عناصر بازار اصفهان و موقوفات آن 9

کاروان‏سرا
واژه‏ي کاروان‏سرا به سراي بزرگ در داخل شهرها و يا در ميان راه‏هايي که کاروان‏ها در آن جا اتراق مي‏کنند اطلاق مي‏گردد و نوعي بناي عمومي است که در آن از کاروانيان پذيرايي مي‏شود. اين لغت از دو کلمه‏ي «کاروان» به مفهوم قافله با جمعيت زياد مسافران و سوداگران و «سراي» که به خانه و مکان گفته مي‏شود تشکيل شده است.
در ادوار تاريخي، کاروان‏سراها مراکز مهم مسافري و حتي تجاري شهرها را تشکيل مي‏دادند و چون ارتباطات از طريق استفاده از چهارپايان صورت مي‏گرفت، احداث کاروان‏سراها در داخل شهرها و يا ميان راه‏ها به عنوان توقفگاه مسافران ضروري بود. شهر زيباي اصفهان که در شمار بزرگ‏ترين و مهم‏ترين شهرهاي دنيا معرفي شده، داراي کاروان‏سراهاي بي‏شماري بوده که از آن همه، امروزه فقط 78 کاروان‏سرا بر جاي مانده است و اکثر آن‏ها در مرکز قديم شهر قرار دارند.
از اوايل قرن بيستم با اختراع وسيله‏ي نقليه‏ي موتوري، راه‏آهن، هواپيما، و تکامل و توسعه آن‏ها، رفت و آمد با چهارپايان از رونق افتاده و از موفقيت کاروان‏سراها نيز به شدت کاسته شده است و از کاروان‏سراهاي ميان راه‏ها بيش‏تر به عنوان جايگاه و منطقه‏ي نظامي و در بعضي نقاط کشور، امروزه نيز به عنوان محل بازپروري معتادان (مهيار
قمشه) از آن‏ها استفاده مي‏شود اما کاروان‏سراهاي داخل شهري که اغلب در بخش بازار شهر قرار دارند تغيير کاربري يافته و از آن‏ها استفاده‏ي بهينه به عمل آمده است.
درباره‏ي قدمت کاروان‏سراها و يا کهن‏ترين آن‏ها در شهر اصفهان هيچ گونه مدارک مستندي در دست نداريم ولي احتمال مي‏رود که تاريخ به وجود آمدن آن در اين شهر با ايجاد اولين هسته‏ي شهر همزمان باشد. از ادوار تاريخي که ساختن کاروان‏سرا در اين شهر به اوج خود رسيده دوره‏ي صفويه است؛ زيرا اصفهان در اين دوره مرکز تجاري ايران و از اين نظر با تهران امروزي تا حدي قابل مقايسه بوده است و توجه شاه عباس کبير به امر اقتصاد کشور در درجه‏ي اول معطوف به خطوط ارتباطي منظم بوده است. و به دستور وي در فواصل متفاوت با توجه به منابع آب، کوهستاني بودن و امنيت منطقه، کاروان‏سراهايي بنا شد که به نام کاروان‏سراي شاه عباس معروف است و در نقاط مختلف کشور آثاري از آن‏ها مشاهده مي‏گردد.
از ادوار گذشته در اصفهان کاروان‏سراهاي بي‏شماري به جا مانده که بيش‏تر در مرکز قديم و در بازار شهر قرار دارند. نتايج حاصله از مطالعه‏ي پراکندگي جغرافيايي آن که، کاروان‏سراها بيش‏تر در اطراف ميدان کهنه و ميدان شاه و همچنين در نزديکي دروازه‏ي شمالي شهر قرار دارد.
وجود کاروان‏سراها در اين نقاط شهر به خصوص ميدان کهنه و مرکز قديم شهر، اصفهان را از نظر تجاري ميدان‏هاي فروش بازار به ما معرفي مي‏کند و امروزه نيز مراکز داد و ستد و بازار شهر در همين نقاط واقع شده و نيز از پراکندگي جغرافيايي آن چنين استنباط مي‏شود که مسافران و کاروان‏هاي وارد به شهر بيش‏تر به امور تجاري و خريد و فروش در اين مراکز مشغول بوده‏اند. نکته‏ي ديگري که از پراکندگي اين کاروان‏سراها در شهر اصفهان به دست مي‏آيد وجود و استقرار آن‏ها قبل از دوره‏ي صفويه در اين محل بوده و شايد در اين دوره بر تعداد و ترميم آن‏ها مبادرت و کوشش‏هايي معمول گرديده است.
