است. همچنین، شیخ صدوق بسیاری از این روایات را از پدر خود نقل كرده كه معاصر بوده كلینی است، ولی هریك از این دو، گروهی از روایات را انتخاب كرده و روایاتی را نقل نكرده است؛ مثلاً احادیثی را كلینی نقل كرده، ولی شیخ صدوق نقل نكرده است. همچنین، شیخ صدوق روایاتی را از استاد كلینی نقل كرده، ولی خود كلینی آن را نقل نكرده است. اگر این نقل‌ها با هم مقایسه شود، نوع تفكر و بینش این دو بزرگوار آشكار می‌گردد.

وادی ششم: متن مشكل،‌بررسی دقیق

در وادی ششم با متون مشكل مواجهیم. در وادی پیشین، متن دقیق بود؛ اما در این وادی متون را مشكل پیش رو داریم و باید به بحث اختلاف حدیث پرداخت.

منزل سی و سوم، الاستبصار

منزل سی و سوم، كتاب الاستبصار است. الاستبصار تنها به روایات اختلافی می‌پردازد؛ یعنی اگر روایتی گروه مخالف نداشته باشد، در این كتاب جای ندارد.

منزل سی و چهارم (الكافی) (جلد هشتم)

منزل سی و چهارم، جلد هشتم الكافی است. در این منزل هم مبحث مشكل الحدیث موردنظر است و هم نقد حدیث. به هنگام مطالعه احادیث این كتاب نباید از حواشی ملا صالح مازندرانی و علامه شعرانی چشم پوشید. (34)

منزل سی و پنجم، مصابیح الانوار

منزل سی و پنجم، به مصابیح الانوار، نوشته سید عبدالله شبر اختصاص یافته است. سید عبدالله شبر در كتاب مصابیح الانوار، روایات مشكل را جمع آوری كرده است كه كتابی خواندنی است. گاهی اوقات دیده می‌شود كه سید عبدالله شبر، برای یك روایت، چندین نظریه را مطرح كرده است و بسیاری از این نظریات را از علامه مجلسی گرفته است. البته ممكن است هم توضیحاتی نیز اضافه كرده باشد. خواننده در این مرحله با مشكل الحدیث آشنا می‌شود. در این منزل می‌توان مثلاً احادیث طینت یا جبر و اختیار را در كتاب مصابیح الانوار پیگیری كرد.

منزل سی و ششم، جامع الاسرار

منزل سی و ششم، كتاب جامع الاسرار، اثر سید حیدر آملی است. این كتاب به مشكل الحدیث احادیث عرفانی اختصاص دارد. گروهی از روایات- كه روایات عرفانی خوانده می‌شوند- در جوامع رسمی حدیثی شیعه وجود ندارد. این روایات از دوره سید حیدر آملی وارد حوزه حدیثی شیعه شده و برخی از آنها به كتاب‌هایی مثل كتاب‌های مرحوم فیض یا احسائی راه پیدا كرده‌اند. اولین كتابی كه به این موضوع توجه كرده، كتاب جامع الاسرار است كه در قرن هفتم نوشته شده است. این روایات، معمولاً جزء احادیث مشكل هستند. بنابراین، كسی كه مراحل گذشته را نگذرانده، وارد این وادی نشود.

وادی هفتم: اسناد

وادی هفتم، وادی اسناد است. در وادی اول و دوم و سوم معمولاً اصلاً روایت مسند خوانده نشد؛ اما در مراحل بعدی، روایات مسند خوانده می‌شد، ولی از سند به سادگی عبور می‌گردد. در این مرحله باید قدری وارد وادی اسناد شد.

