نويسنده: پرويز اذکائي
تحديد نهايات الأماکن لتصحيح مسافات المساکن، کتابي عربي، از ابوريحان محمد بن احمد بيروني خوارزمي (362-440 ق) که تأليف آن را از جمادي ثاني سال 409 ق در «جيفور» کابل با اقدام به رصدهاي گوناگون نجومي آغاز کرده، و تا رجب سال 416 ق در غزنه به پايان برده است، و آن به مفهوم و مقصود «تعيين حدهاي نهايي مکانها براي تصحيح فاصله‌هاي جايگاهها»ست، مشتمل بر قواعد و آموزه‌هاي چندي در باب مسائل جغرافياي رياضي - نجومي کاربردي و بيان روشهاي گوناگون استخراج عرضهاي مکانها و زاويه‌ي ميل اعظم و اندازه‌ي قوس يک درجه و حساب محيط زمين و فوايدي ديگر جز اينها. يگانه نسخه‌ي خطي کتاب، دستنوشته‌ي مورخ رجب 416 ق در غزنه، متعلق به کتابخانه‌ي سلطان «فاتح» ترکيه (ش 3386) است، که نخست بار «ف. کرنکو» در مجله‌ي اسلام آلماني (528/6)، و «زکي وليدي طوقان» در مجله‌ي انجمن شرقي آلماني (38/90، 1936 م) آن را شناساندند، و پس از آن نظر دانشمندان به اين شاهکار جغرافيائي رياضي و نجومي بيروني جلب شد، و به بررسيهاي عالمانه پيرامون آن پرداختند، تا آنکه کتاب از روي همان يگانه نسخه‌ي خطي، هم به اهتمام محمد بن تاويت طبخي (آنکارا، 1962 م) و هم با ويرايش علمي و محققانه‌ي دکتر بولگاکوف (قاهره، 1962 م) به طبع رسيد، همو چندي بعد ترجمه‌ي روسي کتاب را در اتحاد شوروي انتشار داد، آنگاه جميل علي هم ترجمه‌ي انگليسي آن را (بيروت، 1967 م) منتشر ساخت. اما ترجمه‌ي فارسي دقيق و متين کتاب، توسط آقاي احمد آرام، متضمن ترسيمات هندسي و حروفگرداني رياضي مرسوم، جزو انتشارات دانشگاه تهران (1352 ش) نشر يافت، و کتابگزاري حاضر از همين متن فارسي صورت مي‌پذيرد. گفتار مقدماتي بيروني در ضرورت و سودمندي کسب دانش، تعريف اقسام علوم رياضي و منطق، فوايد تاريخ و کتابهاي جغرافيا و راهنامه‌ها، فوايد علم هيئت در شناختن قبله، درباره‌ي آغاز آفرينش، تغييراتي که در سطح زمين با گذشت زمان حاصل مي‌شود، و از اين قبيل مسائل. هدف از تأليف کتاب يعني تصحيح طول و عرضهاي جغرافيائي و مسافت‌هاست. گفتار دوم، در استخراج عرض شهرها با استفاده از ستارگان پيوسته پيدا (= ابدي الظهور) و اينگونه اندازه‌گيريها. گفتار سوم، در استخراج ميل اعظم به صورت مستقل، تعريف ميل اعظم، اندازه‌گيري خود بيروني در مغرب جيحون و جرجانيه، سبب اختلاف اندازه‌ها و محاسبات نادرست هنديان. گفتار چهارم، استخراج عرض بلد و ميل کلي از يکديگر با روش بيروني، تعيين ارتفاع نصف‌النهاري از روي عرض بلد و ميل خورشيد، و اين قبيل يافته‌هاي نجومي. گفتار پنجم، عرضهاي اقليمها، اندازه‌ي گستردگي آباداني زمين، هفت کشور ايراني، تعريف اقليمها و اندازه‌هاي آنها، تغيير طول روز و شب و امثال آن، گفتار ششم، در شناختن اختلاف طول ميان شهر، نصف‌النهار مبدأ طول شرقي يا غربي، تعريف طول و اختلاف و اندازه‌گيري آن، استفاده از خسوف ماه در اندازه‌گيري اختلاف طول و اندازه‌گيري‌هاي ديگر. گفتار هفتم، در استخراج مسافتها و طولها و عرضها از يکديگر، دو شهر واقع بر يک نصف‌النهار يا يک مدار، و اينگونه استخراجها. گفتار هشتم، يافتن طول و اختلاف طول ميان بغداد، ري، جرجانيه، جرجان، خوارزم، بلخ، بخارا، درغان، شيراز، زرنج، غزنه، بست و سجستان، و يافتن جهات و اختلافها و انجام رصدهاي مختلف بيروني، ضمن بيان روشهاي گوناگون استخراج عرضهاي مکانها بدون استعانت از زاويه‌ي ميل اعظم واقع ميان خط استوا و سطح مدار زمين به گرد خورشيد موضوع پيدا کردن ميل را نيز به گونه‌ي مستقل و بدون استعانت از عرض مکانها، چنان که گذشت، بررسي کرده است. نگره‌ي انتقادي او نسبت به زيجهاي هندي، با توجه به آن که خود بزرگترين هندشناس سراسر اعصار به شمار مي‌رود (= تحقيق ماللهند) شايسته‌ي دقت است.
فقره‌اي که در تحديد نهايات راجع به حفر کانال سوئز يا ترعه‌اي براي پيوستن بحر احمر (قلزم) به درياي مديترانه توسط داريوش هخامنشي آمده (23) نخستين خبر و اطلاع تاريخي در اين موضوع است. همچنين، نخستين نگره‌هاي بيروني راجع به اکتشاف قاره‌اي ديگر (يعني آمريکا) متقاطر با ربع مسکون شمالي زمين، در همين کتاب تحديد (28 و 33) اظهار گرديده، که سپس خصوصاً در قانون مسعودي (221، 224) به گونه‌ي نظري‌تر و قطعي‌تر بيان شده است. مطلب شگفت‌انگيز ديگر راجع است به قوانين تحولات و تطورات زمين‌شناسي جاري بر طبيعت کره‌ي ارض، پيدايي کوهها و درياها و تبديل خشکي به دريا يا بالعکس و جز اينها، که مبسوطاً در همان گفتار مقدماتي به شرح آمده (16-28) و از فوايد مهم علمي کتاب است. بر رويهم، فوايد تاريخي، جغرافيايي، علمي، رياضي (مقرون با مسائل و قضاياي عالي مثلثات کروي) و نجومي کتاب تحديد بسي بيش از اينها، و جملگي مايه‌ي اعجاب و تحسين نسبت به نبوغ آن دانشمند ايراني شيعي گراست.
منابع:
جز آنچه در متن آمده است، کارنامه‌ي بيروني، اذکائي، 33.
منبع: تهيه و تنظيم: دائرةالمعارف تشيع، جلد 4، (1391) تهران: مؤسسه‌ي انتشارات حکمت، چاپ اول.
