تکفیر مخالفان امامت

بررسی و نقدِ شبهاتِ امامت

یکی از انتقادها و شبهات اهل سنت بر امامیه این است که شیعه با خارج کردن مسئله امامت از مسئله فرعی فقهی و تلقی آن از اصول دین منکران آن را خارج از دین و تکفیر می‌نمایند. در حالی که امامت یک مسئله فقهی و فرعی است. (1)

تحلیل و بررسی

در ارزیابی این شبهه به نکاتی اشاره می‌شود:

1. تکفیر رویکرد افراطیون فریقین:

نگاهی به ادیان آسمانی و غیرآسمانی نشان می‌دهد ادیان به عللی در تاریخ به مذاهب و فرقه‌های مختلف درونی منشعب می‌شوند این فِرق و مذهب نوعاً دیگر فِرق را برنتافته و خود را سره و رقیب را ناسره و چه بسا کافر نیز وصف نماید. انشعاب مسیحیت به کاتولیک، ارتدوکس و پروتستان و مناقشات آنها نمونه بارز این ادعاست.
متأسفانه این داستان در تاریخ اسلام نیز تکرار شد، بعد از رحلت پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) و در طول تاریخ، مذاهب و فرقه‌های مختلفی اعم از کلامی و فقهی و تفسیری ظاهر شد که مهم‌ترین آن‌دو مذهب عمده اهل سنت (طرفدار انتخابی بودن تعیین خلیفه) و تشیع (طرفدار اهل نصب) است که هر کدام نیز به فرقه‌های درونی متعدد دیگر مانند انشعاب اهل سنت از حیث کلامی به اشاعره، معتزله و ماتریدیه و از حیث فقهی به چهار مکتب فقهی (شافعی، حنفی، مالکی و حنبلی) و انشعاب شیعه به اسماعیلیه، زیدیه و امامیه و غیره، منشعب شده‌اند، متأسفانه اکثر طرفداران فرقه‌های مختلف مزبور تنها فرقه خود را حقیقت ناب توصیف و دیگران را باطل یا معجونی از حقیقت و باطل می‌انگارند.
تاریخ نزاع جنگ‌های مختلف، چهار فرقه فقهی اهل سنت را در خود ثبت کرده است که از باطل‌انگاری و تکفیر فرقه دیگر نشئت گرفته است. (2) ما در این مجال درصدد نشان دادن مناقشات درونی فرقه‌های اهل سنت یا شیعه نیستیم، بلکه اینجا به این نکته اشاره می‌کنیم که تکفیر برخی از شیعیان مخالفان (اهل سنت) خود را تنها به آنان اختصاص نیافته، بلکه تکفیر دوطرفه بوده است، افراطیون اهل سنت نیز اصل تشیع را برنتافته و آن را مجعول و ابداع شده توسط امثال عبدالله بن سبا یهودی توصیف (3) نموده و به کفر آنان حکم صادر نموده‌اند که در سایه آن تشیع شهیدان بسیاری در طول تاریخ تقدیم کرده است که علامه امینی- صاحب الغدیر- آن را در کتابی به نام شهداء الفضیلة (4) تدوین کرده است. اینجا می‌توان به سیف‌الدین آمدی، (5) ابوالفتح اشروشنی (6) (م 632 ق)، قاضی بیضاوی، (7) شیخ نوح حنفی، (8) ابن تیمه، (9) ابوعمر ربه اندلسی، (10) ابومحمد عثمان عراقی حنفی، (11) ابن حزم (12) و عبدالله قمیصی (13) اشاره کرد که پیشگامان آنان سلفیه است. (14) برخی یا بیشتر عالمان اهل سنت به دلیل رافضی (شیعه) بودن راوی روایت او را تضعیف می‌کردند، (15) شیعیان در طول تاریخ توسط خلفا و حاکمان سنی مذهب نوعاً در فشار و محرومیت زندگی می‌کردند. باری در طول تاریخ برخی از عالمان شیعه نیز متقابلاً اهل سنت را تکفیر نمودند. بنابراین تکفیر از دو طرف صورت گرفته است و اگر امر قبیحی بوده- که هست- متوجه هر دو مکتب می‌شود. (16)