منزل سی و هفتم، الكافی (اسناد پرتكرار)

منزل سی و هفتم، در این منزل اسناد پر تكرار كتاب الكافی قرار دارد. به نظر می‌رسد اگر كسی به كتاب الكافی- كه به وسیله مؤسسه دارالحدیث تصحیح و چاپ شده است- دسترسی داشته باشد، با مطالعه اسناد و حواشی آن بتواند تا حدود زیادی در رجال متبحر شود. (35)

منزل سی و هشتم، تهذیب الاحكام (مشیخه)

در منزل سی و هشتم، مشیخه شیخ طوسی باید مطالعه شود. مشیخه در جلد آخر تهذیب الاحكام است و در آن، اسناد و طرق شیخ طوسی به كتاب‌های حدیثی پیشین ذكر شده است. خواندن مشیخه مانند اسناد پر تكرار كتاب الكافی است. آشنایی با مشیخه شیخ صدوق در كتاب من لا یحضر الفقیه، مشیخه شیخ طوسی در تهذیب الاحكام و اسناد پر تكرار الكافی بسیار مفید است. در این منزل، بحث رجالی نداریم و فقط می‌خواهیم با افراد و ویژگی‌های آنها آشنا بشویم. معمولاً در چاپ‌های متفاوت تهذیب الاحكام توضیحی اجمالی داده‌اند، ولی بهترین راه برای شناخت آنها كتاب معجم الرجال آیه الله خویی است.

منزل سی و نهم و چهلم، فهرست نجاشی و فهرست طوسی

در آخرین منزل، دو كتاب فهرست، یعنی الفهرست نجاشی و الفهرست شیخ طوسی مورد مطالعه قرار می‌گیرد. كتاب فهرست با كتاب مشیخه تفاوت دارد. حدیث پژوهان در این دو فهرست، هم با مجموعه مصادر حدیثی و هم با طرق رسیدن به آنها آشنا می‌شوند. هر طلبه‌ای كه بخواهد كار حدیثی بكند، ناگزیر است دست كم طرق، اسامی كتاب‌ها و توضیحات آنها را از دو كتاب الفهرست نجاشی و الفهرست شیخ طوسی، از اول تا آخر بخواند.
برنامه مطالعاتی حدیث‌خوانی روشمند- كه با عنوان «هفت وادی، چهل منزل» ارائه گردید- یك دوره برای آشنایی عمومی با حدیث است.
اگر كسی این مراحل را طی كرد، شایسته است كه یك دوره كتاب الكافی (بویژه چاپ دارالحدیث) را نیز از اول تا آخر، بخواند تا انشاءالله حدیث خوان و حدیث دان توانمند شود. امیدوارم كه خدا به همه ما توفیق بدهد كه بتوانیم مراحل مذكور را به راحتی طی كنیم.

پی‌نوشت‌ها:

1. استادیار دانشگاه قرآن و حدیث قم و مدرس مركز تخصصی علوم حدیث.
2. كتاب‌های ابتدایی جلد اول الكافی (از مجموعه هشت جلدی)، یعنی كتاب العقل، كتاب التوحید و نیز كتاب الحجه، سخت‌ترین قسمت‌های آن بوده و برخی از موارد آن حتی با استاد هم قابل دسترسی نیست. نهج‌البلاغه هم دقیقاً همین وضعیت را دارد. خطبه اول نهج‌البلاغه از روایات مشكل است. در حالی كه مرحوم امام خمینی قدس سره در پیامی به كنگره هزاره نهج‌البلاغه در سال 1359ش، نوشتند كه همه متفكران عالم جمع بشوند و ببینند كه این جمله‌ای كه مندرج است در خطبه اول نهج‌البلاغه، را می‌توانند بفهمند و تحلیل كنند كه امیرالمؤمنین (علیه السلام) در توصیف ذات الهی می‌فرمایند «مع كل شی لا بمقارنه و غیر كل شی لا بمزایله» این معیت بدون مقارنه چیست؟ تصویر این كار، سختی است و مرحوم امام به عنوان تحدی، از همه متفكران خواستند كه در این موضوع غور كنند. جمله‌ای كه حضرت امام با آن همه وسعت اطلاعات این گونه برخورد كند، پس ما طلبه‌های معمولی چگونه می‌توانیم با عمق آن ارتباط برقرار كنیم؟
3. الكافی (ط- الاسلامیه)، ج1، ص26.
4. اعداد هفت و عدد چهل در روایات ما اعداد مقدس شمرده می‌شوند و روایاتی درباره آنها در مصادر حدیثی ما وجود دارد. همچنین، روایات فراوانی با عددهای هفت و چهل وجود دارد كه در كتاب‌های الخصال، المواعظ العددیه یا معدن‌الجواهر نقل شده است.
5. یكی از اقداماتی كه می‌تواند میزان ماندگاری مطالب را در ذهن بالا ببرد، یادداشت برداری است. یادداشت برداری اگرچه زمان بر است، ولی به تثبیت مطالب بسیار كمك می‌كند.
6. الدرةالباهرة من الأصداف الطاهرة مجموعه‌ای از احادیث پیامبراكرم (صلی الله علیه و آله) و ائمه معصوم (علیهم السلام) است كه توسط مرحوم محمد بن مكی، معروف به شهید اول (734-786ق)‌به رشته نگارش درآمده است. كتاب شامل 169 حدیث از سخنان گهربار معصومین (علیهم السلام) است كه در زمینه آداب و مسائل اخلاقی وارد شده است.
7. نزهةالناظر و تنبیه الخاطر، تألیف حسین بن محمد بن حسن بن نصر حلوانی (از محدثان قرن پنجم)، حاوی مجموعه‌ای از سخنان حكمت آمیز پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و ائمه معصومین (علیهم السلام) در موضوعات گوناگون است. كتاب، مشتمل بر یك مقدمه، سیزده فصل و یك خاتمه است. نویسنده، به جهت اینكه كتاب از اختصار خارج نشود، اسناد روایات را حذف كرده است. رك: «چشم تماشا نزهةالناظر و تنبیه الخاطر» مجله آینه پژوهش، خرداد و تیر 1384، شماره 92.
8. تحف‌العقول عن آل الرسول (صلی الله علیه و آله و سلم) نوشته ابومحمد، حسن بن علی بن حسین بن شعبه حرانی از علما و فقهای بزرگ شیعه در قرن چهارم هجری است. این كتاب مجموعه‌ای ارزشمند از سخنان و نصایح حضرت رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) و اهل بیت آن حضرت (علیهم السلام) است.
9. صفات الشیعة، اثر شیخ صدوق، ابوجعفر محمد بن علی بن حسین بن بابویه قمی (305-381ق) در بردارنده‌ی روایات ائمه (علیهم السلام) درباره صفات و ویژگی‌های شیعه و این كه شیعیان محمد و آل محمد (علیهم السلام) چه خصوصیت‌هایی را باید دارا باشند تا شیعیان حقیقی آن بزرگواران باشند، است.
