نویسنده: سید حسین بحرینی
با توجه به اینکه مجموعه‌ای از عوامل طبیعی و مصنوعی دائماً در محیط در حال عمل و عکس العمل می‌باشند، بنابراین بهر تقدیر روند شکل‌گیری و الگوپذیری محیط کالبدی، هر چند تصادفی و حساب نشده، همواره ادامه دارد. لکن اگر بتوان فرایند آگاهانه‌تر و صریح‌تری تنظیم نمود که روند شکل‌گیری محیط‌های کالبدی را با مکانیزم طراحی و تصمیم‌گیری (بخش خصوصی و عمومی) بطور جامع هماهنگ نمود، نتیجه این فعالیتها را می‌توان طراحی شهری نامید.
در اینجا شاید بدنباشد بجای بحث در تعریف طراحی شهری، هدف و منظوری را که طراحی شهری دنبال می‌کند توضیح دهیم. موارد زیر را که مورد توافق عموم صاحب نظران فن است در اینجا ذکر می‌کنیم:
1. از نقطه نظر هدفها: مناطق شهری هم از نظر عملکرد و هم از نظر زیبائی نیازمند آن هستند که رضایت خاطر انسان را برآورده سازند. تأمین این رضایت هدف اصلی طراحی شهری است.
2. طراحی شهری جزئی از برنامه‌ریزی شهری است و در مقیاس‌های مختلف برنامه ریزی شهری چه در زمینه برنامه‌های دولتی و عمرانی، چه در سطح منطقه، شهر، بخش و چه در مقیاس پروژه می‌تواند مطرح شود. طراحی شهری در تمام مراحل فرایند کلی توسعه شهری بایستی گنجانیده شود.
نکات مهم دیگری که باید در طراحی شهری مورد توجه قرار گیرد، عبارتند از:
3. شکل دادن کالبدی به توسعه شهری بعنوان پاسخی به نیازها و خواسته‌های جامعه.
4. توجه همزمان به فرایند و حاصل طراحی.
5. طراحی شهری متضمن همکاری وسیع افراد جامعه با متخصصین حرفه‌ای است.
6. تدارک زمینه‌های مناسب برای تسهیل زندگی شهری.
7. و بالاخره یکی از مشخصات برجسته طراحی شهری رابطه غائی آن با سیاستها و مقاصد عمومی جامعه است.
عوامل مؤثر در طراحی شهری
استفاده کنندگان و افراد ذینفع در طرح:
تضاد منافع و تعارض بین هدفها و نیازهای گروههای مختلف پیچیدگی خاصی را پدید می‌آورد که همیشه با کار طراحی شهری درآمیخته است. (این تعارض ممکنست تقابل مصالح عمومی با منافع خصوصی، جمعی یا فردی و یا مصالح آنی یا مصالح آتی باشد.)* مقیاس:
مقیاس طراحی شهری مجموعه ساختمانها، فضاها، الگوهای مجتمع‌های زیستی و فضاهای باز که در پاسخ به عوامل اکولوژیکی (بوم شناسی) پدید می‌آیند را در بر می‌گیرد.
* زمان:
فرایند طراحی شهری منجر به پیدایش عناصری در شهر می‌شود که از نظر دوام و ثبات دارای ارزشهای متفاوتی هستند.
* فضا:
توجه به جنبه سه بُعدی طراحی شهری بطور قابل ملاحظه‌ای تحت تأثیر بُعد چهارم (یعنی تغییرات حادث شده در طول زمان) قرار می‌گیرد.
* نظام‌ها:
بر اساس مفاهیم نظریه نظام‌ها می‌توان پی برد که چگونه نظام‌های گوناگون از نظر عملکردی و کالبدی با یکدیگر مرتبط شده و حیاط وحدت بخشی را در محیط زیست پدید می‌آورند.
* تشریک مساعی بین حرفه‌ای:
طراحی شهری، امکان طراحی کالبدی را در سطح وسیع و گسترده مطرح می‌کند. این گستردگی زمینه کار، مستلزم همکاری حرفه‌های مرتبط می‌باشد.
* فرآیند:
اینک به چه طریق چیزی ساخته می‌شود، تا حدود زیادی در ارتباط است با اینکه «چه چیز» باید ساخته شود، با توجه به این مفهوم لزوماً طراحی شهری جزء لاینفک هرگونه تفکر مربوط به فرایند توسعه (شهری) است، و بالطبع باید کاملاً پاسخگوی تمام گروههای ذینفع و ذیربط نیز باشد.
* معنی:
نیازها و خواستهای عمومی که قرار است شکل و بیان کالبدی بخود بگیرند، اغلب مستلزم استفاده از مفاهیم نمادگرائی می‌باشند.