2. تقیید تکفیر:

نکته دیگر در تکفیر اینکه تکفیرکنندگان تکفیر منکر امامت امام علی (علیه السلام) را به فرض علم و آگاهی به آن مقید نموده‌اند، و اگر برای آن بتوان مصداقی پیدا کرد، تعداد آنها بسیار اندک خواهد بود، چراکه اکثریت عالمان اهل سنت معتقدند اصل نصبی برای هیچ فردی از طرف پیامبر صورت نگرفته است. لذا آنان در ردیف منکران در حد کفر نمی‌گنجند. تکفیرکنندگان بیشتر به عصر رحلت پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) نظر دارند که برخی با علم به نصب حضرت علی (علیه السلام) به امامت از آن رو برگرداندند. امام خمینی به این نکته اشاره داشته که اکثریت عالمان اهل سنت به امامت حضرت علی (علیه السلام) یقین نداشتند. (17)
بر این اساس اهل سنت در این عصر و سده‌های پیشین در ردیف منکران امامت نیستند نهایت به آن جاهل‌اند.

3. اصول دین‌انگاری امامت قرائت خاص:

سویه دیگر شبهه این بود که شیعیان امامت را مانند اصل توحید، نبوت و معاد جزء اصول دین می‌انگارند که به تبع آن حکم کفر منکرش را صادر می‌کنند.
در تحلیل اصل این شبهه باید گفت امامیه اهمیت خاصی به اصل امامت قائل‌اند و آن را متمّم شأن نبوت انگاشته و از آموزه‌های مهم اعتقادی دین می‌انگارند، اما اینکه آن نیز جزء اصول دین است که منکر آن مانند منکر نبوت یا توحید از رده اسلام خارج شوند، اتفاقی بر آن وجود ندارد، بلکه آن نهایت یک قرائت اندیشمندان امامیه است؛ در کنار آن قرائت دیگری وجود دارد که امامت نه از اصول دین که از اصول مذهب تشیع و منکر آن نه از دین بلکه از تشیع خارج می‌شود.
از معاصران شرف‌الدین، (18) کاشف الغطاء، (19) حکیم، (20) امام خمینی، (21) علامه طباطبایی (22) و شهید مطهری (23) به اسلام حقیقی سنت حکم داده و عدم اعتقاد به امامت را موجب خروج از دین و اسلام نمی‌دانند.
اینجا باید به طور خاص از آیت‌الله العظمی بروجردی رهبر جهان تشیع و شیخ محمود شلتوت مفتی و رئیس دانشگاه الأزهر مصر نام برد که هر دو رهبر در اندیشه نزدیکی دو مذهب بودند که ثمره شیرین آن تأیید فقه شیعی توسط شیخ محمود شلتوت به عنوان یکی از پنج مذهب فقهی جهان اسلام بود.
البته هر دو قرائت برای خود ادله‌ای دارند که قابل تأمل است، نگارنده آن را در مجالی دیگر به تفصیل بیان داشته است. (24)

4. توجه به ادله علمی رقیب:

