عناصر بازار اصفهان و موقوفات آن 4

آرامگاه، زيارتگاه
در شهر اصفهان اين نوع بناها را که اغلب در بخش بازار پراکندگي دارند مي‏توان به دو گروه مقبره‏هاي مذهبي (زيارتي) و مقبره‏هاي غير مذهبي تقسيم کرد. به مقبره‏هاي مذهبي در اين شهر امامزاده نيز اطلاق مي‏شود که مورد احترام شيعيان است؛ اين گونه بناها گاهي به نام بقعه و مزار نيز معروفند. در شهر اصفهان در ماه‏هاي محرم و صفر و رمضان، مراسم دعا و نيايش و روضه‏خواني و سوگواري برپاست. اين مراسم بيش‏تر در مکان‏هايي به نام تکيه و حسينيه برگزار مي‏گردد. اين مکان‏ها محصور و معمولا در مسير گذرگاه‏هاي اصلي شهر و يا بازار قرار دارند. مراسم تعزيه‏خواني، شبيه‏خواني، پرده‏خواني و سينه‏زني در اين مکان‏ها انجام مي‏گيرد. در اين ايام، محل را سياهپوش کرده آن را با طوق، نخل و علامت و کتل آذين مي‏کنند. در بخش بازار اصفهان جمعا ده باب آرامگاه و زيارتگاه وجود دارد که عبارتند از: محبي، بابابودلي، آقانجفي، شهشهان، باباقاسم، احمد، اسماعيل، درب امام، شوري و غفار. بعضي از اين مکان‏ها به امام‏زاده نيز شهرت يافته‏اند؛ مانند امام‏زاده اسماعيل که مورد احترام و زيارتگاه مردم اصفهان است. از آرامگاه‏هاي معروف بخش بازار اصفهان مي‏توان از مقبره‏ي محمدباقر و محمدتقي مجلسي در جوار مسجد جامع ياد کرد که مورد احترام شيعيان است. گفتني است که اين مراکز زيارتي، گاهي محلي براي اهداي نذورات و خيرات مردم به ويژه در ماه‏هاي سوگواري است.
تکيه و حسينيه‏ها
فضاهاي مذهبي ديگري هستند که گاهي به صورت مسقف و گاه بدون سقف مورد استفاده قرار مي‏گيرند؛ از اين مراکز در روزهاي عزاداري و سوگواري‏ها بيش‏تر استفاده مي‏شود؛ مخصوصا در ماه‏هاي محرم، صفر و رمضان به ويژه‏ي روزهاي عاشورا و تاسوعا و يا هنگام فوت افرادي از بازاريان. اغلب حسينيه‏هاي بازار اصفهان به صورت حياط مي‏باشند که دسته‏هاي عزاداري و شبيه‏سازي مذهبي و تعزيه‏خواني‏ها در آن صورت مي‏گيرد، که براي نشستن و استفاده‏ي خانواده‏ها (زن و بچه) در نظر گرفته شده است.
تکيه در اصطلاح عام به معني خانقاه درويشان و محل صورت پذيرفتن تعزيه و گاهي بناي بلند تعريف شده است؛ لکن به نظر نگارنده منظور از اين اسم و اصطلاح، تکيه‏گاه روحاني - مذهبي است. در عصر صفويه منازل مسکوني بزرگ و وسيع که در آن‏ها به عزاداري مي‏پرداختند حسينيه نام گرفته است. در بازار اصفهان صنف‏هاي مختلف داراي تکيه‏هاي مشخص هستند؛ مثلا تکيه‏ي مسگرها و حسينيه‏ي جنديان از آن جمله‏اند. توسعه و بناي تکايا و حسينيه‏ها در عصر قاجاريه به ويژه در زمان ناصرالدين شاه بيش‏تر صورت گرفته است (7) در خاتمه ذکر اين نکته ضرورت دارد که تعداد تکايا در بازار اصفهان بسيار اندک است و معمولا در قبرستان‏هاي شهر قرار دارند که بهترين نمونه‏هاي آن تکاياي قبرستان تخت فولاد است.
اغلب تکايا با فضاي باز به شکل مربعي طرح‏ريزي شده که حياط آن نسبتا وسيع است و جمعيت بسياري را در خود جاي مي‏دهد.