البته نکات فوق هدف اساسی طراحی شهری را که همان هدفهای انسانی باشد، بخوبی بیان نمی‌کند، زیرا با یک دید انسانی، طراحی شهری عبارتست از فرایند شکل دهی به محیط بر اساس هدفهای انسانی. با این مفهوم تلاش طراحی شهری در ایجاد چهارچوبی است که بتوان فعالیتها، فضاها و روابط بین آنها را طوری نظم داد که به بهترین وجه نمایشگر نیازها و ارزشهای ساکنین آن باشد، بنابراین هدف طراحی شهری را می‌توان به این ترتیب خلاصه کرد. بیان و ترجمه هدفهای اجتماعی به هدفهای کالبدی و فضائی، ارزیابی آثار و پی‌آمدهای پیشنهادات طراحی و انتخاب وسائل و ابزار حصول هدفهای موردنظر. بنابراین، تأکید و توجه طراحی شهری روی سه جنبه زیر است:
1. شکل فضایی محیط طبیعی
در این چارچوب روابط متقابل بین عوامل و عناصر طبیعی مثل پستی و بلند، اقلیم و منظر در یک محوطه وسیع مورد بررسی قرار می‌گیرد. مثلاً شهری ممکنست در دره‌ای واقع شده باشد که اطراف آن را کوههای خوش منظر پوشیده از درخت فراگرفته باشد و میزان بارندگی سالیانه در آن بسیار زیاد باشد. الگوی توسعه شهری در چنین جائی بسیار کم تراکم است و معمولاً بطور خطی بطرف بالای تپه و گاهی نیز بطرف شیبهای پائین‌تر ادامه می‌یابد. شکل مذکور درست نقطه مقابل شهرهائی است که در زمین‌های مسطح واقع شده و یا در مناطق کم باران شکل می‌گیرند.2. الگوی فعالیتها
الگوی فعالیتها شامل گونه، مکان، تراکم، جهت و زمان فعالیتها در مجموعه‌های زیستی است. مثلاً شهری ممکنست دارای الگوی متراکمی از فعالیتها در یک جهت خاص و در ساعاتی خاص باشد. مانند مراکز تجاری (مرکز شهر) و یا مراکز مذهبی، فرهنگی و تفریحی که در ساعات خاصی از روز دارای تراکم بیشتری هستند. البته بعضی از این فعالیتها ممکنست دارای دوره‌های فصلی و یا ادواری باشند مثل شهر مکه، که سالی یکبار در ایام حج دارای بالاترین میزان تراکم و تجمع زائرین خانه خدا می‌گردد.3. کیفیت محیطی
کیفیت محیطی نشان دهنده خصوصیات جالب محیط اطراف بوده و شامل عواملی است نظیر عوامل بصری، شنوائی و احساسی. طراحی شهری سعی بر این دارد که کیفیات مذکور را شناخته و طرق ارتقاء کیفیت و یا حفظ کیفیت آنهائی را که وضع مناسبی دارند مشخص نموده و در جهت بهبود آنهائی که مطلوبیت چندانی ندارند، تلاش نماید.طراحی شهری با شکل کالبدی (سه بُعدی) که نتیجه تصمیمات عمده بخش خصوصی و بخش دولتی است ارتباط پیدا می‌کند. در طراحی شهری تأکید هم روی «حاصل» کار است و هم روی «فرآیند» آن. نحوه عملکرد محیط شهری و سیمای ظاهری آن عمدتاً بوسیله تعدادی محدودیتها، کنترل‌ها و تصمیمات انفرادی تعیین می‌شود. این عوامل بطور غیر ارادی و بصورت پیش بینی نشده‌ای محیط کالبدی را شکل می‌دهند. بدیهی است این تصمیمات فردی که در قالب و در رابطه با کنترل‌ها و محدودیتهای اجتماعی- اقتصادی گرفته می‌شوند غالباً مطلوبیت یک مجموعه جامع، متجانس و زیبا را دارا نمی‌باشند. بهمین دلیل طراحی شهری سعی می‌کند تا این مسئله را از طریق تبدیل مفهوم پیشنهادات و سیاستهای برنامه ریزی به شکل و ارائه راه حلهای مختلف برای شکل شهری حل کند. البته این راه حلها باید بطور مداوم مورد بررسی و اظهار نظر مردم و افراد ذینفع قرار گرفته و اصلاحات لازم در آنها بعمل آید.
طراحی شهری فقط یک معماری در مقیاس بزرگ نیست، همینطور طراحی شهری را نمی‌توان نقشه‌های تفصیلی برای آینده دانست، زیرا طراحی شهری راه حل خاصی را بطور تفصیلی مطرح نمی‌کند. بعلاوه طراحی شهری دوائی نیست که همه دردها و مسائل شهری را درمان کند. و بالاخره طراحی شهری بهیچوجه نمی‌تواند جایگزین حرفه‌هائی مثل معماری، معماری محیط، مهندسی سازه و یا برنامه ریزی شهری بشود. نقش طراحی شهری اینست که خلاء‌ای را که بین حرفه‌های فوق وجود دارد پرکرده و با خارج شدن از محدوده عادی هر یک از این حِرَف، محیط بهتر و با معنی تری را طراحی کرده و پدید آورد. طراحی شهری اگر بنحو صحیح بکار گرفته شود بیشتر نقش هماهنگ کننده خواهد داشت.
