بلاغت عربی

علوم بلاغی در تعریف امروزی‌اش شامل سه علم معانی، بیان و بدیع است. علم معانی، علم به اصول و قواعدی است که بدانها کیفیت مطابقه کلام با مقتضای حال شناخته می‌شود و موضوع آن الفاظ عربی از حیث افاده معنای دومی است که متکلم بلیغ
جمعه، 14 آبان 1395
تخمین زمان مطالعه:
پدیدآورنده: علی اکبر مظاهری
موارد بیشتر برای شما
بلاغت عربی
 بلاغت عربی

 

نویسندگان:
رمضان رضایی و یدالله رفیعی



 

تعریف بلاغت

علوم بلاغی در تعریف امروزی‌اش شامل سه علم معانی، بیان و بدیع است. علم معانی، علم به اصول و قواعدی است که بدانها کیفیت مطابقه کلام با مقتضای حال شناخته می‌شود و موضوع آن الفاظ عربی از حیث افاده معنای دومی است که متکلم بلیغ از کلامِ مطابق با مقتضای حال اراده می‌کند و منظور از آن اطلاع از دقایق و اسرار بلاغت در سخنانِ منظوم و منثور عربی و تمیز دادن سخنان زیبا و عالی از آن و تقویت کردن کلام عالی و تبعیت از فصحا و بلغا در شیوه سخن گفتن است. (1) در آن از هشت باب سخن رفته است: اسناد خبری، احوال مسندالیه، احوال مستند، احوال متعلقات فعل، قصر، انشا، فصل، ایجاز، اطناب و مساوات.
علم بیان علم ایراد معنی واحد، با جملات مختلف و متفاوت است که پس از رعایت مقتضای حال، در وضوح دلالت بر آن معنی با یکدیگر متفاوتند. (2) مباحث و مقاصد علم بیان عبارتند از: تشبیه، استعاره، مجاز مرسل و کنایه.
علم بلاغت و آیین سخنوری از گذشته‌های دور مورد توجّه مردم مترقّیِ عالم نظیر یونانیان و هندیان بود و ایشان در فنون مختلف آن به تألیف و تصنیف آثار سودمند و گران قیمتی همت گماشته‌اند. با توجه به شواهدِ مکتوبِ موجود می‌توان ادّعا کرد که در ایران قدیم نیز علومی که مربوط به بیان و زبان است مورد کمال عنایت و نهایت توجّه بوده‌اند. طلوع کوکب فروزان اسلام و تشرّف ایرانیان بدان دین حنیف و اقبال مردم مسلمان ایران به فرا گرفتن زبان عربی، موجب آن شد که علوم بلاغی عرب مورد توجه قرار گیرد و ایرانیان پارسی زبان نیز در پرورش ملکه صاحت و بلاغت به علم معانی و بیان عربی متوسل گردند و رموز سخنوری را در زبان دری و پارسی، از زبان عرب بیاموزند.
امّا علت ظهور و سپس تکامل علوم بلاغی در ادب عرب آن بود که دین اسلام نخست در میان اعراب و سپس بین دیگر ملتهای جهان رواج یافت و اقوام و ملتهای مسلمان به کتاب آسمانی قرآن به دیده اعجاب و تعظیم نگریستند و سپس در نتیجه‌ی توسعه و گسترش دولت اسلامی و برخورد با مردمان غیر عرب، مناظرات دینی و گفتگوها و مباحثه‌ها بسیار فزونی گرفت که اعجاز قرآن نه از جهت لفظ و تلفیق کلمات بلکه اعجاز آن از نظر بیان اخبار و حوادث گذشته و اتفاقات آینده است، گروهی از متکلّمین و بزرگان ادب و فلسفه به ردّ اقوال آنها پرداختند و با ادّله محکم، موارد اعجاز آیات بینات قرآن را از لحاظ لفظ و ترکیب نیز به ثبوت رسانیدند و کم کم به وضع کتابهایی در فن معانی و بیان و بعدها در بدیع، نایل آمدند.