از کارهاي عمراني مهم دوره‏ي شاه عباس، احداث خيابان چهارباغ است که شهر اصفهان را به دو قسمت شرقي و غربي تقسيم مي‏کند. قسمت غربي شهر داراي چهارده کاروان‏سرا و قسمت شرقي که بازار در آن قرار دارد داراي 64 کاروان‏سراست يعني حدود 80 درصد از آن‏ها در شرق شهر به خصوص در شمال شرقي اصفهان قديم استقرار دارند و نبايد سراها را با کاروان‏سراها که از نظر فرم ظاهري شباهت نزديکي به هم دارند اشتباه کرد. از تعداد 78 کاروان‏سراي موجود در منطقه‏ي اصفهان که مورد مطالعه قرار گرفته، در حدود 33 باب آن تغيير کاربري داده و به بنگاه‏هاي باربري و تره‏بار فروشي، پارکينگ، پلاستيک فروشي، خواربارفروشي و کارگاه‏هاي پارچه‏بافي، فلزکاري، و موزاييک سازي و سرويس اتومبيل تبديل گرديده و براي اين منظور نوسازي و تغييراتي از نظر ساختماني در آن‏ها به وجود آمده است که هرگز با معماري قديم آن ارتباط و انطباق ندارد؛ ولي حدود نيمي از کاروان سراها هنوز اصالت کالبدي خود را حفظ نموده و مرکز فعاليت مسافران و اقامتگاه موقت روستايياني است که براي انجام دادن امور مختلف به شهر مي‏آيند. ضمنا از تعدادي از کاروان‏سراها براي اسکان مهاجران افغاني استفاده مي‏شود.
در مورد شکل مشخص کاروان‏سراهاي شهر بايد متذکر شد که اکثر آن‏ها داراي طرحي مربعي يا مستطيل شکل و ساختمان آن دو طبقه است و طبقه‏ي پايين براي استفاده‏ي دام و طبقه‏ي بالا براي سکونت و خوابيدن مسافران و کاروانيان اختصاص داشته است.
از مهم‏ترين کاروان‏سراهاي معروف اين شهر مي‏توان از کاروان‏سراي تخت فولاد، نجات، ميرپنج، هندوها، صفا و به خصوص از کاروان‏سراي شيخ علي‏خان نام برد که در شمال غربي شهر و در پنجاه کيلومتري دروازه‏ي تهران از عصر صفويه به يادگار مانده است.
نکته‏ي قابل توجه در مورد کاروان‏سراهاي اصفهان مالکيت آن‏هاست که گاهي فردي است و زماني مالکيت مشترک دارند، که اين امر يکي از مشکلات بزرگ کاروان‏سرا در مورد تغيير کاربري و تعمير و بازسازي است که هر گونه تحول ساختماني بايد با رضايت همه مالکان مشترک باشد در غير اين صورت هيچ گونه اقدامي امکان‏پذير نيست و همين مسأله‏ي مالکيت باعث گرديده که اکثر اين کاروان‏سراها رو به ويراني نهاده و از رونق افتاده است. کاروان‏سراهاي اصفهان از نظر نوع مسافر و کاروانياني که بدان‏ها روي مي‏آوردند کاملا مشخص است، به طوري که کاروان‏سراي قديمي «صفا» در چهارسو مقصود، محل اياب و ذهاب اهالي داران و فريدن و چهارمحال بختياري بوده است هر چند بيش‏تر بختياري‏ها به کاروان‏سراهاي موجود در بازارچه‏ي نو از قبيل کاروان‏سراي «بروجني‏ها»، «حاج محمد صادق» و غيره مي‏رفتند و اهالي جرقويه، بر آن و دهات منطقه‏ي شرق اصفهان اغلب به کاروان‏سراهاي ميدان کهنه «قديم» و اهالي نجف‏آباد بيش‏تر به کاروان‏سراهاي «آفتاب گاه» واقع در دروازه‏ي اشرف رفت و آمد مي‏کردند. از کاروان‏سراهاي
موجود در اصفهان 40 درصد (31 باب کاروان‏سرا) داراي مالکيت فردي و 8ر10 درصد (10 باب کاروان‏سرا) مالکيت آن موقوفه‏اي و حدود 50 درصد (37 باب کاروان‏سرا) داراي مالکيت مشترک است که در مجموع به 74 کاروان‏سرا مي‏رسد.