10. شیخ صدوق، حدود سیصد كتاب و رساله داشته است كه از این سیصد كتاب فقط شانزده كتاب ایشان در اختیار ماست؛ یعنی حدود پنج درصد كتاب‌ها و نوشته‌های ایشان به دست ما رسیده است و 95 درصد آنها متأسفانه در گذر تاریخ از دست رفته است. البته بسیاری از طلبه‌ها حتی با این معدود آثار برجای مانده نیز- كه از منابع حدیثی شیعه به شمار می‌روند- به درستی آشنا نیستند.
11. نهج‌البلاغه نگاشته سید رضی (359-406ق) مشهورترین كتاب شیعی نزد غیر شیعیان است؛ یعنی اگر از غیر شیعه‌ها یا با كسانی كه با كتاب‌های اصلی حدیثی ما آشنا نیستند، بخواهیم كه یك كتاب از كتب شیعیان را نام ببرند، به نهج‌البلاغه اشاره می‌كنند و ضمناً تأثیرگذارترین كتاب حدیثی شیعه، بر جامعه غیرشیعه هم است. مطالب آن، آن قدر زیباست كه معمولاً افراد را جذب می‌كند.
12. شیخ صدوق در این كتاب روایات فراوانی درباره مسائل اخلاقی و عقیدتی و دیگر موضوعات موردنیاز جامعه بشری جمع آوری كرده است. مؤلف به شكلی زیبا و با توجه به اعداد یك تا هزار، روایات را دسته بندی نموده است.
13. روضةالواعظین و بصیرةالمتعظین، اثر ابوعلی، محمد بن حسن فتال نیشابوری (شهادت 508 هجری) است كه در موضوع اصول عقاید و اخلاق و آداب و زندگینامه و فضائل معصومین (علیهم السلام) منتشر شده است.
14. كتاب المحاسن از كتاب‌های متعددی تشكیل شده است؛ مانند: كتاب الأشكال و القرائن، شامل روایاتی كه در آنها اعداد سه تا ده به كار رفته و همچنین وصایای پیامبر و اهل بیت آن حضرت صلوات الله علیهم اجمعین است؛ كتاب ثواب الأعمال، شامل روایاتی درباره اجر و پاداش انواع اعمال خیر است؛ كتاب عقاب الأعمال، روایاتی پیرامون گناه و مجازات انواع اعمال ناپسند در آن آمده است؛ كتاب الصفوة و النور و الرحمة، شامل یك سری روایات درباره مقام و منزلت رسول خدا و اهل بیت آن حضرت (علیهم السلام)‌ و شیعیان آنان است؛ كتاب مصابیح الظُلم، در بردارنده مباحث شناخت و معرفت حق است؛ كتاب العلل، شامل علل احكام شرعی است؛ كتاب السفر، شامل احكام و روایاتی درباره سفر؛ كتاب المآكل، درباره احكام خوردنی‌ها و آشامیدنی‌ها؛ كتاب الماء، شامل احكام آب‌هاست؛ كتاب المنافع، شامل احكام استخاره و مشورت؛ كتاب المرافق، شامل احكام منزل و نظافت و وسایل رفت و آمد.
15. برق، منطقه‌ای نزدیك قمرود است. اسم آن هم قبلاً «برق‌رود» بوده است.
16. مشكاةالانوار فی غرر الأخبار، نوشته ابوالفضل، علی بن حسن بن فضل طبرسی نوه امین الاسلام طبرسی و از علمای قرن ششم و هفتم هجری، در موضوع اخلاق و آداب است.
17. تنبیه الخواطر و نزهةالنواظر، معروف به مجموعه‌ ورّام، نوشته ورام بن ابی فراس مالكی اشتری (م605ق) در موضوع اخلاق و مواعظ است. نكته زیبایی كه در این كتاب رعایت شده، آن است كه هر صفت حسنه و ضد آن كه رذیله است به دنبال یكدیگر ذكر شده‌اند و راه علاج رذیله و كسب حسنه هم بیان شده است؛ مثلاً پس از كبر، فضیلت تواضع ذكر شده و راه علاج كبر به دنبال آن آمده است.
18. مفردات نهج‌البلاغه، سید علی اكبر قرشی بنابی، تهران، مؤسسه نشر قبله، اول 1377ش.
19. مخاطب كتاب پیام امام تنها طلبه‌ها نبودند. از این رو، ممكن است مطالبی در آن دیده شود كه طلاب با آنها آشنا هستند. از این مطالب می‌توان به سرعت عبور كرد.