بلاغت در دوره جاهلی

در اشعار جاهلی که پایه‌های ادبیات عرب را شامل می‌شود بسیاری از اصول بیان از قبیل تشبیه، مجاز، استعاره، کنایه و جناس به وفور به چشم می‌خورد و تمامی این سخنان، شواهدی بر وجود فصاحت در دوران جاهلی هستند، فصاحتی که به طور طبیعی و جوشان با شعر و ادبیات آن دوره، آمیخته شده بود، بدون اینکه شاعر یا خطیب اطلاعی از آن داشته باشد و خود را در ارائه و ایراد آن سخن به رنج و زحمت و تكلّف بیندازد.
از طرف دیگر نباید فراموش کرد که در میان شعرای جاهلی کسانی بودند که اهتمام زیادی در تنقیح شعرِ خود، به خرج می‌دادند و شاید بعمد یا ناخواسته می‌خواستند اشعار خود را به شیوه جدیدی ارائه دهند؛ از جمله آنها می‌توان زهیر بن ابی سلمی (3) و حطیئه (4) را نام برد.
جاحظ در این زمینه، می‌گوید: «بعضی از شعرای عرب پس از سرودن یک قصیده، یک سال تمام، برای تنقیح آن را در نزد خود نگه می‌داشتند. این امر بدان خاطر بود تا در آن بخوبی نگریسته و تجدید نظر کنند و آن را برای ارائه بهتر آماده نمایند و از این نعمت خدادادی که همان قدرت شاعری است بهتر استفاده کنند. این قصاید را حولیات و یا مقلَّدات یا منقّحات یا محکمات می‌نامیدند تا سراینده آن شاعر توانا و خطیبی فصیح قلمداد شود.» (5)
این سخنان و مطالب مشابه آن بر این نکته تأکید دارند که شعر جاهلی در طبیعت خود دارای بلاغت بوده است البتّه گاهی، بعضی از شعرا، اشعار خود را با بلاغت مصنوع در می‌آمیخته‌اند. در کتاب الاغانی (ج2، ص 149) شواهد زیادی آمده است
پس معلوم می‌شود که اعراب جاهلی، بسیاری از اسالیب بلاغی و صور آن را می‌شناختند به گونه‌ای که بعضی از آنها بخاطر مهارت زیاد در این فنون به عنوان قاضی و داور در بین شعرا قضاوت می‌کرد و شعر اصیل و خوب را از غیر آن جدا می‌کرد و یا معایب آنها را با تکیه بر معیارهای بلاغی (انتخاب الفاظ و معانی و صور شعری) بیان می‌نمود. (6)