با قطع‌نظر از دو نکته پیشین به نظر می‌رسد در مباحث علمی از بحث‌های احساسی و هیجانی و حاشیه‌ای باید دوری نمود و مطیع ادله‌ی معتبر شد، اگر شیعه امامت را از اصول دین و سنی آن را از فروع دین می‌انگارد، بالفور رقیب را به ایجاد انحراف، بدعت و تحریف در دین متهم ننمود، بلکه باید ادله آن را تحلیل و بررسی نمود.
از آنجا که اثریت قریب به اتفاق اهل سنت اصل امامت و خلافت را یک مسئله فرعی فقهی و نه ضروری دین و نه اصل دین می‌دانند، به تبع آن منکرش را نیز تکفیر و خارج از اسلام وصف نمی‌کنند، به عبارت دقیق‌تر بر حسب ادله خود نمی‌توانند تکفیر کنند.
اما بعضی از اهل تشیع- با ادله‌ای که دارند- امامت را از اصول دین و منکرش را منکر اصول دین می‌انگارند و با ادله خود- اگر درست باشد- می‌توانند منکر را تکفیر و خارج از دین بدانند.
در این دو صورت و فرض، اگر شخصی در مکتب تشیع قرار داشته باشد، با اعتقاد به امامت و اصل دین‌انگاری آن از گزند و آسیب تکفیر و خروج از دین بنابر هر دو مکتب مصون است و حداکثر در مورد یک مسئله فقهی (خلافت) به جای انتخاب به نصب قائل شده است.
اما اگر مسلمانی در مکتب تسنن قرار داشته باشد، وی حداقل این احتمال را می‌دهد که چه بسا ادله شیعه صادق باشد و در این صورت وی به خاطر انکار اصل امامت و اصل نصب منکر اصل دین یا منکر اصل مهم اعتقادی اسلام گردد. چنین فردی از باب حکم عقل به رفع خطر محتمل لازم است با دید انصاف و بدون پیش‌فرض‌های ذهنی خود به ادله رقیب بنگرد.
پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:
من مات و لم یعرف امام زمانه مات میتة جاهلیة. (25)
در این حدیث پیامبر اعظم (صلی الله علیه و آله وسلم) شناخت و معرفت امام را به حدی مهم و کلیدی شمرده است که منکر بلکه جاهل امام عصر خود را در ردیف مردگان عصر جاهلی برشمرده است. از این حدیث می‌توان اهمیت کلیدی امامت را در اسلام شناخت. حال سؤال این است که آیا مقصود از ضرورت شناخت امام عصر خود- تا بدین‌سان از مردن در جاهلیت اجتناب نمود- شناخت امام و حاکم مطلق هر زمانی است که فردی عادی و از راهکارهای مختلف مانند زر و زور به مسند حکومت تکیه زده است، مانند یزید فرد عیاش است؟ (26)
آیا واقعاً پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) شناخت امثال یزید را موجب رهانیدن از مردن عصر جاهلی برشمرده است؟ یا اینکه مقصود این است در هر عصر یک امام با صفات کمالی خاص به عنوان حجت الهی و جانشین حقیقی پیامبر در همه صفات وجود دارد که وظیفه مسلمانان شناخت آن نه صرف شناخت بلکه تبعیت از آن است.
نگارنده از برادران اهل سنت و محققان آن می‌خواهد در ادله تشیع از جمله حدیث فوق با وجدان خود نگریسته، آن‌گاه داوری نمایند.

پی‌نوشت‌ها:

1. ر. ک: ابن حزم، الفصل، ج3، ص 10؛ شهرستانی، الملل و النحل، ج1، فصل 6، صص 146 و 164؛ تلخیص المحصل، ص 408.
2. ر. ک: محمد عرفه، رسالة الإسلام، ج7، ص 380.
3. ر. ک: التنبیه و الرد علی اهل الاهواء و البدع، مقدمه، ص «س».
4. این کتاب به نام «شهیدان راه فضیلت» به فارسی ترجمه شده است.
5. «الروافض و الامامیة الخارجین من ربقة الدین»، (غایه المرام فی علم الکلام، ص 329).
6. وی به کفر منکر امامت ابوبکر رأی داده است. (الفصول الاشروشنی، مبحث امامت).
7. وی امامت را از اصول دانسته که مخالفت با آن موجب کفر و بدعت می‌شود. (کتاب المنهاج، مبحث الأخبار).
8. «و اما الکفر فمن وجوه ...، منها انهم ینکرون خلافة الشیخین ... فیجب قتل هؤلاء الأشرار الکفار»، (تنقیح الفتاوی الحامدیه، ج1، ص 103؛ به نقل از: شرف‌الدین، الفصول المختاره، فصل 9).
9. ابن تیمیه، منهاج السنة النبویة، ج1، ص 7.
10. ر. ک: عقدالفرید، ج2، ص 410.
11. ر. ک: الفرق المفترقة بین اهل الزیغ و الزندقة، ص 30.
12. ر. ک: الفصل، ج4، ص 185.
13. ر. ک: الصراع بین الاسلام و الوثنیة، ج1، مقدمه، ص 4.
14. ر. ک: دکتر صالح عبدالرحمان، عقیدة الشیخ محمدبن عبدالوهاب، ص 36.
15. به عنوان مثال ابن ابی الحدید معتزلی که به شیعه تا حدودی نزدیک و شارح نهج‌البلاغه اوست، روایتی را که بر منقصت خلیفه سوم دلالت می‌کند را به دلیل آنکه روایت آن فقط در کتب شیعه نقل شده است را انکار می‌کند، (ر. ک: شرح نهج‌البلاغه، ج12، ص 275 و نیز رسول جعفریان، تاریخ تشیع در ایران، ص 24).
16. در زمان نگارش این اوراق شاهد کشتار و ترور صدها شیعه در عراق و پاکستان توسط وهابیون، سلفی‌گراها و به تعبیر دقیق‌تر «تکفیری‌ها» هستیم، آنان بارگاه امام حسن عسگری در سامرا را نیز تحمل ننموده و آن را با بمب منفجر نمودند. در همین روزها (16 ذیقعده 1428 ق) پیامی با امضای 37 تن به اصطلاح از اساتید دانشگاه‌های دینی و معلمان مدارس عربستان منتشر شده است که در آن اهل سنت به قتل شیعیان به بهانه رافضی تهییج شده‌اند، (روزنامه جمهوری اسلامی، 3 اسفند 85، ص 12) اما اهل سنت واقعی به این افراطی‌گرایان توجهی نکردند، از جمله شیخ یوسف قرضاوی یکی از رهبران معروف اهل تسنن ضمن حمایت از حزب الله لبنان کشتار شیعیان را توسط تکفیری‌ها محکوم نمود.
نگارنده در هنگام تحقیق این کتاب به کتابی برخورد نمود که در آن جرح‌های اهل سنت افراطی و متعصب شبه قاره (هند و پاکستان) جمع‌آوری شده بود که از مشاهده بعض جرح‌ها مانند دفاع از مشروعیت حکومت یزید در مقابل امام حسین (علیه السلام)، انکار اصل خلافت علی (علیه السلام) و حصر خلفای راشدین به سه خلیفه اول و اتهام ارتداد و کفر به شیعیان و امام خمینی روح هر مسلمانی اعم از شیعه و سنی از شنیدن آن آزرده می‌شود. (ر. ک: فهرستواره‌ی ایرادات و شبهات علیه شیعیان در هند و پاکستان، دکتر سیدکمال حاج سیدجوادی).
17. ر. ک: کتاب الطهارة، ج3، صص 3- 321.
18. «قد اجمع اهل القبلة علی انها لیست من اصول الدین»، (الفصول المهمة، ص 153).
19. اصل الشیعه و اصولها، صص 4- 101.
20. مستمسک العروة، ج1، ص 394.
21. کتاب الطهارة، ج3، صص 229- 322.
22. قرآن در اسلام، ص 137.
23. آشنایی با علوم اسلامی، درس8، ص 79؛ عدل الهی، ص 56؛ نبوت، ص 35.
24. ر. ک: نگارنده، کلام فلسفی، فصل هفتم و نیز: نامه مفید، تابستان 1377، «جداانگاری امامت از اصول دین».
25. مسند احمد، ج4، ص 96؛ مسند ابی داود، ص 259؛ مجمع الزوائد، ج5، ص 218.
26. ناگفته پیداست که عموم عالمان اهل سنت و مورخان، صفات رذیله یزید را قبول دارند. (مروج‌الذهب، ج3، ص 79).

منبع مقاله :
زرشناس، زهره؛ (1391)، درآمدی بر ایران‌شناسی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، چاپ اوّل