20. شرح الكافی الاصول و الروضة، اثر ملا محمد صالح سروی مازندرانی (م1081 یا 1086ق) تألیف قرن یازدهم در شرح احادیث كتاب الكافی به زبان عربی و شرحی مزجی و مبسوط است و آن را از بهترین و سودمندترین شروح الكافی می‌شمارند؛ به گفته شیخ آقا بزرگ شرح اصول و روضه را به اتمام رسانده و از فروع تنها زكات، صوم، و خمس را نوشته است.
21. مجلسی اول، مجلسی پدر است. گاهی نام برخی از پسران علما آن قدر بزرگ شده است كه اسم پدر فراموش شده است؛ مثل علامه مجلسی یا مرحوم شیخ صدوق. شیخ صدوق فرزند مرحوم ابن بابویه است كه قبر ایشان در اول خیابان انقلاب (چهار مردان) قم است. وی از بزرگ‌ترین علمای شیعه در دوره خویش است و با مرحوم كلینی هم عصر بوده است، ولی پسرش از او مشهورتر شده است.
22. این كتاب شرحی مزجی بر كتاب من لا یحضره الفقیه است. مؤلف در این كتاب با شرح جملات شیخ صدوق و بررسی اسناد روایات و بیان صحیح و غیرصحیح آن بنا بر طریق شیخ صدوق و یا شیخ كلینی و بررسی متن روایات و فقه الروایة، اثری ارزشمند را به وجود آورده است.
23. لوامع صاحبقرآنی، مشهور به شرح فقیه، تألیف محمدتقی بن مقصود علی اصفهانی، مشهور به مجلسی اول، پدر علامه مجلسی و از علمای بزرگ شیعه در قرن یازدهم هجری (م1070ق) است. ارزش و اعتبار این كتاب همچون مؤلف بزرگوار آن از درجه بالایی برخوردار است. این كتاب علاوه بر آنكه فارسی قرن یازدهم هجری را به تصویر می‌كشد، شامل نظریات علمی مؤلف در شرح روایات اهل بیت (علیهم السلام) نیز هست.
24. ریاض السالكین، تألیف علامه سید علی خان حسینی مدنی شیرازی، معروف به سید علی خان مدنی كبیر (1120-1052ق) كه ادعیه كتاب الصحیفه السجادیه را شرح داده است. مؤلف در مقدمه، ضمن معرفی كتاب «صحیفه سجادیه» و ارزش و مقام آن، مختصری از شروح صحیفه از جمله شرح شیخ بهایی را بررسی كرده است. روش مؤلف در بسط و شرح مطالب صحیفه بدین گونه است كه پس از تقطیع قسمت‌های مختلف هر دعا، مفردات هر قسمت را توضیح می‌دهد و سپس در قالب «تنبیه» ‌و «تبصره» به برخی نكات، به تناسب می‌پردازد.
25. كمال الدین و تمام النعمة، معروف به اكمال الدین صدوق، تألیف شیخ صدوق (ره)، به زبان عربی و در موضوع غیبت و ظهور امام زمان (عج) است. این كتاب مشتمل بر 63 باب است. شیخ صدوق، در این كتاب، بسیاری از مباحث اعتقادی شیعه را درباره امام زمان مطرح نموده است.
26. علامه مجلسی-در تبیین و بیان حدیث، مقتدرترین محدث تاریخ شیعه است-در این كتاب، وقتی كه متون را می‌آورد، علاوه بر روایات ناظر به هم، آیات مرتبط با موضوع را نیز نقل می‌كند و به شرح و بیان روایات می‌پردازد. روش علامه مجلسی در واژه‌شناسی احادیث نیز بسیار جالب و زیباست و شایسته است كه علاقه‌مندان به حدیث، واژه‌شناسی را هم از ایشان یاد بگیرند.
27. نوادر الاخبار فیما یتعلق باصول الدین یا النوادر اثری است، از محمد بن مرتضی، مشهور به ملامحسن فیض كاشانی (1007-1091ق) كه پس از نگارش الوافی به فكر اختصار و گزیده كتاب الوافی افتاد و در پی این مقصود، كتاب الشافی را نگاشت و چون در این دو كتاب تنها روایات فقهی را از كتاب اربعه نقل كرده بود، به فكر افتاد با استفاده از سایر منابع و كتب، روایات اصول اعتقادی و فروع فقهی را در دو كتاب مستقل به شیوه كتاب الشافی؛ یعنی با اختصار، گرد آورد. و در پی این فكر، بخش روایات مربوط به اصول اعتقادی را در كتاب مورد بحث گرد آورده است.
28. الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، تألیف شیخ مفید، ابوعبدالله، محمد بن محمد بن نعمان عكبری بغدادی (336-413ق) درباره تاریخ زندگانی ائمه (علیهم السلام) و فضایل آن بزرگواران و یاران آنان است.
كتاب الإرشاد، از معتبرترین منابع روایی شیعه، درباره زندگانی ائمه (علیهم السلام)‌به شمار می‌آید و بسیاری از منابع مهم شیعه- كه به زندگانی ائمه پرداخته‌اند- این كتاب را مستند خود قرار داده‌اند. همچنین این كتاب، از مصادر بحارالانوار نیز هست.
29. كتاب الامالی شیخ مفید از جمله منابع ارزشمند شیعه برای آگاهی از سخنان اهل بیت عصمت و طهارت است. این كتاب برای دستیابی به سخنان آن بزرگواران در زمینه مسائل اخلاقی، عقیدتی و تاریخ اسلام كتابی بس ارزشمند و قابل توجه است. شیخ مفید این كتاب را در طول هفت سال، در ماه‌های مبارك رمضان و در 42 جلسه برای یاران خود املا كرده است. نجاشی این كتاب را امالی متفرقات نامیده، زیرا از سال 404 تا 411ق، املای آن به طول انجامیده است. كتاب الامالی مورد استناد مرحوم شیخ طوسی نیز قرار گرفته است.
30. تهذیب الأحكام، اثر شیخ الطائفه، ابوجعفر محمد بن حسن طوسی (385-460ق)‌ از برجسته‌ترین علمای شیعه، یكی از معتبرترین مجموعه‌های روایی شیعه و سومین كتاب از كتب اربعه بوده و مورد قبول تمام علما و فقهای شیعه است. این كتاب شامل مجموعه روایات فقهی و احكام شرعی است كه از اهل بیت (علیهم السلام) روایت شده است. شیخ طوسی این كتاب را در شرح و توضیح كتاب «المقنعة» شیخ مفید، استاد بزرگ خود نگاشته است. كتاب تهذیب الأحكام شامل تمام روایات فروع و احكام شرعی است و برای فقیه و مجتهدی كه بخواهد اجتهاد نماید، اكثر روایات موردنیاز را فراهم آورده است. این كتاب شامل مباحث فقهی، استدلالی، اصولی، رجالی و جمع میان اخبار به وسیله شاهد و بسیاری از مباحث سودمند دیگر است.
31. بصائر الدرجات فی فضائل آل محمد (صلی الله علیه و آله و سلم)، نوشته محمد بن حسن صفار (م290ق) از علمای بزرگ شیعه امامیه و صحابی امام حسن عسكری (علیه السلام) است كه درباره شناخت ائمه و خصوصیات امام نوشته شده است. بصائر الدرجات مشتمل بر 1881 حدیث است كه در ده بخش تنظیم شده و هر بخش، حدوداً شامل بیست باب است.
32. شرح اصول الكافی محمدبن ابراهیم بن یحیی قوامی شیرازی (ملاصدرا) (م1050ق) شرح مفصل فلسفی و حكمی بر اصول الكافی است و كتاب العقل و الجهل، كتاب التوحید، كتاب فضل العلم و تا باب یازدهم كتاب الحجة را دربرمی‌گیرد. در مجموع، شامل شرح 503 حدیث است و ملاصدرا در سال 1044ق، در شیراز از تألیف آن فراغت یافته است. مجلد سوم این شرح با تعلیقاتی از ملا علی نوری همراه است.
33. ملاصدرا به عنوان بزرگ‌ترین عالم عقل گرای ما در تاریخ تشیع، پانصد حدیث عقلی اول كتاب الكافی را شرح كرده است و شروح دیگر هم ناظر به كتاب ملاصدرا است؛ یعنی شرح ملاصالح مازندرانی و مرآةالعقول، با توجه به سخنان ملاصدرا نگاشته شده است.
34. مرحوم شعرانی و ملاصالح مازندرانی كل فروع الكافی را كنار گذاشته‌اند، اما اصول و روضه را شرح كرده‌اند.
35. هنگامی كه الكافی منتشر می‌شد، در جلسه‌ای كه در محضر مقام معظم رهبری بودیم، ایشان به سندهای الكافی در چاپ دارالحدیث خیلی بها داده و گفتند: اگر كسی بتواند این اسناد را با حواشی دقیق آن بخواند، رجالی می‌شود.