بلاغت بعد از اسلام

قرآن برای اثبات عظمت و اعجاز خود، اعراب را به رویاروی فراخوانده بود و گفته بود که اگر می‌توانند حتی یک سوره همانند سوره‌های قرآن را بیاورند ولی آنها عاجز شدند و نتوانستند. بنابراین، همگان به دیده اعجاب در آن می‌نگریستند و در تمامی دوره‌های بعد یکی از مهمترین مراجع بحث در زمینه‌ی علوم بلاغی، گردید چنانکه علما و محققان شواهد و مثالهای خود را از آن بر می‌گرفتند. در آغاز مطرح کردن همین مباحث بلاغی برای فهم بهتر قرآن بود. علمای عرب برای اینکه مفاهیم آیات قرآنی را بهتر درک کنند به طرف مباحث بلاغی کشیده شدند و این امر باعث به وجود آمدن آثار چشمگیری در زمینه‌ی معانی، مشکلات، مجاز، نظم و اعجاز قرآن شد که در مباحث آینده، اسامی بعضی از این آثار به همراه نویسندگان آنها ارائه خواهد شد.
معلوم می‌شود که بلاغت با قرآن کریم ارتباط تنگاتنگ دارد و ایجاد این علم به خاطر قرآن بوده است.
ابوهلال عسکری علم بلاغت را عبارت از ابزاری برای شناخت اعجاز قرآن دانسته و می‌گوید: «می دانیم که انسان اگر علم بلاغت را نداند و فصاحت را نشناسد اعجاز قرآن را آن گونه که خداوند متعال با عباراتی زیبا و ترکیبهای دلنشین نازل کرده و مملو از ایجاز بدیع و اختصار لطیف نموده و بر آن حلاوت و شیرینی خاصی بخشیده و رنگ و رونق داده و کلماتی سهل امّا استوار و سلیس و روان در آن به کار برده است و دیگر موارد زیباشناسی کلام را که بشر از ایجاد آن عاجز است و عقلش از آن شگفت زده می‌شود، نخواهد شناخت.» (7)
در دوره‌های بعد مباحث بلاغی نه تنها به قرآن محدود نشد و شعر و ادب را نیز در برگرفت. بنابراین انجمنهای علمی و ادبی در بازارهای شهرهایی چون کوفه و بصره و یا مساجد آن شهرها چون بازارهای شعر جاهلی به وجود آمدند. در این بازارها علمای حدیث، لغت، نحو، نقد، کلام، قصص، ایام و اخبار عرب جمع می‌شدند و به نقد و بررسی اشعار خوانده و سروده شده بود می‌پرداختند، نقدی که بیشتر بر محور تقد لفظی و معنوی شعر استوار بود. این نوع نقد با بلاغت ارتباط مستحکمی دارد و دلیلی دیگر برای وجود مباحث بلاغی در میان محافل ادبی دوره اسلامی است.
در اینجا باید به طبقه‌ای از علما باید اشاره کرد که در دیوان انشا به منشی‌گری مشغول بودند و در توسعه بلاغت نقش مؤثری داشتند. همان طور که می‌دانیم دیوان انشا یا رسایل بطور رسمی در اواخر دوران اموی ایجاد شد ولی در دوره‌های قبل، حتی در زمان حیات نبی مکّرم اسلام، کسانی وجود داشتند که آن حضرت، ایشان را برای نوشتن نامه‌های دعوت به اسلام انتخاب نموده بودند. این امر در دوره خلفای راشدین هم تداوم یافت و آنها برای والیان و فرماندهان سپاه خود، در شهرهای اسلامی، نامه‌هایی را در مورد اداره‌ی امور یا عزل و نصب و غیره می‌فرستادند. این نامه‌ها توسط منشیان مخصوص نگارش می‌یافت. این شیوه نامه‌نگاری در دوره اموی و بخصوص در دوره عباسی رشد و شکوفایی کامل رسید. هر کدام از کاتبان در زمینه بلاغت، از متبحرترین افراد بودند چرا که اساس نگارش خود را از قرآن کریم و اسلوب عربی قدیم گرفته بودند. جاحظ در مورد شیوه‌ی کار این کاتبان می‌گوید: «من هرگز کسانی را با روشی بهتر و زیباتر از روش بلاغی کاتبان و منشیان ندیده‌ام که همانند آنها الفاظی زیبا و مأنوس را به کار برده باشند.» (8) حتی ابن ندیم نیز در کتاب الفهرست خود فصلی مجزا برای کاتبان، منشیان و آثار تدوین یافته‌ی آنها، اختصاص داده است. (9)
در میان متکلمان معتزلی کسانی چون جاحظ قرار دارند که کتاب البیان و التبیین وی اولین کتاب در تاریخ بلاغت و مباحث بلاغی به حساب می‌آید. قرآن و سنت مهمترین مرجع او و سایر متکلمین این فرقه بوده است.
فقها و مفسران نیز در رشد بلاغت تأثیر فراوانی داشته‌اند، آنها نیز در استنباط احکام دینی و اصول تشریع و قانونگذاری اسلامی بر کتاب خدا و سنت متکی بودند.
لغویان، نحویان و راویان از جمله گروههای دیگری بودند که به رشد بلاغت کمک فراوانی کردند چرا که لغویان و نحویان به بحث در زمینه‌ی الفاظ و دلالات آنها و نیز به لغت و قواعد بیانی آن عنایت فراوانی نمودند، مثلا هنگام ارائه و شرح یک متن ادبی به گوشه‌هایی از مباحث بلاغی نیز اشاره می‌کردند. راویان نیز که عهده دار روایات اشعار و اقوال بودند در موارد استعمال گوناگون یک کلمه یا ایراد معنی واحد به طرق مختلف سخن می‌گفتند و در نهایت به نقش شعرا و تأثیر آنها در رشد و شکوفایی بلاغت، باید اشاره کنیم. البته می‌دانیم که در دوران جاهلی و اسلام بازارهای عرب مثل بازار عکاظ در طائف، مربد در بصره و کناسه در کوفه دایر و محل تجمع شعرایی بودند که اشعار خود را در آنجا قراءت می‌کردند. این امر، بتدریج باعث شد که شعرا در رقیق نمودن الفاظ و دقت در معانی بکوشند تا اشعارشان ایراد کمتری داشته باشد و نقادان را وادار کردند تا در شیوه‌های نقد خود و برتری دادن شاعری بر شاعر دیگر، به شیوه نقد الفاظ و معانی آن بیشتر توجه نمایند. این نوع فعالیتها و تلاشها سبب شد که مباحث بلاغی یکی از مهمترین ارکان کار محسوب شود تا آنجا که کتب ادبی چون الاغانی ابوفرج اصفهانی (10) و العمده ابن رشیق قیروانی مملو از این ملاحظات بلاغی است که از ناحیه شعرا و یا از ناحیه نقّادان ابراز شده است. اهتمام به این امر باعث شد که شعر با بلاغت درهم تنیدگی عجیبی بیابد برای مثال ابن معتز (11) نه تنها یک شاعر بلکه یک ادیب بلیغ بود و در بلاغت کتاب البدیع را به رشته تألیف درآورده بود. او در مقدمه آن کتاب گفته است: «در بابهای مختلف کتاب خود مطالبی را ارائه کرده‌ایم که آنها را در قرآن کریم، لغت عرب، احادیث رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم)، در سخنان صحابه و اعراب و در اشعار متقدمین یافته‌ایم که درست است محدثین بدیع می‌گویند.» (12)
ذکر این نکته ضروری است که علم بلاغت در هنگام پیدایش، دایره بسیار محدودی داشت و در آغاز مثل بسیاری از علوم دیگر با لغت و ادب آمیخته شده بود و محققان علم بلاغت همچون پژوهشگران و محققان لغت و نحو، به قرآن کریم و کلام مأثور عرب متکی بودند تمامی جنبه‌های مختلف لغوی، ادبی و نحوی کلام بحث می‌شد و خصایص لغت را در مفردات و ترکیب و معانی آن دو منبع جستجو می‌کردند بنابراین تألیفاتی که در آن دوره به وجود آمد تصویری جامع و کلّی از مباحث مختلف بود.
بتدریج میدان بحث در زمینه بلاغت گسترس یافت و شکوفا شد و بعضی از علما توجه و عنایت خاص بدان مبذول داشته و به تحقیق و بررسی مسایل و موضوعات آن پرداختند، تا اینکه نتیجه‌ی این فعالیتها در کتابهایی گردآوری شد و بدین‌ترتیب کتابهای بلاغت تدوین یافتند، این کتابها نیز به نوبه‌ی خود راه تکامل و گسترش را طی کردند تا اینکه امروز آثاری در زمینه‌ی بلاغت به دست ما رسیده است که تمامی مباحث و موضوعات آن را بطور کامل و به نحو احسن بیان کرده‌اند.