عملکرد طراحی شهری به این ترتیب است که ابتدا امکانات و تنگناها را مشخص نموده و سپس به تجزیه و تحلیل آنها می‌پردازد. بعد طرحها و ایده‌های مختلفی ارائه داده و آنها را ارزیابی می‌کند، سپس راهبردها (استراتژیهای) اجرائی پروژه‌ها را که شامل عملیات بخش خصوصی و دولتی است تلفیق کرده و چگونگی اجرای پروژه‌های طراحی و یا سیاستهای مربوطه و همچنین فرایند بکار گرفته شده را مورد بررسی و ارزیابی قرار می‌دهد.
طراحی شهری را می‌توان در شرایط گوناگون جهت تأمین نیازهای متنوعی بکار گرفت، و بر این اساس ماهیت و دامنه پروژه‌های طراحی شهری بسیار وسیع و متفاوت است. سطوح و مقیاس کار طراحی شهری که در واقع همان وسعت کار و میزان جزئیات طراح است، می‌تواند یک شهر، یا بخشی از یک شهر بوده و یا اینکه پروژه خاصی مانند یک مرکز تجاری و یا یک مرکز صنعتی و غیره باشد. طراحی شهری حتی ممکن است طراحی و برنامه ریزی، شبکه خاصی را عهده دار گردد، مانند طراحی شبکه روشنائی خیابانهای یک شهر، طراحی یک شبکه اتوبان و یا تجدید نظر در استانداردهای طراحی علائم و تابلوهای یک شهر.
خصوصیات دیگر طراحی شهری زمان و ابعاد گوناگون آنست. زمان در طراحی شهری ممکنست مفاهیم زیر را دارا باشد:
1. مدت زمانی که خود مطالعه طول می‌کشد.
2. دوره و زمانی که مطالعه به عنوان هدف تعیین کرده است.
3. دوام نسبی محصول طرح.
مدت زمان مطالعه در مورد پروژه‌های بسیار بزرگ معمولاً نامحدود است، زیرا اینگونه مطالعات دارای فرآیندی دائمی و مستمرند، و می‌کوشند که تغییرات ایجاد شده در طول زمان را با هدفهای اجتماعی و تکنولوژی جدید تحت کنترل و نظم درآورند. مطالعات طراحی شهری مرکز یک شهر مثال خوبی در این مورد است. بعد زمانی دیگری که معمولاً در طراحی شهری مطرح می‌شود عبارتست از دوره یا دوره‌هائی که قرار است طرحها در طی آنها تحقق یافته و جامه عمل بپوشند، بهمین علت زمان مزبور معطوف به آینده می‌شود که ممکنست فوری، کوتاه و یا بلند مدت باشد. مثلاً یک پروژه مسکونی ممکنست 5 سال آینده را هدف قرار دهد. و بالاخره حاصل طراحی شهری و عوامل و عناصر گوناگون آن نیز از نقطه نظر دوام و عمر خود تحت تأثیر عامل زمان قرار می‌گیرند. بعضی پروژه‌ها مثل یک ساختمان یا یک فرودگاه ممکنست خیلی زودتر و سریعتر از پروژه‌ها و طرحهای دیگر ارزش خود را از دست بدهند. همانطور نیز طرحهای جامع و یا نقشه‌های کاربری اراضی ممکنست بعلت تغییر شرایط، خیلی زود کهنه شده و ارزش و اعتبار خود را از دست بدهند.
مشخصه آخر طراحی شهری مربوط می‌شود به ابزار و وسائلی که طراحی شهری برای رسیدن به هدفهای مورد نظر به آنها نیاز دارد. ابزار طراحی شهری حدود و دامنه وسیعی داشته و وسائل متفاوتی را شامل می‌شود.
از یک طرف می‌توان طراحی یک مجتمع مسکونی را مثال زد که میزان کنترل در آن تقریباً صددر صد است و از طرفی دیگر طراحی یک شهر را به عنوان نمونه ذکر کرد که میزان کنترل در آن بسیار محدود است. معمولاً میزان کنترل در اجرای پروژه‌های بزرگ بسیار کمتر است به این علت که گروههای ذینفع بیشتری در آن دخالت داشته و اتخاذ تصمیم گروهی در آنها با مشکلاتی مواجه می‌شود، غالباً تحقق پروژه‌های بزرگ بستگی به این دارد که گروههای ذینفع بتوانند با یکدیگر تشریک مساعی نموده و بر سر نقطه نظرهای خود به توافق برسند.
منبع مقاله :
بحرینی، حسین (1393) فرآیند طراحی شهری، تهران: مؤسسه انتشارات دانشگاه تهران، چاپ نهم.