مدارس ديني بازار اصفهان
منزلت اجتماعي و اقتصادي بازار و بازاريان ناشي از زيربناي اقتصادي، بازرگاني، و توليدي است. امتيازات ارتباطي و پيوند آن با مراکز اجتماعي و مذهبي به خصوص با جامع شهر، موجب گرديد که مدارس ديني حتي‏الامکان در بدنه‏ي بازار جايي به خود اختصاص دهند؛ لذا موقعيت مکاني مدارس در بازار اصفهان بيش از هر چيز متمايل به مجاورت با جامع و مرکز شهر بوده، اما رشد سازواره‏اي و گاه طراحي شده بازار و فضاي ساخته شده‏ي تخريب‏ناپذير اجازه نمي‏داد که همه‏ي مدارس بتوانند در بهترين مکان و موقعيت استقرار يابند و به ناچار مدارس جديد در طول بدنه بازار و يا مجاور آن احداث شدند؛ بنابراين طبيعي بود که مدارس تنها در يک فضا يا بخشي از بازار نمي‏توانستند جاي گيرند و در بخش‏هاي گوناگون مثل بازار کوي خواجه محمود (مدرسه‏ي عصمتيه 733 ق) بازار بزرگ (قهوه کاشي‏ها)، بازار عربان و بازار توپچي استقرار يافتند. فضا و فعاليت‏هاي مدرسه‏ها از زندگي اجتماعي و مذهبي مردم جدا نبود، بلکه در روزهاي خاص، مدارس براي انجام دادن مراسم اعياد و سوگواري به روي همگان باز مي‏شد و در برخي از آن‏ها اوقاف خاصي براي تأمين بودجه‏ي مالي مدرسه اختصاص مي‏يافت. مدارس در گذشته به عنوان مدارس علوم ديني پايه‏گذاري مي‏شد که اين گونه مدارس را بايد در حد دانشکده‏اي دانست که تحصيلات سطح عالي را برعهده داشت. کمپفر، سياح آلماني، در مورد شکوه و جلال مدارس عصر صفوي مي‏نويسد که بناي فيزيکي آن‏ها بر مدارس اروپايي برتري دارد و به حقوق يک صد توماني اساتيد مدارس عصر صفويه غبطه مي‏خورد (8)؛ لذا مدارس
ديني گذشته با مکتب‏خانه‏هاي قديم که به اطفال و نوجوانان سواد مي‏آموختند؛ تفاوت کلي داشت به طوري که طالبان علم بعد از طي سال‏ها آموزش و در صورت تمايل به ادامه‏ي تحصيل به مدارس ديني راه مي‏يافتند. البته در اين مدارس تنها به آموزش فقه اسلامي توجه نمي‏شد، بلکه در آن‏ها فلسفه، منطق، کلام، نجوم، رياضيات، ادبيات و طب نيز آموخته مي‏شد. پراکندگي جغرافيايي اين مدارس در بازار اصفهان، بيان کننده اين حقيقت است که بازار اين شهر مهد دانش بوده و مي‏توانسته در هر دوره‏ي تاريخي نياز مردم شهر را برطرف نمايد. از طرف ديگر علاقه‏ي بازاريان را به مسائل علمي و ديني کاملا روشن مي‏کند که آنان در طول تاريخ پشتيباني مادي و معنوي خود را از اين مراکز علمي به ثبوت رسانده‏اند. بناي مدارس ديني در اصفهان بي‏شباهت به سراها و کاروان‏سراها نيست؛ دورادور فضاي باز مدارس را اغلب ساختمان دو طبقه تشکيل مي‏دهد و نماي آن گاهي با کاشي و آجر و زماني بسيار ساده تزيين يافته است. عناصر کارکردي مدارس عبارتند از: حجره‏هايي براي سکونت طلاب و مدرس محل تدريس، کتابخانه، مسجد، اتاق خادم، چراغدار، آبکش و سرويس‏هاي بهداشتي. از مدارس بسيار زيبا و مهم بازار اصفهان مدرسه‏ي صدر است؛ اين بنا به دستور حاج محمد حسين خان صدر اصفهاني مشهور به امين‏الدوله، صدر اعظم فتحعلي شاه قاجار، بنا گرديده که علماي بزرگي چون جهانگير خان قشقائي، آقا سيد ابوالقاسم دهکردي، آخوند ملا محمد حسين فشارکي، آقا شيخ محمد خراساني، سيد محمد و سيد علي نجف‏آبادي و سيد محمد رضا خراساني - عليهم‏الرحمة - مدرس آن بوده‏اند (9)