پی‌نوشت‌ها

1- عرفان، حسن، 1412، ج1، صص 157-165.
2- همان، ج3، ص
3- از شعرای جاهلی و از صاحبان معلقات سبع می‌باشد و از وصّافان مشهور عرب بود أشعر شعرای عصر خود بود و در حدود سال 609 م در گذشته است. معلقه‌ی وی در مورد حرب السباق است (ر.ک: الأغانی، ج، 10 ص 336).
4- از شعرای مخضرم و از قبیله بنی عیسی بود او در دوران پیش از اسلام و دوره اسلامی زندگی می‌کرد و از معروفترین هجو پردازان عرب است، او در حدود سال 678 م درگذشت (ر.ک: الاغانی، ج2، ص 149).
5- جاحظ، البیان و التبین، ج2، ص9.
6- المبارک، مازن، الموجز فی تاریخ البلاغه، صص 23-31.
7- عسکری، ابو هلال، الصناعتین، ص1.
8- البیان و التبیین، ج1، ص137.
9- این ندیم، الفهرست، ص176.
10- علی بن حسین از بزرگان ادب و تاریخ و لغت بود. در بغداد زندگی می‌کرد پس به وزیر مهلبی پیوست و از حمایت او برخوردار شد و به جمع تاریخ در قالب کتابی با عنوان «الاغانی» با اسلوب علمی دقیق پرداخت. از تألیفات دیگر اوست «مقاتل الطالبین» که امروزه از مهمترین مراجع ادب و تاریخ می‌باشند.
11- ابوالعباس عبدالله بن معتز (861-908 م) از خلفای عباسی و شاعر و ادیب بود. او تنها یک روز خلیفه شد و روز بعد او را کشتند. دیوان شعری دارد که ابوبکر صولی آن را جمع‌آوری کرده است. از آثار ابن معتز «طبقات الشعراء» و «کتاب البدیع» را می‌توان نام برد.
12- ابن معتز، البدیع، ص1.

منبع مقاله :
رضایی، رمضان؛ رفیعی، یدالله؛ (1393)، تاریخ علوم در اسلام (جلد اول)، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، چاپ اول

 



نظرات کاربران
ارسال نظر
با تشکر، نظر شما پس از بررسی و تایید در سایت قرار خواهد گرفت.
متاسفانه در برقراری ارتباط خطایی رخ داده. لطفاً دوباره تلاش کنید.
مقالات مرتبط
موارد بیشتر برای شما
استوری تبریک شب یلدا 1403
play_arrow
استوری تبریک شب یلدا 1403
کلیپ شب یلدا 1403
play_arrow
کلیپ شب یلدا 1403
چرا زبان عربی، زبان اسلام است؟ آیا اسلام برای اعراب آمده است؟
چرا زبان عربی، زبان اسلام است؟ آیا اسلام برای اعراب آمده است؟
هوس‌های نفتی ترامپ در سوریه
play_arrow
هوس‌های نفتی ترامپ در سوریه
قاب متفاوتی از دیدار صبح امروز اقشار مختلف بانوان با رهبر انقلاب
play_arrow
قاب متفاوتی از دیدار صبح امروز اقشار مختلف بانوان با رهبر انقلاب
حاشیه‌های دیدار هزاران نفر از زنان و دختران با رهبرانقلاب
play_arrow
حاشیه‌های دیدار هزاران نفر از زنان و دختران با رهبرانقلاب
آخرین وضعیت تامین سوخت نیروگاه‌ها
play_arrow
آخرین وضعیت تامین سوخت نیروگاه‌ها
سنگین ترین محموله تاریخ صنعت فضایی ایران پرتاب شد!
play_arrow
سنگین ترین محموله تاریخ صنعت فضایی ایران پرتاب شد!
وقتی کارشناس آمریکایی مناظره پخش زنده را ترک می‌کند!
play_arrow
وقتی کارشناس آمریکایی مناظره پخش زنده را ترک می‌کند!
بیانات رهبر معظم انقلاب در دیدار اقشار مختلف بانوان
music_note
بیانات رهبر معظم انقلاب در دیدار اقشار مختلف بانوان
بیان دیدگاه و نظرات | خانم مریم سهرابی، برگزیده جشنواره کشوری قصه‌گویی
music_note
بیان دیدگاه و نظرات | خانم مریم سهرابی، برگزیده جشنواره کشوری قصه‌گویی
بیان دیدگاه و نظرات | خانم فاطمه رایگانی، دکتری فلسفه دانشگاه بین‌المللی امام خمینی(ره)
music_note
بیان دیدگاه و نظرات | خانم فاطمه رایگانی، دکتری فلسفه دانشگاه بین‌المللی امام خمینی(ره)
بیان دیدگاه و نظرات | خانم سمیرا خطیب‌زاده، عضو هیئت علمی دانشگاه بین‌المللی سوره
music_note
بیان دیدگاه و نظرات | خانم سمیرا خطیب‌زاده، عضو هیئت علمی دانشگاه بین‌المللی سوره
بیان دیدگاه و نظرات | خانم فاطمه ترابی، معاون علمی مرکز مطالعات و تحقیقات زنان دانشگاه تهران
music_note
بیان دیدگاه و نظرات | خانم فاطمه ترابی، معاون علمی مرکز مطالعات و تحقیقات زنان دانشگاه تهران
بیان دیدگاه و نظرات | خانم عائده سرور، مادر دو شهید، از لبنان
music_note
بیان دیدگاه و نظرات | خانم عائده سرور، مادر دو شهید، از لبنان